Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Eerste stuk

[p. 35]

Dat 6. capittel.
Van 't eylandt ende stadt van Ormus. Ormus leyt op het eylandeken Geru, in vorighe tyden Ogyris¹⁾ gheheeten.

Ormvs is een eylandt ende coninghrijck, 'twelck die Portugesen onder tribuijt ghebracht hebben, al waer noch haren coningh zijn residentie heeft, te weten, buyten die stadt van die Portugesen⁺, onderhoudende die wet van Machomet. Het volck is wit gelijck als die Persianen. Het is aldaer een ghemeen ghebruijck, dat die coningen worden, doen terstont alle haer broeders ende het naeste manlicke coninghs bloet d'ooghen uyt steken, welcke worden daer naer alle haer leven rijckelick onderhouden, om datter een wet is in Ormus, dat gheen blinde persoon en mach voor coningh ontfanghen worden noch regieren, waeromme zyse alle doen blinden, om versekert te wesen in haer⁺ regiment, ende ooc om te schouwen alle oproer ende tweedracht, ende haer landt in peys ende vrede te besitten. Het eylandt is ⁺ontrent drie mylen groot, seer clipachtich ende vol steen-rotsen ende gants onvruchtbaer; heeft niet een groen loover ofte cruijt, noch soet water, dan alleen steen-rootsen van louter sout, soo dat die mueren vande huysen van sout-steen zijn gemaeckt. Heeft van zijn seluen niet, dan dat het van 't vaste landt, van beyde zyden van Persen en Arabien ende vande stadt Bassora ontvangt, ende om die ghelegentheyt ende bequaemheyt van 't eylandt so isser alle dingen in grooter abondantien, ende een seer grooten handel, want heeft die stapel van geheel Indien, Persen, Arabien^{+ +}ende Turckyen, ende alle die omligghende plaetsen ende ‖ contreyen, ende in 't ghemeen ist vol Persianen, Armeniers, Turcken ende alle natien, ende oock Venetianen, die haer daer gheneren met allerhande speceryen ende edel ghesteenten, dieder in groote

1) Ogyris, ‘Ωγνϱις bij Strabo XVI, 3, 767. Doch het is twijfelachtig of Paludanus met recht Ogyris met Geru (Djerun) vereenzelvigt. Veeleer schijnt Djerun het Organa van Nearchus, den vlootvoogd van Alexander den Groote (325 v. Chr.) te wezen (vgl. Hotz, Roobacker, blz. 380). De vraag of met Organa en Ogyris soms hetzelfde eiland is bedoeld, heeft reeds lang de geleerden bezig gehouden; zie o.a. Vincent-Billebocq, Néarque, p. 362 ss. Ook op het vaste land van Perzië lag een plaats Ormuz ('t Harmozeia van Nearchus). De bevolking daarvan schijnt tegen 't einde der 13e eeuw naar 't eiland verhuisd te zijn. (Vgl. Vincent-Billebocq, op. c.p. 341, s.; Yule, Marco Polo, I, 110 ff. 121).

+ De coninghen van Ormus doen haer naeste gheslacht der manspersoonen d'ooghen uyt steken om haer eygen regement te versekeren.

+ Hier groeyt noch groen loof noch cruijt, ende de muren der huysen zijn van soutsteen gemaect.

+ [11a]

+ Veelerley speceryen ende edel gesteenten van Ormus in verscheyden landen vervoert.

+ <33>

[p. 36]

menichte werden ghebrocht van Indien, ende van daer ghesonden over landt naer Venegien, ende vervoert door gheheel Turkyen, Armenien, Arabien, Persen ende alle weghen. Ende worden wederomme ghebracht allerhande waren vande selfde landen, te weten van Persen, uyt het landt ghenaemt Coracone, ende Dias¹⁾ ende ⁺ander plaetsen veel rijcke tapetten, diemen alcatiffas²⁾ noemt, van Turckyen allerhande soorten van camelotten, van Arabien veellerhande waren van cruyderen voor de apoteeckers ende cruydeniers³⁾, als sanguis draconis, manna, myrrha, wieroock ende dierghelijcke, veel excellente peerden, die seer goet zijn van baren⁴⁾, allerhande ende seer excellente orientaelsche peerlen van Mascatte, een haven, ghelegen tusschen die Caep van Roselgate ende Moncadon aende custe van Arabien, veel razyne, veel soorten datelen⁵⁾, ocker-noten ende mermelladen, die van Ormus naer Indien ghevoert werden, ende gheheel Indien met vervullen. Desghelijcks het ghelt, ghenaemt larynen, twelck is twee-beenigh, lanckwerpende, ghelijck een gheslaghen silver-draet, omghebuijcht⁺ met sekere cleyne characteren, wort in Persien ghemunt op een plaets, ghenaemt Lary⁶⁾, van fijn silver, en dat in soo groote menichten, datter eenen grooten handel met ghedreven wert, ghelijck als met andere coopmanschappen, oorsake des grooten winst, die daer op is, ende gelden in Indien seer hoogh. Ende om te verstaen d'oorspronck van so grooten handel ende vergaderinge van volck in 't eyland van Ormus so ist te weten, dat alle jaren comen twee vergaderinghe van volck over landt, ⁺diemen caffiles⁷⁾ ofte caruanen heeten, en comen van die stadt Alleppo uytet landt van Suria, drie dagh reysens van die stadt Tripoli, die ghelegen is op den oeuer van de Middellandtsche Zee. Deze vergaderinghe oft caffyla houdt dese naervolghende oorden⁸⁾, te weten: alle jaren in de maenden April ende September so isser gheordineert eenen oversten capiteijn ende sommighe hondert janitseren, die welcke convoyeren die voorsz. caffyla

1) Chorosan en?. Op Linschoten's kaart komt de spelling Corasan voor.

+ Veelerley speceryen, cruyden ende orientaelsche peerlen uyt verscheyden landen nae Ormus versonden.

2) Een soort karpet. Arabisch al-katïfah, overgegaan in 't Portugeesch en Spaansch.

3) De oude betekenis van dit woord!

4) Vgl. Eng. vertaling (I 47): ‘for breeding’.

5) Er staat: ‘van veel soorten datelen’.

+ Sonderlinge maniere van silver gelt uyt Persen in Indien verhandelt.

6) D.i. Lar, in de Perzische provincie Laristan. Vgl. Hobson-Jobson, art. Larin.

+ Jaerlicx twee groote tochten van 5000. oft 6000. cooplieden.

7) Caffiles, mv. van caffila, van Arab. ‘kāfilah,’ ‘une troupe de voyageurs, une caravane’ (Dozy-Engelmann, Glossaire p. 244).

8) orde.

[p. 37]

tot die stadt van Bassora, van waer zy te water varen naer Ormus. ⁺ Die cooplie ‖ den weten den tijt, wanneer die caruana ofte caffila sal reysen, waer teghens zy haer ghereet maken met haer coopmanschappen; alsdan vergaren ooc veel camelen, dromedarisen, muylen, peerden, een jeghelijck zijn gadinghe, die hier toe te coop staen, in somma, datse altemet 5. ofte 6. duysent ende meer persoonen by een komen, en reysen in ordinantie, ghelijck een heyrtocht ofte legher, twee en twee op een cameel ofte waren ten beyde zyden, na uytwysinge van die figure, die volghen sal¹⁾,^{+ +} met goede wacht vande janitseren, overmidts datse altemets bespronghen worden vande Arabers, dat groote straetschenders noch zijn, en doense groote quellagie aen om haer te beroouen, ende moeten ouer die 40. daghen duer een woestijn reysen, ende vinden alle 3. ofte 4. daghen water-putten, waer uyt zy haer versien van water, datse bewaren ende met draghen in vellen van beesten ghestropt, daerse flessen af ghemaect hebben.

Annotatio D. Pall.
Dit volck heeft dese ghewoonheyt van rooverye ende straetschenderye nu in korte jaren niet aengenomen, maer gepleecht lange voor Christi onses salighmakers gheboorte, als dat betuijcht die propheet Ieremias, daer hy seyt in zijn 3. cap. int 2. vers: Heft uwe ooghen op tot der hooghten, ende siet toe, hoe ghy allenthaluen hoererie drijft, aen den straten sittet ghy, ende verbeydet op haer, gelijck als een Arabyne inde woestyne, &c. My ghedenckt, dat wy onder veel duysenden van dit volck vervielen, die in groote armoede in woeste sandt-duynen, die gants onvruchtbaer zijn, leefden, onder die heete sonne haer met haer kamelen bakerende, alleen van rooverie ende straetschenderie haer generende. Haer spyse ende beste broodt zijn koecken, soo zy onder cameels mest (gedrooght aender sonnen, dat sandt daer mede heet gemaect) backen, met cameels melck ende vleijsch, ende dierghelijcke onnutte spyse, in somma, leven als ellendighe menschen, ghelijck zy zijn.

Desghelijcks so volghen het selfde heyr veel soetelaren, die alle⁺ dinghen naer draghen, als honigh, datelen, schapen, geyten, hoenderen, eyeren, etc. ende alle victualie ende provande, so datmen ghenoech van als om zijn gelt gherieft wort. Alle nachten so slaense haren legher, ende hebben haer tenten³⁾ pavellioenen,

+ <34>

1) De betreffende ‘figure’ heb ik in de platencollectie van de oorspronkelijke uitgave niet kunnen vinden.

+ In Arabien zijn menichte van straetschenders, die haer wonderbaerlick ende seer catyvich²⁾ onderhouden.

2) Hier genomen in den zin van ‘slecht, kwaad’. Kiliaan geeft als beteekenis van Kattijvigh niet alleen op ‘miser, pauper’ en dgl., maar ook ‘nequam, reus, malus.’

+ [11b]

+ Sonderlinghe middelen van provisie in de twee iaerlicksche tochten.

3) Men zou hierachter kunnen denken: ofte.

[p. 38]

daerse onder rusten, altoos met goede wacht. Op dese maniere reysense tot die stadt Bassora, ende comen door Babilonien, nu Bagedet¹⁾ ghenoemt²⁾, ende sommighe andere plaetsen. Te Bassora ⁺comende, ligghen daer sommighe daghen stil, al waerse dan weder vergaderen op die wederom reys, ende trecken also weder op die selfde manier naer Alep‖po, waer mede alle coopmanschappen ⁺van alle weghen in groote abondantien ghebracht ende vervoert wert, met een groot gherief vanden reysenden coopman, het zy van wat natien die moghen wesen, uytghenomen Spaengiaerts, Portugesen ende des conings van Spaengiens onderdanen, daer nauwelick⁴⁾ op ghesien wert, doch altemet wel passeren op den naem van Fransoysen, Engelschen, ofte Venetiaenders, welcke natien in de stadt Aleppo haer consulen ende factoren hebben, ⁺als oock in Tripoli, alwaer hare daghelijcksche vaert is van Venetien, Marsilien ende Londen, ende in Tripoli wert het goet ghelost ende gheladen, ende van daer over landt ghesonden ende gebracht van ende op Aleppo, aldaer zy eenen grooten ende machtighen handel dryven ende ghenutten veel privilegien ende vrydommen van den grooten Turck.

Ende aenghesien dat wy van Turcken zijn sprekende, so en hebbe ick niet connen verswyghen, op wat maniere dat den grooten Turck altoos tydinghe ende bootschap kan hebben ende bestellen van alle zijn coninghrijcken ende landen, die so groot, wilt ende woest verspreyt liggen. So is te weten, datse in gheheel Turckyen useren ende ghebruijcken duyven, die daer toe ghewent ende opghevoet zijn, hebbende ringen aen haer beenen. Dese ⁺duyuen worden geovert van Bassora ende Babylonien naer⁺ Alepo ende Constantinopolen, ende so van daer wederom. Ende alsser yet noodigh oft van importantie t'adverteren⁵⁾ is, soo makense den brief aen dat ringensken van 't been vast, ende latense vliegen, waermede den brief met die duijf comt op de plaets, daerse van daen is, ende vliecht somtyts duysent mylen ende meer, datmen soude seggen onmogelijck te wesen; maer is warachtigh duer veel, die 't my geaffirmeert hebben, die van

1) D.i. Bagdad.

2) !.

+ Alle natien uytgenomen Spaengiaerden ende Portugesen moghen op Ormus³⁾ ende Alepo handelen.

3) Deze kantteekening is onjuist: ‘Ormus ende’ moet wegvallen. Er is in den tekst geen sprake van Ormus.

+ <35>

4) D.i. nauwlettend.

+ De contooren van Venetia, Londen, Marsilien etc. zijn tot Aleppo ende Tripoli onderhoudende machtigen handel.

+ De grooten Turck gebruijckt een sonderlinge maniere om door sekere duyuen nootwendighe tydinge door zijn landt te verspreyden.

+ [12a]

5) = berichten.

[p. 39]

daer quamen. Ic hebbe van die selfde duyuen in Indien ghesien van een Venetiaen, mijnder goeder kennis ende especiael, diese tot een verwonderinghe mede hadde gebracht, om in Indien te thoonen.

Keerende weder op ons propoost van 't eylandt van Ormus,⁺ welck leyt op 27. graden, ende is in de somer (die als in onse landen comt) so uytermaten ende onlydelicken heet, datmen moet in houte backen (daer toe gemaeckt) vol waters slapen, naeckt, man ende vrouwe ligghende geheel onder water, behalven ⁺ 'thooft. Alle die huysen zijn ‖ bouen plat, ende maken bouen inde huysen gaten, om den tocht ende coelte daer door te crygen, op de selfde maniere als oock die van Cayro, ghelijck volcht, ende ghebruijcken instrumenten ghelijc schonghelen¹⁾ met waeyers, om 't volck daer in te wieghen, ende wint te maken om te vercoelen, diese noemen cattaventos²⁾.

Annotatio D. Pall.
Cayrus heeft seer hooghe huysen, met overhanghende dacken, om schaduwe te maken, ende die hitte der sonnen te vlieden. In't midden door dese huysen zijn seer groote pypen, wel thien cubiten³⁾ boven uyt gemaect, naer het Noorden ghestrect, om coude lucht te ontfanghen ende die te spreyden door de gheheele behuysinghe, insonderheyt die benedenste plaetsen te verkoelen.

Des swinters ist wel so kout als in Portugal. Het water, datse drincken, wert ghebracht van 't vaste landt, 'twelck zy bewaren in groote potten, als die tinajos⁴⁾ in Spaengien, ende cisternen ofte water-backen, waer van zy oock groote inde fortresse hebben, met water voor een jaer ofte anderhalf teghen eenighen noot, ghelijck die van Mossambique. Men schept⁵⁾ oock water by 't eylandt van Barein, inde zee onder 'tsout water, met duykers 4.⁺ ofte 5. vadem diep, welck water seer goet ende excellent is, so soet ende goet als 'tbeste fonteijn water⁶⁾. Daer is in Ormus een gemeen sieckte ofte plaghe van wormen, die inde beenen groeyen.

+ In 't eylandt Ormus moet men om d'overmatighe hitte des somers in houte backen met water slapen.

+ <36>

1) ‘Schongel’, waarvoor wij thans zeggen ‘schommel’. Kiliaan kent alleen 't werkwoord ‘schongelen, schonckelen, motitari’, als gewestelijk Hollandsch en Friesch.

2) Catavento is een Port. benaming voor windwijzer en ventilator.

3) D.i. ellen.

4) Spaansch tinaja, een groote kruik.

5) In de text staat: scheept.

+ Soet water wert 4. ofte 5. vadem onder het water vande soute zee door duykers ghekregen.

6) Dit schijnt slechts mogelijk, indien er zoet water uit een bron in de bodem der zee opwelt.

[p. 40]

Men wil presumeren, dat die van't water datse drincken groeyen, welck zijn als luijtsnaren, ende ontrent 2. 3. ende meer vadem lanck, diemen alleenckskens moet uyt halen, ende winden op een ⁺stroeyken ofte penneken alle daeghs wat, so langhe als men seluer voelt, dat die gaen, ende alse teghen houden, latense dan soo blyuen tot sanderen daeghs, bindent vast ende smeeren het gat ende gheswel daer't uyt comt, met versche ende onghesoute botter, ende alsoo winden zy die binnen 10. ofte 12. dagen uyt sonder eenigh letsel, dan moeten met het been stil sitten, want so die quamen te breken, souder groote moeyte aen't been met kryghen, ghelijck als ick aen sommighe persoonen ghesien hebbe.‖

Annotatio D. Pall.⁺
Van dese wormen schrijft Alsaharanius¹⁾ in zijn practique int 11. cap. aldus: Daer groeyen in sommige plaetsen tusschen vel ende vleijsch sekere wormen, welcke sieckte ghenaemt wordt der ossen passie, om dat de ossen met sodanige menichmael ghequelt worden, die haer lanck uytsteken, ende voorts cruypen onder het vel, soo⁺ langhe tot dat zy die huijt doorbooren. Die ghenesinge bestaet in suyveringe des lichaems van verrotte fluymen, &c. Leest voorder.

Ten huyse van mijn heere den aertsbisschop hadden wy een van zijn dienaers, een ingheboren van Ormus, eerst daer van daen komende, dese haelde op die manier bouen verhaelt 3. ofte 4. wormen uyt zijn beenen, dat hy seyde daer seer ghemeen te wesen.

Die capiteinye ofte capiteijnschap van Ormus is naer Soffala ofte Mossambique gherekent een vande beste ende profytelicksten van gheheel Indien van die Portugesche regeringhe, ende ghenieten naer advenant so veel profijt als die van Mossambique, want hebben haer schepen, diese senden naer Goa, Chaul²⁾, Bengala, Mascatte ende ander weghen; ende niemant en mach eenich goet coopen, vercoopen, schepen ofte bevrachten, voor dat die capiteijn het zyne ghecoft ende zijn schepen bevracht ende afgheveerdicht heeft. Niet dat hem sulcks toegelaten wert door auctoriteijt vanden coningh, want hy sulcks gantselick verbiet, maer zy nement van haer seluen, omdat de coningh

+ Sonderlinge ghemeene plage in Ormus, als oock een sonderlinge remedie daer teghen.

+ <37>

1) Lees: Alsaharavius. Bedoeld is de Spaansch-Arabische geneesheer Abul Kasim al-Zahrāwi. Zie Leclerc, Histoire de la Médecine arabe, I, 437, svv.

+ [12b]

2) Chaul, ten Zuiden van Bombay.

[p. 41]

verre vander handt is om hem sulcks te verbieden; alleenelick wert hem van den coningh toeghelaten, dat niemant en mach eenighe peerden schicken naer Indien dan alleen den capiteijn ofte die zijn commissie hebben, waer mede hy een groot profijt doet, want die peerden in Indien veel gelts gelden: die yet goet zijn, werden in Indien vercoft voor 4. oft 5. hondert pardauwen¹⁾,⁺ ende oock sommige tot 7.8. ja tot duysent pardauwen, ende meer, elcke pardauwe gherekent tot eenen rijcks daelder Nederlandtsche munte. Die vaert ofte monson, datmen van Goa nae Ormus seylt, is inde maenden van Ianuarius, Februarius, Martius, ende in September ende October. Volght die custe van Ormus streckende naer Indien. ‖

1) D.i. ‘Pardao’, een Portugeesche of inlandsche vervorming van Sanskrit pratāpa ‘luister, majesteit’. Zie over deze munt 't uitvoerig artikel Pardao in Hobson-Jobson.

+ Paerden zijn tot Ormus seer dier, gelden somtijts 7.8.9.10. hondert rijcx daelders.

2) Hier genomen in den zin van ‘slecht, kwaad’. Kiliaan geeft als beteekenis van Kattijvigh niet alleen op ‘miser, pauper’ en dgl., maar ook ‘nequam, reus, malus.’

3) Deze kantteekening is onjuist: ‘Ormus ende’ moet wegvallen. Er is in den tekst geen sprake van Ormus.