Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Eerste stuk

⁺Dat 4. capittel.
Beschryvinghe van Mossambique, hetwelck leyt op 15. graden aende zuydtzyde vande linie AEquinoctiael, op de custe van Melinde²⁾, anders van Abex ofte Abexim³⁾ ghenaemt.

+ [6b]

2) Melinde ligt veel noordelijker (3^o13′Z.B.). Dat Van Linschoten de geheele kust zoo noemt, is te verklaren uit het feit dat de stad Melinde de noordelijkste plaats geweest is, door Vasco da Gama op zijn tocht naar Indië aangedaan. (Zie beneden blz. 24).

3) Abessinië (Vgl. beneden, blz. 25 v.).

[p. 20]

Mossambique is een stadt int eylandt Prasio¹⁾, met een sekere, doch cleyne haven, aen die rechte zyde nae die Cabo toe hebbende die goudt mynen van Sofala, aen die slinckerzyde die vertreffelijcke stadt Quiloa²⁾, ende oft wel om die omgaende vlecken³⁾ dese plaetse onvruchtbaer ende onghesont is, nochtans volck-rijck, om die bequaemheyt des oorts. In vorighe tyden van Mahometanen bewoont, onderworpen wesende den tyran van Quilo²⁾, die door zijn officier (welcke die Arabicis zequen⁴⁾ heeten) gheregiert werden.

Mossambique is een eylandeken, ligghende ontrent een half mijl van't vaste landt, in een bocht, soo dat het vaste land aende noordtzyde verder in die zee comt als Mossambique, ende voor aen ligghen noch twee andere eylandekens, ghenaemt S. Ioris ende S. Iacob, welcke comen met den uyttersten hoeck van 't vaste landt over een, ende tusschen dese twee voorste eylandekens, die onbewoont zijn, ende het vaste landt loopt men naer Mossambique, so dat die eylanden blyven aende slincker handt aent Zuyden, ende het vaste landt aende rechter handt aent Noorden, ende loopen also ontrent een cleijn mijl tot Mossambique op die zee sonder lootsman: want 't is diep ghenoech, ende doe drooghten ende tsandt van de zyde ‖ van^{+ +}'tvaste landt sietmen bescheydelicken⁵⁾ ghenoech, om dat te schouwen. Die schepen ligghen so dicht by teylandt ende de fortresse⁶⁾ van Mossambique, datmen met een steen mach opt landt werpen, ofte wat verder, ende ligghen tusschen tvaste land endet teylandt, dat ontrent een halve mijl van malkanderen leijt, so dat die schepen daer ligghen als oftse in een haven ofte revier laghen. Het eylandt van Mossambique is groot een half mijl int omgaen, plat landt, ende rondtom met eenen witten strand van sandt.

⁺. Heeft veel van die Indiaensche palm ofte nooteboomen, oock heeft het sommighe boomen van oraengie appelen, limoenen, citroenen, Indiaensche vyghen⁷⁾, maer van andere fruyten, diemen in Indien ghemeen heeft, zijnder weynigh te becomen;

1) Deze naam komt op de kaart van 't eiland Mozambique van Van Linschoten niet voor.

2) Alias: Kiloa of Kilwa, 8^o 58′Z.B.

3) besmettelijke ziekten?

2) Alias: Kiloa of Kilwa, 8^o 58′Z.B.

4) Arabisch ‘Sjeich’. Het zonderlinge ‘Arabicis’ van Paludanus zal wel een drukfout wezen voor ‘Arabici’ of ‘Arabes.’

+ <19>

+ Tusschen de eylanden S. Joris ende S. Jacob ende het vaste landt looptmen na Mossambique sonder perikel.

5) duidelijk.

6) Gesticht in 1507 door D. de Mello.

+ Beschryvinghe der vruchten ende andere voetselen van Mossambique

7) Een naam voor pisang of banaan, nog lang in gebruik gebleven.

[p. 21]

ooc coren ende andere greynen¹⁾, rijs ende alle lijftochten ende coopmanschappen, als lijnwaet ende diergelijcke nootsakelicke waren moeten al van Indien comen.

Wat het vee ende vleesch belangende is, als ossen, schapen,⁺ geyten, verckens, hoenderen etc. vintmender by menichten, ende goede coop. Alhier vintmen oock schapen van vijf quartieren, hebben den steert soo breedt ende groot²⁾, datter soo veel aen te eten is als een van d'ander quartieren, ende zijn soo vet, datmense niet en can ghenutten. Daer zijn hoederen gheheel swert⁺ van veren, vleijsch en been³⁾, soo datse ghecockt schynen inckt te wesen, doch van seer goeden smaeck, ende houdense voor beter als die andere. Dese vintmen oock sommighe in Indien, maer soo veel niet als in Mossambique. De verckens is een seer kostelick eeten, ende uytermaten schoon en smakelick vleijs, so datmen by experientie ghevonden heeft, alle andere vleys te bouen gaet, ⁺ende die krancken werde alle vleijs verboden te eeten, uytghesondert het vercken vleys, door zijn goetheyt.

Het eylandt en heeft gants gheen soet water om te drincken, ⁺dan moetent altemael van 't vaste landt krygen, van een ‖ plaets, die de Portugesen noemen Cabasera⁴⁾, ende ghebruijcken in die huysen groote potten, die van Indien ghebrocht worden⁵⁾, om 't water daer in te verwaren.

Die Portugaloysers hebben daer een seer schoone ende stercke fortresse, die nu eerst binnen thien oft twalef jaren volmaeckt is, ende respondeert recht teghen die voorste eylandekens ende incomst van die schepen, ende is een van die beste ende sterckste

1) Grein kan volgens het Woordenboek der Ned. Taal betekenen: zaadkorrel, graan, korrel, zaadje, ook van andere dan graangewassen, verder: pit van boomvruchten, zaadkorrel van het z.g. paradijskoren (soort kardemom), ook hetgeen er uitziet als een graankorrel, zaadje of pit, zo een parel, ook voor kleine brokjes van edele gesteenten, ook zekere gewichtseenheid.

+ Schapen, diens steerten so goet als een haerder vierendeel is.

2) De vetstaartige schapen zijn thans welbekend. Zij komen in verschillende landstreken voor, o.a. aan de Kaap de Goede Hoop, waar zij in 1595 de aandacht der Nederlanders van den eersten tocht naar Indië trokken: ‘De schaepen haeren staerten hebben meer smeers ende vet als aen twee ofte 3 jae 4 schaepen by ons aen haer ganse lyff hebben, wandt de staerdt werdt voor tbeste quartier gehouden ende hebben aldaer 5 quartier, twelck ongeloofflyck schynt te weesen, gelyck nochtans alsulcx alhier van dezelve verhaelt staedt, waerachtich es....’ (De Jonge, Opkomst II, blz. 300, 309). Ook op Madagaskar troffen de onzen ze bij die gelegenheid aan.

+ Hoenders, diens vlees so swart als inckt is.

3) Dit is niet juist; het vleesch is wit als van andere hoenders.

+ [7a]

+ <20>

4) Cabaceira, op 't vaste land van Mozambique.

5) De groote martavanen, waarover Van Linschoten later (in 't 17de kapittel) spreekt.

[p. 22]

⁺ van bousel van gheheel Indien, maer hebbender weynigh geschut ende munitie noch ghereetschap op, desghelijcks gheen soldaten, dan alleenlijck den capiteijn met zijn dienaers, die daer op woont, doch noodigh zijnde zijn gheobligeert alle die ghetroude Portugesen, die op 't eylandt woonen, welck mogen wesen 40. ofte 50. ten hooghsten, moeten alsdan het casteel helpen bewaren, want het eylandt en heeft anders gheen beschutsel dan alleenelicken dese forteresse; die reste is altemael open ende vlacke strandt. Rondtom binnen het casteel zijn sommighe cisternen ofte waterbacken ghemaeckt, die altoos vol waters zijn, so datter altoos voor een jaer ofte meer water in is, noodich wesende, hoe wel zy weynigh voor den noot sorghen, soo wel den cappiteijn, officieren ⁺ ende andere inwoonders, dan alleenlijck om goet by een te vergaderen, behaluen dese 40. ofte 50. Portugesen ende mestisten, welck zijn van hare procreatie in Indien ghegenereert, diese noemen mesticos¹⁾, dat is soo veel als half gheslacht; dese werden oock mede voor Portugesen gerekent. So zijnder noch in 't eylandt van Mossambique over de drie ofte 400. stroeyen huijskens ende hutten, welcke zijn vande ingheboren van 't landt, altesamen swarten, ghelijck die van Cabo Verde, S. Thomas ende gheheel⁺ Aethiopia; dese zijn onder subjectie vande Portugesen, waer van sommighe houden die wet van Machomet, die welcke aleer die Portugesen het eylandt creghen, door communicatie vande Mooren en de Mahometisten van 't Roode Meer die wet hebben aenghenomen, ghelijcker oock veel in die contreyen zijn, te weten die custe streckende naer 't Roode Meer toe; maer van Mossambique opwaert naer die C. deboa Esperansa toe en hebbense gheen communicatie ghehat²⁾, al waer de swarten ‖ ende ^{+ +}ingheboren van 't landt noch leuen ghelijck beesten, sonder wetenschap van Godt ofte zijn gebodt. Sommige van dese swarte van 't eylandt zijn oock Christenen, ende sommighe heydenen, gaen alle ghelijck naeckt, alleenelick die mans hebben het uyterste van haer manlickheyt met een cleijn doecxken bewonden, ende die vrouwen van de halue borsten tot de halue dyen met eenen cattoenen grouen doeck omwonden, ghelijckmen by haer

+ Beschryvinge der fortresse, die den Portugesen hebben op den inloop van Mossambique.

+ De kinderen der Portugesen worden misticos, dat is half gheslacht, gheheeten.

1) Verkeerde spelling voor ‘Mestiços.’

+ Verclaringe der ghedaente deses volcs, ende hoe sommighe Machomets wet hebben aenghenomen.

2) Dit is niet juist. Bezuiden de Zambesi is Sofala zeker door hen bezocht geworden (Devic, Pays des Zendjs, p. 87, 117, 133, enz.). Vermoedelijk zijn de Arabieren nog verder Zuidwaarts geweest, tot onmiddellijk benoorden Kaap Corrientes (Theal, Ethnography and condition of South Africa, p. 145v.)

+ <21>

+ Beschryvinghe, in wat manieren sommige deser inwoonderen noch als beesten leven.

[p. 23]

conterfeytsels mach sien, by de figuren van Indien; dit is te verstaen van die byde Portugesen op 't eylandt woonen, want die van 't vaste landt loopen meest naect, ende somtijts die schamelheyt bedeckt, somtijts niet.

Die Portugesen dryuen haer handelinghe met die van 't vaste landt in sommighe dorpen naest by haer gheleghen, als Sena, Macuwa, Soffala, Cuama¹⁾ &c., die welcke al meest differente manieren, talen, ende leuen onder malcanderen hebben, elck op ⁺haer seluen, ende teghens den anderen oorlooghen, ende d'eene d'andere vanghen ende vercoopen, ende sommighe eeten menschen vleesch, als die Macuwen ende andere. Haer meeste onderhout⁺ is van die jacht, ende van't vleijsch van de olifanten, welcke is de oorsake, datter soo veel olyfants tanden van daer comen.

Dese swarten op 't vaste landt ende door gheheel AEthiopia hebben haer dorpen ende wooninghen met haer coninghen elcke natie ofte gheslacht op haer seluen, so menigh dorp, so menigen coningh, ende die different in tael, manieren ende usancien, ende hebben oorloghen met haer ghebueren. Men en machse niet betrouwen, om dat zy geen woort ofte ghelooue²⁾ houden, want voor 4. ofte 5. jaren waren die Portugesen van Mossambique op 't vaste landt, daerse haer daghelicksche handel mede dreuen, ende in vrede saten, meenende datse ghenoech sonder perijckel waren; maer als zy daer minst op dochten, quamen de swarten van 't landt ende overvielense ende smetense doot, sonder datter een aff quam.

Die regieringhe van 't eylandt vande Portugesen is aldus: Zy⁺ hebben alle drie jaren eenen sonderlinghen³⁾ cappiteijn, ende sconinghs facteur, ende alle andere officieren worden al gheprovideert ende ghegunt vande coninghen van Portugael voor drie en drie⁴⁾ jaren, 'twelck zijn persoonen, die de coningh in Indien ghedient hebben in zijn armeye, ende in recompense ende betalinghe van haer dienste gheeft haer dese officien, een jeghelick ⁺naer zijn qua ‖ liteyt ende bequaemheyt, al waerse hebben hare gagie ende salaris, behalven datser by conquesteren, want zy doen wat zy willen den tijdt haerder residentie. De capiteijn heeft groot

1) Sena, aan de Zambesi; Macuwa herinnert aan Makua, dat op de kaart van Stieler als naam van een gebied ten W. van Mozambique voorkomt. Cuama ligt bij Sofala.

+ [7b]

+ Dese ende alle der Ethiopischer inwoondren hebben elck in haer eyghen dorpen haer bysondere coningen, ghewoonten ende orloghen tegen malcanderen.

2) belofte.

+ Verclaringhe van den staet des gouvernements der Portugesen ende hare gagien.

3) afzonderlijke.

4) telkens voor drie.

+ <22>

[p. 24]

profijt, want daer is noch een ander fortresse, ghenaemt Soffala¹⁾, 'twelck leyt van Mossambique naer die C. deboa Esperansa, tot 120. mylen. By de selfde is een seker myne, ghenaemt Monomotapa²⁾, in welck landt leyt een groot lack³⁾, waer uyt men seyt die⁺ reuier Nilus haren oorspronck te hebben⁴⁾, als oock die groote ende vermaerde reuier van Cuama ofte Niger, die tusschen Soffala ende Mossambique in die zee loopt⁵⁾, in wiens gront ende sant goudt geuonden wert. In dese myne van Monomotapa wort veel goudt gheuonden, ende noch ander goudt, dat de Portugesen noemen goudt van Botongo en ouro em po⁶⁾, ofte stof gout, want is ghelijck sandt so cleijn, maer is van de beste alloy, dat in gheheel Orienten gheuonden wort.

Op dese fortresse van Soffala heeft die capiteijn van Mossambique zijn factuer⁷⁾, ende sendt daer jaerlicks henen twee oft drie mael seeckere schuyten, ghenaemt pangajos⁸⁾, welcke gaen langhs die custen heen, ende halent goudt, ende brenghen het tot Mossambique. Dese pangaios zijn ghemaeckt van licht hout, ende aen malcanderen ghenaeyt met coorden, sonder eenen yseren naghel te hebben.

Men affirmeert, dat die myne van Angola aen d'ander zyde van Africa niet verre en is vande myne van Soffala voorseyt, ende en souden gheen dry hondert mylen verscheyden van een ligghen, ende gheschiet dickwils datter swarten zijn ghecomen van Angola naer Soffala over landt.

Daer zijn swarten, die d'ander draghen op haer rugghe, ghelijck beesten, ende zijn daer toe ghewent, desghelijcks andere dinghen, ghelijck oft peerden, muylen oft esels waren; ick hebber ghesproken ‖, diese ghesien hebben, daer van daen comende.⁺

1) Sofálah is 't Arabische Saflá, laag (grond, enz.)

2) Over Monomotapa en de Portugeesche aanrakingen daarmede, zie men Theal, The Portuguese in South Africa p. 122, 179v.

3) meer.

+ De Goutmynen by Monomotapa seer profytelick voor de Portugesen.

4) De bronnen van de Nijl liggen inderdaad heel wat noordelijker dan de streek, waar op de kaart in Linschoten's werk ‘Monomotapae Pars’ staat.

5) ! Zie Bocas de Cuama op kaart II van ‘Itinerario’ III.

6) In den oorspronkelijken tekst staat Botongoen onroēpo; onro een drukfout voor ouro; ‘ouro em po’ is ‘goud in stof, stofgoud’; Botongo is nog niet met zekerheid verklaard.

7) factor, factorijhouder.

8) Van ‘pangaio’, meervoud ‘pangaios’, dat o.a. ook bij Camões, Lus. I, 92, voorkomt, is nog geen volkomen bevredigende verklaring gevonden. Volgens een mededeeling van den Heer Rouffaer zou het een vervorming en begripsuitbreiding van Mal. ‘pengajuh’, pagaai, zijn.

+ [8a] <23>

[p. 25]

Keerende weder op die regieringe vande Portugesen ende haer capiteynen, so is die capiteijn alleenlijck zijn profijt binnen den⁺ tijt van 3. jaren over die 300. duysent ducaten, dat zij 9. tonnen schats, ghelijck den tijt, als wy daer laghen, die capiteijn Nuño Velio Pereira¹⁾ ons selfs ghetuijghden, en dit meest in goudt, dat van Soffala ende Monomotapa comt, als gheseyt is. Van Mossambique wort naer Indien ghevoert gout, ambargrijs²⁾, ebenhout ende yvoren, ende veel slaven ende slavinnen, diemen naer Indien voert, om datse die sterckste zijn van gheheel Orienten, om het vuijlste ende grofste werck te doen, waer toe zyse alleen ghebruijcken. Men vaert van hier maer eens jaers naer Indien, inde maent van Augustus tot half September, overmidts datmen in geheel Indien moet varen met monssoyns, dat is met ghetyden vande jaer, diese also noemen vande winden, die sekere maenden in 't jaer wayen, waer mede zy haer rekeninghe maken om te gaen ende comen van d'een plaets op d'ander; ende men is in 't gemeen onder wegen van Mossambijcke tot die custe van Indien 30. daghen, luttel min ofte meer, ende als dan blyven in Indien tot die maent van Aprilis. Dan comt weder de wint ofte monssoen naer Mossambique toe. In somma datter alle jaer gaet ende comt een schip van des capiteijns wegen, die zijn coopmanschap drijft, ende niemant en mach daer traffikeren, dan alleenelick die daer tot Mossambique woonachtigh ende getrout zijn, want onghetrout en moghender niet blyven door particulier privilegien vande coningen van Portugael, om dat het landt bewoont ende onderhouden souden worden³⁾. Achter Mossambique streeckt⁴⁾ Paep Jans landt⁵⁾, datmen aldaer noemt het landt van Abexynes, waer van dese custe van Mossambique tot

+ De capiteijns soldye bedraecht 300, duysent ducanten.

1) Nuño Velho Pereira was toen voor de tweede maal goeverneur (capitão) van Mozambique. Vgl. Theal. op. c. I, 352, 383, 399^a).

a) De door Kern gebruikte editie van Theal, waarvan jaartal en plaats van uitgave niet in zijn literatuurlijst worden opgegeven, staat niet tot mijn beschikking. In de door mij gebruikte uitgave (zie lit. lijst) heb ik de betreffende mededeling niet kunnen vinden.

2) Zie 70e capittel.

3) Deze maatregelen hebben niet het gewenschte gevolg gehad, ondanks de groote privileges welke aan gehuwde Europeesche immigranten verleend werden. Vgl. Theal, The Port. in South Africa p. 177, 186v.

4) Waarsch. = streckt. Eng vertaling (I 34): ‘lyeth the countrey of Prester John’.

5) Het is bekend dat de Portugeezen in de tijden hunner eerste ontdekkingstochten het rijk van den geheimzinnigen z.g. Priester Johannes vereenzelvigd hebben met Abessinië, dat trouwens nog in de 17de eeuw als Regnum Presbyteri Johannis bekend stond. Zie Danvers, Portuguese, I, p. 305. Vgl. De Lannoy et Vander Linden: Histoire de l'expansion coloniale des peuples europeens, Port. et Espagne, p. 61.

[p. 26]

het Roode Meer toe ghemeenlick ghenaemt wort die custe van Abex, om dat die van Paep Jans landt, dieder veel in Indien comen, sommighe slaven, ende een deel vrye, daer voor boodtsghesellen dienen op die Portugaelsche schepen, die haren handel van d'een plaets op d'ander dryven, wiens ‖ conterfeytsels, als oock⁺ haer wet, leven ende usancien hier naer volghen, by de figuren van Indien. Dese custe van Abex wort oock vande Portugesen ghenaemt die custe van Melinde, om datter een stadt ende Coninghrijck aen leyt, alsoo ghenaemt, welcke was die eerste stadt ende coningh, die de Portugesen met vrientschap, sonder bedrogh, ontfinck in haer eerste ontdeckinghe¹⁾, waer in de selfde noch persevereert²⁾.

Wy laghen tot Mossambique stil 15. daghen, ons versiende van water ende verversinghe, ende van alle noodtdurft, in welcken tijdt ons veel volcks kranck wert ende af storf, door de onghewoonheyt vande lucht, ende is van zijn selven een onghesont landt ende sware lucht, door die groote ende ontallighe³⁾ hitte.

Den 20. Augusti zijn wy weder tseijl gegaen, altemael in companie, te weten die vier schepen van ons admiraelschap van Portugal ende noch een schip vanden capiteijn van Mossambique, die zijn drie jaren uyt waren, met namen Don Pedro de Castro, in wiens plaets ghecomen was die boven ghenoemde Nuño Velio Pereira. Den selfden capiteijn Don Pedro ginck met zijn Huijsvrouwe ende familie in zijn schip naer Indien, want d'ordonnantie van den coningh hout, dat naer de drie jaren van haer regement ende officie moeten noch drie ander jaren staen tot ghelieven⁺ vande viçorey van Indien ende dienste vanden coningh, op haer eyghen costen, eer zy mogen naer Portugael keeren, ten waer dat zy particulier patenten brochten van den coningh, te moghen terstont haerder officijs jaren voleyndt hebbende naer Portugael keeren, 'twelck weynigh gheschiet, dan door groot faveur. Ende ooc en mach niemandt uyt Indien reysen, ten zy

+ <24>

1) Een dichterlijke beschrijving van de vriendelijke ontvangst van Vasco da Gama te Melinde komt voor bij Camões, Lus. II, 57, sqq.

2) Nog in 1585 hielpen de Portugeezen den Mohammedaanschen bestuurder van Melinde, om den aanval van een talrijken naturellen-stam te weerstaan (Theal, op. c. I, p. 353)^a).

a) In de door mij gebruikte editie van Theal (The Port. in South Africa) wordt een afslaan van een bende inlanders door de Portugezen bij Melinde vermeld op p. 182; een jaartal wordt daarbij echter niet genoemd. Vgl. ook p. 25 noot a.

3) Z.v.a. overgroote.

+ [8b]

[p. 27]

met oorlof ende paspoort vande viçorey; sonder dat wort het belet, ende scherp daer op toeghesien.

Den 24. Augusti, des smorghens, hebben wy ghesien twee eylanden, die ghenaemt zijn Insula de Comora¹⁾ ende Insula van Don Ian de Castro²⁾. Het eyland Comora leyt van Mossambique 60. mylen noordwaerts aen op 11. graden; aende zuydt zyde is een seer hoogh landt, so dat wijt in eenen gheheelen dagh niet en costen uit het ghesichte seylen met goeden wint. Op den selfden ⁺dagh zijn die sche ‖ pen weder van malkanderen ghescheyden, naer ouder ghewoonten, om oorsake als ghestelt is.

Den 3. September hebben wy weder de linie AEquinoctiael ghepasseert, die welcke loopt tusschen Melinde ende Brava³⁾, steden liggende op die custen van Abex, ende die linie is van Mossambijcke Noordwaerts 230. mylen. Ende van die linie tot C. de Guardafum, achtervolghende die selfde custe, zijn 190. mylen, ende leyt op 12. graden aen 't Noorden vanden AEquinoctiael. Op dese custe tusschen Mossambique ende C. de Guardafum ligghen dese stede, te weten Quiloa, in voortyden Rapta⁴⁾ gheheeten, Mombassa, een stadt, ghelegen in een cleijn eylandeken van derselvigher name, twelck die rhee maeckt van verre met hooge sandt duynen - heeft een haven met twee vastigheden beschermt -, Melinde, Pate⁵⁾, Brava, Magadoxo⁶⁾, ende elck is een coninghrijck op zijn selven, ende houden die wet van Machomet. Het volck is wat vaelder van couleur als die van Mossambique, met glat hayr, hebbende hare stede, regieringhe ende policyen als die van Arabien ende andere Machometisten.

Desen voorseyden hoeck, ofte C. de Guardafum genaemt, is het eynde van de custe van Abex ofte Melinde. Ende by desen hoeck oost noordoost aen, te zeewaert in, 20. mylen van land, leyt het vermaerde eylandt Socotora ghenaemt, al waer men vint aloe, die van dit eyland haer name heeft aloe Socotorina, welck is die allerbeste, is dicht ende vast, ende van daer naer alle weghen vervoert. Ende by desen hoeck ende eylandt beghint

1) Versta: Gr. Comoro.

2) Waarschijnlijk 't eiland Johanna.

+ <25>

3) Brava of Barawa, op 1^o7' N.B.

4) Het is bekend dat het Rhapta van de Grieksch-Alexandrijnsche geografen (inzonderheid Ptolemaeus) is vereenzelvigd met Quiloa (vgl. Devic, Pays des Zendjs, p. 23, 38).

5) Patta, ten N.O. van Witu, op 2^o5' Z.B.

6) Mogadisjoe.

[p. 28]

den mont ofte inganck vande estreyto¹⁾ de Meca, om dat binnen ⁺aende zyde van Arabien de stadt Meca light, alwaer²⁾ het lijf van Machomet hanght in een yseren kiste in de locht, onder eenen hemel, ghemaeckt van seijl-steen³⁾, welcke groote besoeckinghe ende bevaert heeft vande Turcken ende Mooren⁴⁾. Desen inganck wert oock ghenaemt het Roode Meer, niet dat het water root is, dan alleen dat daer rosachtighe berghen om ligghen,⁵⁾ root marmor gheven, ende om dat het sandt van de gront tot ‖ sommighe plaetsen⁺ rootachtigh is, ende is het selfde, daer Moyses met die kinderen van Israels drooghs voets door ghinghen. Vanden hoeck ofte C. de Guardafum die engte binnewaerts in tot Sues, eertijts Arsynoe ghenaemt, ('twelck is die uyterste stadt, daer die enckte ofte estreyto voleynt) zijn 360. mylen, ende van daer overlandt tot die Midlandtsche Zee van Italien zijn 90. mylen. Die estreito ofte enckte is in 't incomen⁶⁾ ende oock binnen op zijn breedtste 40 mylen, ende op sommighe plaetsen smalder. Heeft oock veel⁺ eylanden, ende aen d'een zyde, te weten binnewaerts by Sues aen 't Noorden, woest Arabia, ende aen d'ander zyde zuydwaerts AEgypten⁷⁾, daer die revier Nilus door loopt, ende wat leegher naer die zee van Indien Arabia Felix⁸⁾, en aen d'ander zyde daer teghen over het landt van Abexynes ofte Paep Jans landt. Op den hoec van Arabia Felix, int incomen vant Roode Meer, hebben die Portugesen eertijts een fortresse ghehadt, ghenaemt Aden, maer zijnse nu al quijt⁹⁾, waer door dickwils die Turcken die enckte van 't Roode Meer afcomen met galleyen, die in Sues ghemaeckt worden, ende doen veel quaets aende custe van Abex ofte Melinde, als wy op zynen tijt sullen verhalen. Die linie weder ghepasseert zijnde, hebben die Noord sterre weder ghesien, die wy vande custe van Guinea van 't eylandt S. Tomas tot op desen tijt niet ghesien en hadden.

1) Estreito (Port.) = ‘zeeëngte’.

+ Alhier hangt Mohamet in een ysere kist.

2) Het is bekend dat Mohammed begraven is te Medina, niet te Mekka. Het is vreemd dat Van Linschoten de legende herhaalt, terwijl een vroegere reiziger, Varthema, reeds het juiste bericht gegeven had (ed. 1517, fol. 10, b.).

3) magneetijzersteen.

4) De term ‘Mouro’ wordt door de Portugeezen vooral toegepast op de Mohammedanen van Indië, maar is ook in gebruik voor Mohammedanen in 't algemeen.

5) Hierachter waarsch. weggelaten: die.

+ <26>

6) Hier wordt dus de golf van Aden erbij gerekend.

+ [9a]

7) Eigenaardig uitgedrukt!

8) Arabia Felix is eigenlijk de term voor Jemen.

9) Na een twistappel te zijn geweest tussen de Portugezen en de Arabieren was Aden in de macht van de Turken gekomen.

[p. 29]

Op den 4. September hebben wy een schip van onze companie¹⁾⁺ ghesien ende met hem gesproken, ende was S. Francisco en bleef by ons tot op den sevensten; doen quamt weder uyt ons ghesicht.

Den 13. saghen wy weder een schip, ende was S. Iacob, en liep⁺ ons weder uyt het gesicht, sonder te willen spreken.

Den 20. September hebben wy sien dryuen in zee veel slanghen,⁺ zijnde vande groote als ael, ende ander tuijch ghelijck schammen²⁾ van visschen, waerom het die Portugesen noemen vintijns, dat ⁺zijn ‖ halve realen van silver, Portugaelsche munte, om dat het een ghelijckenisse daer van heeft. Dese dryvender met grooter menichte, ende is een seker teecken van die custe van Indien. Een weynigh daer nae hebben wy landt gesien, met groot remour ende blyschap, ende wierpen het loot uyt, ende vonden grondt op 47. vadem, ende was het landt van Bardes³⁾, welck is den uytersten hoeck vande mont ende revier van Goa, wesende vande stadt ontrent 3. mylen. Het is een hoogh landt, alwaer die schepen van Indien anckeren ende lossen, ende van daer met schuyten het goet ghevoert wert naer de stadt toe. Wij anckerden dien dagh inde zee buyten, ontrent 3. mylen vant land, overmitdts dat het stil, ende de vloet verloopen was, doch ist sonder perijckel, ende heeft over al eenen schoonen ende suyveren grondt om te anckeren, want het begost doen aldaer somer⁴⁾ te worden.

Den 21. des anderen daeghs zijn ons veel schuyten, ghenaemt almadias⁵⁾, aen boort gecomen, brenghende veel ende allerhande ververschinghe van 't land, als versch broot ende fruyten, ettelijcke⁺ waren Indianen, die Christenen zijn. Desghelijcks quam daer een galleye aen boort om den aerts-bisschop te halen, ende brochten hem op een plaets, ghenaemt Pangijn⁶⁾, welck is half

1) gezelschap.

+ Den 4. Septembr, sagen wy het schip S. Franciscus.

+ Den 13. sagen wy het schip S. Jacob.

+ Den 20. sagen wy veel slangen, een teecken van die custe van Indien.

2) Opmerkelijk dat dit woord, blijkbaar verbasterd uit Latijns squama, bij Kiliaan ontbreekt. Het gewone woord was in alle Nederlandsche gewesten zonder twijfel ‘schubbe.’ Welke voorwerpen de schrijver op 't oog heeft, blijkt niet.

+ <27>

3) Bardes of Bardees, een Kanar. vervorming van Skr. ‘paradeça’. Dit kan ‘vreemd land’ beteekenen, maar dewijl in 't Kanar. bara ‘grens’ beteekent, zal het woord te nemen zijn in den zin van grensland, land op de grens van Kanara.

4) De Portugeezen noemden 't regenseizoen op de Westkust (Mei tot September) ‘winter’ en de rest van 't jaar ‘zomer.’ Vgl. Barros, Dec. III, 4, 7.

5) Port. en Spaansch ‘almadia’, Fransch ‘almadie’, benaming voor een klein vaartuig, oorspronkelijk een Arabisch woord voor ‘vlot’. (Vgl. Hobson-Jobson, p. 15).

+ Den aertsbisschop wert met een galley aen landt gebrocht.

6) Panjim (Nova Goa) is de latere hoofdstad van Port. Indië. Het oude Goa, door de Portugeezen veroverd in 1510, werd al spoedig tot hoofdstad verheven. Het heeft tijden van bloei gekend, doch reeds in de 17de eeuw begon 't verval; in 1759 verlegde de toenmalige onderkoning zijn residentie naar Panjim (Pangi), dat echter eerst in 1843 wettelijk tot hoofdstad van Port.-Indië verklaard werd (Danvers, Report, pp. 4, 5, 106, 107; Portuguese I, p. 189; II, pp. 436, 442, 442; Hunter, Gazetteer, XII, pp. 251 v).

[p. 30]

weghen die stadt Goa ende die ree van Bardes¹⁾, ende leyt aende selfde revier, al waer hy ghevisiteert, versocht²⁾ ende willecom geheeten worde vanden viçorey van Indien Don Francisco Mascarenias³⁾ ende van alle die eedelen ende heeren vant landt, soo weerlick als geestelick.

Die regeerders vande stadt baden hem aldaer te willen vertoeven 10. oft 12. daghen, om ghereetschap ende preparatie te maken om hem met behoorlijcke ende ghewoonlijcke solemniteyt ende triumphe inde stadt te ontfanghen, twelck hy haer verwillichde. Den selfden dagh des na middaegs zijn wy in die revier gheloopen op de ree onder 'tland van Bardes, wesende den 21. September anno 1583., zijnde verloopen 5. Maenden, 13.⁺ daghen, nae dat wy uyt de ‖ revier van Lisbonen tseyl ghegaen⁺ waren, hebbende 15. daghen stil gheleghen tot Mossambique, twelck een vande voorspoedighste reyse was, alser in veel jaren te voren ende daer na gheschiet zijn. Wy vonden daer het schip S. Laurenso, dat daegs voor ons ghecomen was.

Den 22. is ghecomen het schip S. Iacob, sanderen daeghs daer nae het schip S. Francisco. Daer waren op ons schip ghestoruen vande geheele reyse 30. persoonen, onder welcke waren sommige slauen ende eenen Hooghduytsch, die een trawant vanden coningh van Spaengien geweest hadde; niet teghenstaende hadden altemael d'een duer d'ander eens oft tweemael sieck gheweest, ende ter ader ghelaten. Dit is ghemeenlick die somma vande dooden, die op die schepen steruen, luttel min ofte meer. Het is gebuert ouer 10. oft 12. jaren, datter een viçorey naer Indien troc, met namen Ruy Lorenso Detavora⁴⁾, die welcke hadde op zijn schip 1100. mannen, ende daer quam een sterfte onder, so datter 900. af ghestoruen ende ouer boort waren al eerse tot Mossambique quamen, daer den selfden viçorey mede een af was, doch was een sieckte extraordinario, ende is te geloouen, dat die menichte vant volc heeft die sieckte ende peste ghecauseert, waerom

1) Volgens Linschoten's kaart ligt Panjim toch verder van Goa. Het ligt ook inderdaad heel dicht aan zee.

2) bezocht.

3) = Mascarenhas.

+ [9b]

+ <28>

4) Ruy Lourenço de Távora zeilde in 't begin van 1576 als benoemd onderkoning uit, maar stierf niet ver van Mozambique (Danvers, Portuguese II, p. 40).

[p. 31]

hedendaeghs die schepen soo veel volcks niet meer en nemen, want hebben noch qualick ghenoech, haer van stanck ende vuyligheyt te reynighen.

Den 30. September is den aerts-bisschop, mynen heere, met grooter triumphe ende feeste in de stadt van Goa ghehaelt, ende van die edelen ende regeerders des landts in de groote kercke⁺ ghebracht met een Te Deum laudamus &c., ende naer ander veel ceremonien ende ouder usancien hebben hem in zijn palleys gebracht, twelc staet dicht by de selfde kercke.

Den 20. Nouember is onsen admirael, het schip S. Philippe, eerst in Cochin ghecomen, sonder yewerts landt te nemen, naer dat zy veel moeyte ende armoey ghepasseert hadden, oorsake voren verhaelt, ende 7. maenden en 12. daghen onderweghen hadde gheweest.

Int leste van die selue maent Nouembris zijn die schepen weder van Goa gheuaren na die custe van Malabar ende Cochin, om aldaer haer ladinge te nemen van peper ende andere speceryen, sommighe laden aende custe van Malabar, als tot Onor¹⁾, Mangalor, Cananor &c., ende sommige tot Cochin²⁾, die altoos twee ⁺schepen haer volle ‖ ladinge van peper mogen geuen. Cochin leyt van Goa zuydwaert ontrent 90. mylen. De schepen lossen alle haer Portugaelsche waren binnen Goa, alwaer die coopluden ende factoren haer residentie hebben, ende van daer gaen die schepen haer ladinge van peper nemen lancks die custe ende tot Cochin, als geseyt is; ende laden int ghemeijn elck schip 8. duysent quintalen peper, ghewicht van Portugael, luttel min ofte meer, elck quintael is 128. pont; alsdan comense naer Cochin, waer oock die factoren comen, ende laden daer naghelen, canneel ende andere drooghe³⁾ ende Indiaensche waren, als ick in mijn wederom reyse alles int particulier sal verhalen van haer ladinghe ende ordonnantien van dien.

Inde maent Januarius ende Februarius anno 84. zijn die schepen met haer ladinghe weder van Cochin ghetrocken, d'een voor ende d'ander na, naer Portugael, alwaer mijn broeder mede ginc, ⁺om die obligatie van zijn officijs wegen van 't schip, ende ick bleef by mynen heere in Indien noch sommighe jaren, om te

+ Den aertsbisschop is seer triumphantelycken binnen Goa inghehaelt.

1) Onore, Honore of Honavar.

2) De tegenstelling, die Linschoten maakt tussen Malabar en Cochin, doet wonderlijk aan.

+ <29>

3) Vgl. de Latijnse vertaling p. 9: & caetera Aromata Indie.

+ [10a]

[p. 32]

ondersoecken die manieren, wesen ende ghedaenten vande selfde landen, lieden, vruchten, waren ende coopmanschappen, ende andere dinghen, als ick alles op zynen tijt na de waerheyt, slecht ende eenvoudigh verclaren sal, soo ick het selfs meest met mynen oogen hebbe gesien ende ghenoteert, ende van andere gheloofweerdige persoonen, so Indiaensche als volcken daer ontrent woonachtich, neerstigh ondervraecht, ghelijck oock die fame ende nageleghentheyt hem selfs aldaer ghenoech openbaer met die daghelijcksche ghemeenschap ende communicatie vande omligghende landen ende ghebueren, die onder malkanderen haer traffijcken ende handelinghe dryven, als dese onse landen met Oost-landt¹⁾, Enghelandt, Vranckrijck, etc. doen, ende oock alles van die Portugesen bevaren, ende daghelicks versocht²⁾ wort.

Aleer ick beginne die beschryvinghe van Goa ende van die Indianen, haer manieren, traffiken, vruchten, waren, ende ander dinghen, om beter te moghen verstaen die streckinge van die landen ende custen, ghelegen aen de zyde van Orienten, tot die leste ende uyterste palen van China, die de Portugesen ontdeckt ende bevaren hebben, met die eylanden van dien, wil ic eerst een corte sommarie stellen van die orientale custen, beginnende van 't Roode Meer ofte de Arabische Zee, van die stadt Aden tot China toe, achtervolghende die beschryvinghe van de custe voren gheroert. ‖

1) Vgl. de Engelse vertaling (I 42): ‘as also the report and fame thereof is nowe sufficiently spread abroade throughout the worlde by divers of our neighbour countries and landes which traffique and deale with them, namely our countrey, the East Countries,’ etc. ‘Nageleghentheyt’: nabijheid; ‘openbaer’ zal wel ‘openbaert’ moeten zijn; ‘Oostlandt’: Oostzeelanden.

2) bezocht.

a) De door Kern gebruikte editie van Theal, waarvan jaartal en plaats van uitgave niet in zijn literatuurlijst worden opgegeven, staat niet tot mijn beschikking. In de door mij gebruikte uitgave (zie lit. lijst) heb ik de betreffende mededeling niet kunnen vinden.

a) In de door mij gebruikte editie van Theal (The Port. in South Africa) wordt een afslaan van een bende inlanders door de Portugezen bij Melinde vermeld op p. 182; een jaartal wordt daarbij echter niet genoemd. Vgl. ook p. 25 noot a.