Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Eerste stuk

⁺Dat 3. capittel.
Ordinantie vanden selfden schepen op haer voyagen ende vaert naer Indien.

Die schepen hebben in 't ghemeen elck op tusschen die 4. ende⁺ 5. hondert persoonen, somtijts min, by wylen meer, naer den tijt offreceert³⁾, onder het zeevolck ende soldaten⁴⁾. ⁺In 't gints ‖ gaen zij zy weynigh gheladen, dan sommighe pypen⁵⁾ met olie ende wynen ende sommige andere coopmanschappen van particulieren, ende voorts anders niet dan ballast ende victualie voor 't volck; dan het meeste ende principaelste,⁺ datmen sent naer Indien, zijn realen van achten⁶⁾, te weten, het capitael ofte hooft-somme vande pachters van de peper seynden alle jaren een groote somme van gelt, om die peper daerom te coopen, ende voorts veel gelts van particuliere cooplieden, de wijl dit de beste waer is, diemen in Indien mach voeren, om dat zy winnen aen die realen van achten over die 40. ten hondert. Soo

+ [3b]

+ De schepen op Indien hebben elck byde 400. oft 500. mannen op.

3) Zie p. 7 noot 6.

4) D.i. zoowel zeevolk als soldaten.

+ <9>

5) vaten.

+ Weynigh waren werden in Indien ghesonden, maer meest realen van achten om den peper te betalen.

6) Deze Spaansche munt was als wettig betaalmiddel in de Nederlanden toegelaten tegen een van regeeringswege ingestelde koers, welke bij plakkaat van 2 September 1594 op 2 gulden 5 stuivers bepaald werd. Zie Mr. N.P. van den Berg, Encyclopaedie v.N. Indië, II, blz. 794.

[p. 10]

haest als die schepen de revier uyt zijn, ende in die zee comen, wort al het volck op elck schip gemonstert, so wel dat zee volck als die voor soldaten comen, ende die absent zijn, ende op 't landt gebleven van die in 't register comen, worden op gheteijckent ⁺vanden schryver van 't schip, om daer naer in Portugal zijn borge aen te spreken, want zy moeten altemael borgh setten, ende het goet, dat in 't schip gevonden wert van die absent zijn, wert terstondt met uytroep verkocht ende gemijnt, ende inventaris daer af ghemaeckt, ende in depositio gheset in des capiteijns handen; desghelijcks van yemandt die sterft; maer daer comt weynigh af ter rechter handt¹⁾, wordt aldermeest verduystert.

Den schipper ende stuerman hebben op de geheele voyage van gints ende weder voor haren salaris 120. milreys, elc milreys doen Nederlandtsche munte 7. Karolus guldens²⁾, ende om dat die rekeninghe vande Portugaelsche munte altemael gheschiet met een soorte van gelt, ghenaemt reysen³⁾, welck is het cleijnste gelt dat men daer heeft, ende oock al ist noch so hooghe somme, so wordt altoos gherekent by reysen, ende 160. reys is also veel ⁺als een Karolus gulden⁴⁾, oft 4. realen in silver⁵⁾, soo dat twee reysen zijn 4. penninghen, ende een reys twee penninghen Hollandtsche munte; welcke declaratie hebbe ick willen doen, om beter te verstaen de rekeninghe van de reysen diese in Portugael ghebruijcken. Keerende ‖ tot onser materie, so ontfangt die schipper⁺ ende stuerman elcks 24. milreys op de handt; behalve dien hebben zy haer kameren als beneden ende boven⁷⁾ in 't schip, die zy verhueren ende groot profijt mede doen, neffens hare vryigheden ende voeringhe⁸⁾, ende alle andere officialen ende zee-volc naer

+ Tgheheel geselschap der Indiaens vaerders moeten in Portugael borge stellen, ende in zee comende worden zy ghemonstert.

1) aan wie het behoort.

2) Karolus gulden: goudgulden, in 1517 door Karel V ingevoerd. De kwaliteit ervan werd verminderd, zodat het toen de slechtste van alle goudmunten was. 1543 werd door Karel V de zilveren gulden ingevoerd, die als aequivalent gold van de goudgulden, namelijk 20 stuivers. Zie: Wörterbuch der Münzkunde, herausg. von F. v. Schrötter, Berlin, Leipzig 1930 s.v. Carolus d'argent, Carolus d'or en Patard.

3) Reis is een der meervoudsvormen van 't Port, reál.

+ Verclaringhe vander schepshueringe.⁶⁾

6) Te verklaren als: daghuur (loon) op de schepen.

4) Maar volgens het bovenstaande is 1 gulden ± 143 reys. Zie ook noot 5.

5) Met ‘Realen in silver’ is blijkbaar een andere munt bedoeld dan bovengenoemde ‘Realen van Achten’. Het zal zijn de dubbele Vintem â 20 reis. Als 160 reis ‘also veel (is) als een Karolus gulden’, dan is een Milreis 6¼ en niet 7 Karolus gulden. Zie Eerste Schipvaart deel I (Werken L.V. VII) p. 65 noot 6.

+ <10>

7) Zowel beneden als boven? Deze ‘kamers’ als laadruimte verhuurd.

8) De Lat. vertaling heeft ‘vectura’. In Van Dale vindt men den zeeterm Voering verklaard met ‘kleine koopwaren’, die de bemanning mocht aan boord nemen, bootsmansnering, kortage.

[p. 11]

advenant; ende hoe wel zy gelt ontfanghen, nochtans cost het haer meer van steeckpenninghen eer zyse cryghen¹⁾, 'twelck alle met faveur ghegheven wert, ende niet naer verdiensten van²⁾ den proveador³⁾, dat is d'opperste ammeraliteyt van den coningh, hoe wel dat van dit salaris gheen sekere ordonantie en is, want wordt daghelicks verandert, maer segghe alleenlick van 't salaris, dat ghemeenlick ghegheven wert, volgende d'ordinantie van ons schip ende comste van dat jaer⁴⁾. Die contrameester, dat is den hooghbootsman, heeft voor zijn gheheel salaris 50. milereys, ende ontfanght op die hant 10. milereys, die guardiaen⁵⁾, dat is den ⁺schimman⁶⁾, 1400. reys ter maent, ende van voeringhe⁷⁾ 2800. reys, ende ontfanght 7. milereys op de handt. Die seto piloto⁸⁾, dat is den onder stuerman, heeft ter maent 1200. reys, zijn drie ducatén, met soo veel voeringe als de schimman. Twee timmerlieden ende twee callaffaten⁹⁾, dat zijn die met werck dryven, hebben elcks ter maent 4. ducaten, ende 3900 reys van voeringhe. Den despensier, dat is die 't eten en drincken uyt deylt, ende die merinho¹⁰⁾, dat is die het volck vanght¹¹⁾, ende heeft last alle munitie ende 'tvier te bewaren, ende te schaffen, hebben elck ter maent een milereys, ende 2340. reys van voeringe, behalven hare camers ende vrydommen van tollen, ghelijc alle andere officialen, bootsghesellen, putgers¹²⁾, busschieters¹³⁾, etc. hebben, een jeghelijc naer advenant, ende alle die in 't schips dienste zijn. Den cuyper heeft 3. ducaten ter maent, ende 3900. reys van

1) Versta: eer zij hun ambt krijgen.

2) door.

3) Provedor, een superintendant over de uitrusting, enz. der schepen.

4) De Eng. vertaling (ed. Burnell en Tiele) heeft (I p. 12): ‘which is commonly given according to the ordinance and manner of our ship for that yeare’.

5) Guardião, ook thans nog in Portugal de titel van de scheepsonderofficieren.

+ [4a]

6) schieman.

7) Men zou denken aan kostgeld. Verderop staat echter het voedsel, dat allen krijgen, in bijzonderheden genoemd.

8) Sotapiloto of Sotapilote.

9) Vgl. bij Kiliaan Kallefater ‘stipator’; thans ‘kalefaterer’.

10) Meirinho, in 't algemeen gerechtsdienaar, provoost. Het woord is overgegaan in 't Maleisch als merinjo.

11) d.i.: gevangen zet.

12) In 't algemeen de waarschijnlijke betekenis: een ondergeschikte aan boord, die de zorg had voor de scheepsponmpen. Het kan zowel betekenen een scheepsjongen als ook een halfwas, die een graad hoger stond dan de scheepsjongen. Hier de laatste betekenis (Woordenboek der Ned. Taal s.v. Putjer. We zullen dit woordenboek in het vervolg aanhalen als W.N.T.).

13) bus: geweer (vgl. buskruit).

[p. 12]

voeringhe. Twee strinceros¹⁾, dat zijn die 'tseyl ende die groote ra af doen dalen op ‖ een rat, als van doen is, hebbende²⁾ elck⁺ ter maent een milreys ende 2800. reys van voeringhe. Dryendertigh bootsghesellen hebben elck een milreys ter maent, en 2800. reys van voeringe. Sevenendertigh putgers hebben elck ter maent 660. reys, ende 1860. reys van voeringhe. Vier pagiens, dat zijn jonghers, hebben met³⁾ haer voeringhe ter maent 443. reys. Eenen constapel⁴⁾ ende 8. busschieters hebben differenten prijs ter maent, d'een min ende d'ander meer. Noch een barbier⁵⁾, die en heeft oock gheen seker salaris. Den factoor⁶⁾ ende schrijver hebben geen salaris, dan alleenelick haer camers te weten beneden elcks een camer van 20. pypen⁷⁾, dat zijn 10. vaten elcks, ende boven een camer om te slapen, waer van zy groot profijt doen. Dit zijn al die persoonen, die 't schip ende zeevolck aen gaen, die welcke hebben daeghs voor haer portie, te weten altemael naer een maet, soo veel den minsten als den meesten, een pont ende ¾ beschuijt, een halve kanne wijn, een kanne waters, een arroba⁸⁾, dat zijn 32. pont ghesouten vleesch ter maent; sommighe droogen visch, ayun, loock worden terstont in 't beghinsel uyt gedeelt, ende is van cleender weerden; sommighe dingen van suyker, honigh, rozynen, pruymen, meel ende dierghelijcke snusterye⁹⁾ wordt bewaert voor de crancken, noodigh zijdne, doch crygender weynigh af, want die officieren houdent onder haer, ende consumerent, sonder datter d'ander veel af sien. Voorts wat beroerende is het koken, hout, smout, potten ende pannen, moet een yder voor hem selven besorgen; behalven dit comter noch eenen schryver ende bottelier van sconinghs weghen voor die soldaten, die welcke haer uytdeylinghe op haer selven hebben, op de maniere van het zee-volck.

Dit alles is belangende die voyage ofte reyse derwaerts gaende, dan in 't wederom comen en cryghen niet meer dan deelinghe van water ende beschuijt, tot die C. deboa Esperance toe, ende van

1) Port. ‘estrinqueiro’.

2) Versta: hebben.

+ <11>

3) bet. zeker: uitgezonderd.

4) Constabel, de onderofficier, belast met het geschut.

5) Tevens heelmeester.

6) Handelsagent of -commies.

7) Het woord pijp wordt wel gebruikt voor een inhoudsmaat; heeft als zodanig niet altijd dezelfde grootte (W.N.T. s.v. Pijp).

8) Een arroba = 32 arrateis = 14½ kilogram.

9) Hier dus in de oude betekenis van snoeperij, snoepgoed.

[p. 13]

daer herwaerts moeten haer selven voorsien, wat het zee volck aen gaet; maer die soldaten ofte passagiers en crygen gants niet dan alleenlycken vry passagie, te weten een kist in 't ruijm, ende het overloop van haer betstede, dies¹⁾ en moghen zy niet uyt Indien comen sonder oorlof vanden viçorey²⁾, ende moeten vijf ⁺jaren daer gheweest heb ‖ ben in dienst van den coningh; maer die slaven moeten vracht betalen van haren persoon, ende ooc tol voor den coningh, als wy op onse wederom keerende reyse breeder sullen verhalen.

⁺Den 15. Aprilis hebben wy ghesien het eylandt Madera ende Porto Santo, alwaer die schepen van malcanderen scheyden, ende⁺ een jeghelijck zijn cours gaet, overmidts dat zy altoos willen d'een voor d'ander in Indien comen, om beter profijt te doen, en eer te begaen, waer door zy by nacht ende ontyden malkanderen verlaten, en elck zyn hooft volcht.

Op den 24. Aprilis quamen wy onder de custe van Guinea, welcke beghint op den 9. graed³⁾, ende duert tot de linie AEquinoctiael, al waert in 't ghemeen veel dondert, blixemt, ende vlaghen van reghen en wint, die met haestighheyt over comen en passeren, ende vallen soo sterck, datmen telcke reys die seylen moet strijcken, ende die groote ra ter halver mast, ende somtijts geheel neder, dickwils 10. oft 12. mael op eenen dagh. Hier zijn onverdraghelijcke hitten, ende al het water dat in 't schip is, stinckter, soo datmen de nues moet toe houden als men drinckt, maer als men die linie ghepasseert is, wert het weder goet; hoe datmen dichter by 't landt is, hoe datter meer stormt, regent ende dondert ende stilten zijn, so datter altemets de schepen wel een paer maenden ligghen, eerse door die linie connen gheraken; als dan krijchtmen eenen wint, die zy noemen den generalen wint, en is eenen zuydoosten wint: maer is altoos byde wint⁴⁾, ende moeten altoos by legghen⁵⁾, tot by naest in de hooghde van die C. deboa Esperance, ende overmids dat aen die custen van Bresilien op 18. graden aen die zyde van 't zuyden drooghten ligghen, die de Portugesen heeten Abrolhos⁶⁾, die selfde streckt 70. mylen in zee,

1) !

2) Port. ‘Viceréi’, onderkoning (te Goa).

+ <12>

+ [4b]

+ Den 15. Aprilis sagen wy het landt Madera.

3) Thans wordt gewoonlijk aangenomen dat de kust van Guinea begint bij 12^o19′ N.B. (bij kaap Roxo).

4) D.w.z. men vaart schuin tegen de wind in.

5) d.i.: onder klein zeil zo hoog mogelijk aan de wind zeilen.

6) Van ‘abre ôlhos’: opent uw ogen.

[p. 14]

welcke blyven aen de leeger wal ende rechter handt; om die te mogen voorby passeren, so houden die schepen seer die custe van Guinea, ende passeren also die voorseyde droochten, want anders vallende te leegh ende binnewaerts, so zijn zy ghedronghen naer Portugal te keeren, ende somtijts in perijckel van te ‖ verliesen,⁺ ghelijck het ghebuerde onsen admirael S. Philippo, die welcke het voorleden jaer van 82. daer onder gheraekte by nachte, ende waren in groot perijckel van te vergaen, doch geraecten daer af, ende arriveerden weder naer Portugael, ende om dit jaer de selve drooghte te schouwen, liep hy so dicht onder de custen van Guinea, dat hy door de groote stilte ende regen twee maenden lach en dreef, eer hy de linie passeerden, ende quam twee maenden naer d'ander schepen in Indien; waeromme men moet wachten te nae aende custe te comen, om die stilte te ontvlien, ende ooc niet te verre afhouden, om de bovenghenoemde droochten te passeren, waer aen leyt de gheheele reyse van Indien.

Den 15. Mey, wesende ontrent 50. mylen van die linie AEquinoctiael ⁺noordtwaerts, quam by ons een Fransche jacht, ende stelden ons gheheel schip in grooten oproer, overmidts dat ons meeste volck sieck was, ghelijc in die contreyen ghemeenlick gheschiet door de groote hitte, ende desghelijcks ist meest al onbedreven volck, die noyt zee ghesien en hebben, daermen qualick ordonnantie mede kan houwen, doch schoten sommige schoten naer hem, waer mede hy ons verliet, naer dat hy een wijl met ons de spot ghehouden had, ende verloren hem terstont uyt het ghesicht, waer mede ons schip weder gepassificeert wert.

Op den selfden dagh, wesende teghen den avont, hebben wy een groot schip ghesien, ende vermoeyden¹⁾, dat het van ons companie was, gelijck wy daer nae verstonden, want het quam met ons te sprake, ende was 't schip S. Francisco, daer wy ons alle in verblyde.

Den 26. Mey passeerden wy die linie AEquinoctiael, welcke⁺ loopt door 't midden van 't eylandt van S. Thome²⁾, by de custe van Guinea, ende alsdoen begonnen wy te sien de Zuyd sterre³⁾, en

+ <13>

+ Ontrent 50 mylen vande linie Equinoctiael quam by ons een Fransche jacht.

1) vermoedden.

+ [5a]

2) De linie loopt niet ‘door 't midden van 't eylandt van S. Thome’; dit eiland ligt iets verder noordelijk. Een der vele voorbeelden - waarop niet telkens kan gewezen worden - dat Van Linschoten's breedte- en lengtebepalingen niet steeds geheel nauwkeurig zijn, al verwondert men zich, den tijd in aanmerking genomen, waarin hij leefde, over de betrekkelijk groote nauwkeurigheid zijner opgaven.

3) het Zuiderkruis.

[p. 15]

te verliesen de Noord-sterre, ende creghen de son des middaeghs in 't Noorden, ende volghens¹⁾ den zuyd-oosten ende generalen wint²⁾, die daer het gheheele jaer duer waeyt.

Op den 29. Mey, wesende Pincxteren, hebben die schepen voor ouder ghebruijck te kiesen eenen ghemaeckten keyser, ende te veranderen alle die officialen van 't schip, ende een bancket te houden, so dat die feest 3. ofte 4 daghen duert, het welcke wy ⁺onderhoudende, ‖ hebben eenen keyser ghekoren, ende wesende⁺ in 't bancket, door sekere gheschille ende woorden, is een groot rumour opghestaen, ende quam so verre, dat de tafelen om ghestooten worden, ende onder de voet lach, ende waren wel over de 100. rappieren uyt, sonder te respecteren den capiteijn ofte yemandt: want hy lagh onder de voeten, ende liepen hem over het lijf, ende souden alsoo malcanderen vermoort hebben, ende 't gheheele schip verloren, so den aertsbisschop niet en hadde ghecomen uyt zijn camer onder den hoop met groot ghecrijt ende ghebeyr³⁾, waerover zy begosten stil te houden, den welcken terstont gheboodt, op de verbuerte van⁴⁾ den ban, datse alle rappieren, pongiaerden ende al'tgheweer souden brenghen in zijn camer, 'twelck terstondt gheschiede, waer mede alle dinck weder in vrede quam, ende die eerste ende principaelste muytmakers worden ghecastijt ende in boeyen gheworpen, daer door alle questien doot ende te niet wert.

Den 12. Junij zijn wy gepasseert die voorghenoemde drooghten van Bresilien, waer door groote blyschap in 't schip was, overmidts⁺ dat wy hier door versekert waren niet weder te keeren naer Portugael, als geseyt is, ende als dan gheleyde ons noch den generalen wint tot voorby die revier van Rio de Plata, al waer wy doen kreghen voor de wint tot aende Cabo deboa Esperance.

Op den 20. van de selfde maent is het schip S. Franciscus, dat dus langh by ons gheweest hadde, weder uyt 'tghesicht ghebleven.

Op den 11. Julij maecten onsen stuerman gissinghe, dat wy noch wel 50. mylen van de Capo deboa Esperance waren, waeromme van die aerts-bisschop ghebeden wert te willen naer land houwen, om die Cabo te moghen sien, ende was mistigh weder,

1) vervolgens.

2) Z.O. en generale wind is hier hetzelfde.

+ <14>

+ Naer ouder ghewoonten hebben wy eenen keyser ghecoren, ende alle officiers verset.

3) Bij Kiliaen: Beren of Baeren, Gheberen, dat hij vertolkt met ‘gestire’ en ook met ‘baritum edere’. Zowel gebaren als een gebrul maken kan bedoeld zijn.

4) op straffe van.

+ Groote blyschap door dien wy de droochte van Bresilien ghepasseert warren.

[p. 16]

ende houdende naer landt een ure ofte meer, saghen recht voor ons landt, ende warender gheen twee mylen van, 't welck ons door de donckerheyt ende mist bedeckt was, 't welck ons in grooter verbaestheyt setten, want onse ghissinghe anders was, ende beghinnende op te kleren, bekenden het landt, 'twelck was den hoeck, ghenaemt die C. Falso, ende Parcel¹⁾ ofte bancken vanden selfden hoeck, welck zijn ontrent 15. mylen voorby die C. deboa Esperance naer Mossambijcke. De C. deboa Esperance leyt op 35. graden zuydwaerts²⁾. Hier creghen wy een stilte ende schoon weder, ende duerden ontrent een halven dagh, binnen welcken tijt vonghen wy veel visschen met hoecken op die ‖ voorseyde grondt vande bancken op 10. ende 12 vadem, ende is⁺ seer excellente visch, by naest ghelijck den schelvis. Die Portugesen noemense pescadas.

Den 20. vanden selfden quamen wy weder by het schip S. Franciscus, ende spraken met hem, ende bleef by ons tot den 24.; doen verloren wijt weder uyt het ghesicht. Den selfden dagh streken wy alle onse seylen, door contrarie wint, ende laghen⁺ twee daghen stil, en dreven om niet te vervallen. Wy waren in de hooghde van 't land, genaemt Tarra donatal³⁾, welcke beghint in 32. graden, ende voleyndt in 30.⁴⁾. Is van de C. de boa Esperance 150. mylen. In dese contreye neemtmen ghemeenlick raet van alle officieren van 't schip, oft goet is binnen door van 't eylandt S. Laurenso⁵⁾ te varen, ofte buyten om, want van binnen duer gaet men naer Mossambique, ende van daer naer Goa, ende buyten om gaende, en moghen te Goa niet comen, overmidts datse te leegh vallen, om die stroomen van 't water, ende moeten naer Cochin varen, 'twelck zijn 100. mylen leegher als Goa, ende als die schepen die Cabo laet passeren, so en ist niet goet, naer Mossam-

1) Port. parcél, d.i. bank, ondiepte.

2) In werkelijkheid iets noordelijker. Kleine afwijkingen als deze gaan we in 't vervolg stilzwijgend voorbij.

+ <15>

+ [5b]

3) Terra do Natal, zoo genoemd omdat Vasco da Gama het ontdekte op Kerstdag 1497.

4) Onjuist. Natal strekt zich verder noordelijk uit.

5) De oude naam van Madagascar. Zoo zegt Camões (Lus. X. 137):

De São Lourenço ve a ilha affamada.
Que Madagascar é d'alguns chamada.

De naam St. Laurens werd aan 't eiland gegeven omdat J.G. d'Abreu de Westkust in 't gezicht kreeg op St. Laurensdag (10 Aug.) van 1506, volgens de gewone lezing, die echter niet door allen gedeeld wordt; vgl. P.A. Tiele, De vestiging der Portugeezen in Indië (De Gids, 1875, III, blz. 191).

[p. 17]

bique te loopen, om dat zy niet in tijts ghenoech alsdan en connen tot Goa comen, door de groote stilte, die daer binnen duer zijn, maer die in Julio die Cabo passeren, mogen wel naer Mossambique gaen, want het is vroech, ende hebben tijts ghenoech om daer water ende verversinghe te nemen, ende eenen dagh 10. ofte 12. stil te ligghen, maer die in Augusto die Cabo passeren, comen te laet, en moeten buyten om naer Cochin, om niet te verletten¹⁾, doch is dangereuser ende moeylijcker, want worden in 't ghemeen kranc van quade ende gheswollen beenen, schuerbuijck, ende andere sieckten.

Den 30. van die selfde maent waren wy in die hooghde vande Cabo ghenaemt Das Correntes²⁾, welcke zijn 130. mylen van Terra donatal, ende leyt op 24. graden aen 't Zuyen; aldaer begintmen te loopen tusschen het eylandt. ‖³⁾

⁺Het eyland van S. Laurenso wort geheeten van Marcus Paulus⁴⁾⁺ het groote eylandt van Magastar, van Andrea Thevet⁵⁾ Madagascar. Is het aller grootste van alle orientale eylanden, also dat het in de grootte het coninghrijck van Castilien ofte van Portugal te boven gaet; het leyt aen d'ander zyde van Aphrica, als men ghepasseert is C. deboa Esperance. Heeft in die lenghte, na die opinie van Thevet, 72. graden, ende in die breede 11. graden 30. minuten. Heeft in 't ronde naer sommige opinie, drie duysent Italiaensche mylen, naer sommighe 4. duysent, 'tvvelck soude wesen 600. oft 800. duytsche mylen. Men houdt dit eylandt wel getempert⁶⁾ te wesen, daerom rijck van volck, die alle Mahometanen⁷⁾ zijn. Marcus Paulus verhaelt, dat op dit eyland regieren vier ouden, die 't gouvernement hebben⁸⁾, dattet gheheel rijck zy van wilde ende tamme beesten, van vremde voghelen⁹⁾, daer van hy fabulen schrijft, niet weerdigh te gedencken. Dit eyland heeft oock elephanten, ende alderleybeesten, die eenen horen dragen, daer af het eene gheheeten wort een Indiaens esel, met heele clauwen, ongheclooft, het ander Orix¹⁰⁾, met ghecloven clauwen. Heeft overvloedigh veel slanghen, haeghdissen, ende groote

1) te laat te komen.

2) Kaap Corrientes.

3) d.w.z. tussen Madagaskar en de Afrikaanse kust.

+ <16>

4) Zie Col. Yule's Marco Polo, 3d. ed. II. 413.

+ Marcus Paulus ghetuycht, dat dit eyland het grootste onder alle Orientaelsche eylanden is.

5) André Thevet schreef verscheiden waardelooze boeken, o.a. een Cosmographie 2 deelen, Parijs 1575.

6) gematigd van klimaat.

7) Dit is zeker te algemeen gesteld.

8) Over de inrichting van het ‘bestuur’ zie Heeres, Corpus Diplomaticum, I, blz. 361 vg.

9) Bedoeld is de vogel Rukh, door sommige schrijvers vereenzelvigd met den thans uitgestorven reuzen vogel Aepyornis maximus. Vgl. Hobson-Jobson, new ed p. 764, f.

10) D.i. Oryx, Grieksch ὄϱυξ, een soort antilope, o.a. vermeld in Athenaeus, Deipnosophistae, V, 200.

[p. 18]

bosschagien van roode sandalen¹⁾, die daer weynigh geacht wordt om die abondantie; oock geeft die zee aldaer veel ambra. Dit eyland heeft oock overvloet van rijs, geerst, aranien, limoenen, citroenen ende pompoenen, die soo groot zijn, dat die een man nauwelijcks omvatten kan, roode, geele, ende witte, oock beter dan onse, veel gengbers, die zy groen eeten, honigh ende suyker rieden, daer zy niet weten mede om te gaen, safferaen, vele medicinale kruyden, Indische noten, oock gheeft het silver. Ende heeft vele revieren, schoone fonteynen ende vele haven, in welcke vele Saracenen oft Mooren haer⁺ coopmanschappen brenghen: goude ende zyde lakens, linne van boomwolle, ende dierghelijcke.

⁺Van S. Laurenso naer Mossambique, 't welck²⁾ leyt verscheyden van 't vaste landt, te weten vande C. Das Correntes 120. mylen, ende is een eylandt lanck 220. mylen, streckende zuyden ende noorden, breedt 70. mylen, beghint aen de eerste punct naer die Cabo toe op 26. graden, ende voleyndt naer 't noorden op 11. graden. Het volck van 't eylandt zijn swart, ghelijck die van Mossambique, ende loopen naect, dan hebben het hayr van 't hooft so seer niet gecrult ‖ als die van Mossambique; zijn oock⁺ soo peck swart niet. Die Portugeesen en hebbender sonderlinghe gheen trafficquen, overmidts datter niet veel te halen is, doch en ⁺is tot noch toe sonderlinghe niet bekent. Den eersten Augusti passeerden wy die drooghten, ghenaemt os Baixos de Iudia³⁾, dat is de drooghte van de Judinne, welcke zijn vande C. das Correntes 30. mylen, ende liggen tusschen het eyland van S. Laurens ende 'tvaste landt, te weten van 't eylandt 50. mylen ende van 't vaste landt 70. mylen, welcke droogthen beghinnen op 22½. graden, ende duren tot 21. graden. Men moeter hem seer voor wachten, want zijn seer periculues; daer zijn veel schepen op gebleven, ende noch cortelingh int jaer 1585. comende van Portugael een schip, ghenaemt S. Iago, wesende admirael van de vlote, en was het selfde, dat met ons van Lisbonen voor viesadmirael quam, d'eerste reyse, als wy op een ander plaetse sullen verhalen tot zijnder tijt.

⁺Den 4. Augusti sagen wy het land van Mossambique, welck leyt van de drooghte van Judea 90. mylen op 15. graden zuyd-

1) Over 't roode sandelhout vgl. men Hobson-Jobson, p. 789, f. In historische tijden leverde Madagaskar dit hout niet op.

+ [6a]

+ Het eylant S. Laurenso leyt 120 mylen van C. Das Corintas

2) Dit woord slaat blijkbaar op S. Laurenso (= Madagaskar). De constructie van de zin is dus verward.

+ <17>

+ Periculose droochten inde Judische zee, Baixos genoemt, liggende 30. mylen van C. Das Corintas

3) C.P. Burger Jr. maakt in zijn artikel ‘De droogte van de jodin’ (Het Boek 1924 p. 85 v.) aannemelijk, dat deze droogte genoemd is naar een schip, dat de Jodin genoemd werd.

+ Mossambique leyt 90. mylem van de Judische droochten op 15. graden zuydwaert.

[p. *1]

[p. *2]

[p. 19]

waerts. Des anderen daeghs daer aen zijn wy op die ree van Mossambique gheloopen, ende int incomen quam by ons het bovenghenoemde schip S. Iacob, ende liep met ons op de ree, ende was maer een ure, doen wijt eerst int ghesichte kreghen van alle die reyse, naer dat wy by het eylandt van Madera van malcanderen gescheyden waren, sonder oyt ghesien te hebben. Wy vonden daer noch twee andere schepen van onse companie, die⁺ daeghs voor ons ghecomen waren, te weten S. Laurenso ende S. Francisco. Desghelijcks vonden wy daer noch het gallioen ofte schip, dat naer Malacca soude varen, twelck ghemeenlick een maent voor de schepen van Indien uyt Portugael scheyt, alleen om dat zynen wegh verder streckt, doch comen ghemeenlick tot Mossambique om water ende ververssinge te nemen, als haer de voyage lanck valt, ende ghebreck kryghen, so niet, soo loopen zy buyten het eyland van S. Laurenso, sonder haren cours op Mossambique te nemen. Wy waren met ons vieren van ons vlote⁺ tot Mossambique, ghebreeckende alleen onsen admirael S. Philippe, die welcke hem so dicht hadde gevoecht by de custe van Guynea, om te beter te schouwen¹⁾ die drooghten van Bresilien, diemen noemt Abrollios, daer hy 'tvorighe jaer hadde op gheweest, ⁺als ghe ‖ seyt is, dat hy daer so veel stilte kreegh, dat hy langhe tijt naer ons die linie AEquinoctiael passeerden, ende die C. de boa Esperance met grooten storm ende onweder, ghelijck het gemeelick gheschiet die laet comen, waer door ghedwongen waren, buyten om te loopen, om d'oorsake voren verhaelt, ende quamen tot Cochin wel 2. maenden naer dat wy al tot Goa waren, ende hadden veel miserie ende armoy ghepasseert, ende veel cranckheden, als swellende beenen ende schuerbuijck etc.

+ De schepen op Malaca moeten een maent eer uyt loopen, om dat haren wech verder streckt.

+ Men can dicht onder de Guinische custen seylen om de Brasilische drochten (Abrollios ghenaemt) te schouwen.

1) D.i. schuwen, in den zin van vermijden.

+ <18>

6) Te verklaren als: daghuur (loon) op de schepen.