Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Eerste stuk

[p. 1]

Itinerario, voyage ofte schipvaert van Ian Hvghen van Linschoten naer Oost ofte Portvgaels

Indien, inhoudende een corte beschryvinge der selver landen ende zeecusten, met aenwysinghe van alle de voornaemde¹⁾ principale havens, revieren, hoeken ende plaetsen, tot noch toe vande Portugesen ontdect ende bekent; waer by gevoecht zijn niet alleen die conterfeytsels vande habyten, drachten ende wesen, soo vande Portugesen aldaer residerende, als vande ingheboornen Indianen, ende huere tempels, afgoden, huysinge, met die voornaemste boomen, vruchten, kruyden, speceryen ende dierghelijcke materialen, als oock die manieren des selfden volckes, soo in hunnen godts-diensten, als in politie ende huijshoudinghe, maer oock een corte verhalinghe vande coophandelingen, hoe ende waer die ghedreven ende gevonden worden, met die ghedenckweerdichste gheschiedenissen, voorghevallen den tijt zijnder residentie aldaer, alles beschreven ende by een vergadert door den selfden, seer nut, oorbaer, ende oock vermakelijcken voor alle curieuse ende liefhebbers van vremdigheden.

Wesende in 't vaders-land in de eerste juecht, ende gheneycht zijnde tot lesen vreemde dingen van landen ende gheschiedenissen, waerinne besundere wel behaghen ende vermaeckelickheyt hadde, met een grooter verweckinghe der begeerten om vreemde ende onbekende landen te besien ofte eenighe avontueren te versoecken, om daer door eenighsins mijn affectie te ghenoeghen, hebbe gheresolveert my eenighen tijt te absenteren van 't vaders-land ende conversatie van vrienden ende maghen, hoewel het my swaer viel, doch de verhopinge²⁾ van dattet soude moghen wesen een blussinge mijnder lust, hebbe my eyntelicken ghetroost sulcks te aenveerden, vertrouwende op den Heere, dat hy mijn voornemen soude helpen volbrengen.

Zijnde met dese gedachten ende teenemael geresolveert, 'tselfde te vervolgen, hebbe oorlof vercreghen van mijn ouders, die doen ter tijt woonachtich waren tot Enckhuysen, ende gereet wesende om scheep te gaen, my begeven in een vloot schepen, die ghereet lagen by 't eylandt Texel, om naer Spaengien ende Portugal te

1) vermaarde.

2) Versta: doch in de verhopinge.

[p. 2]

varen, op een schip, dat naer S. Lucas ‖ de Barrameda¹⁾ soude⁺ seylen; want mijn intentie was, naer Sivillien te reysen, daer ic twee broeders hadde woonen, die daer ettelicke jaren gheweest waren, om alsoo beter te recht te komen ende met heure hulpe die ervarentheyt van 't landt ende Spaensche tale te cryghen.

Den 6. December, anno 1579 zijn wy uyt Texel gheseylt ⁺(wesende in compangie by naest 80. schepen), onsen cours nemende naer Spangien. Den 9. van die selfde liepen wy door die Hoofden²⁾ van Engelandt ende Vranckrijck. Den 12. hebben gesien den hoeck, genaemt die Cabo de Finisterra. Den 15. saghen het landt van Sintra, oft anders die C. de Rocxent³⁾, alwaer die revier Tegio ofte Tagus inde zee loopt, aen welcke gelegen is die vermaerde stadt van Lisbonen, aldaer sommige van onse Vlote in liepen, ende van ons scheyden. Den 17. sagen den hoeck ofte C. De san Vincente. Den 25. op Kersdagh quamen binnen die revier van S. Lucas de Barrameda, alwaer ick twee ofte drie daghen vertoefde, ende voer daer naer nae Sevillien, daer ick arriveerde den eersten Januarij, anno 80, ende vont aldaer mynen eenen broeder, overmidts den anderen ghereyst was naer 't hof van⁺ Spaengien tot Madrid, ende hoe wel ick sonderlinghe lust hadde, terstont voorder te trecken, dan door ghebreck van de Spaensche tale (sonder welcke men qualick can over wegh geraken) was ghedwongen aldaer eenen tijt te blyven, om die ervarentheyt vande sprake wat te cryghen.

⁺Binnen middelen tyden ghebeurdent, als dat in Portugal aflyvigh wert die coningh Don Henrick⁴⁾, den laetsten uyt die Portugaloische⁵⁾ stamme, door wiens doot daer een groot oproer ende oneenigheyt op stondt, overmidts dat den selfden overleden coningh in zijn testament liet voor recht erfghenaem ende successor den coningh van Spaengien Philippus, zijn susters Soon⁶⁾. ‖ Niet teghenstaende die Portugaloysers, zijnde altoos⁺

1) D.i. San Lucar de Barameda.

+ <2>

+ An. 1579. den 6. Decemb. zijn wy uyt Texel geseylt

2) Dungeness en Kaap Gris Nez.

3) Cintra. - Cabo de Roca.

+ [1b]

+ Oproer, door de doot van Don Hendrick, Coningh van Portugal.

4) D.i. De kardinaal Dom Henrique, titulair-aartsbisschop van Evora en administrateur van Braga, en oom (eigenlijk oudoom) van Dom Sebastiaan, werd koning in 1578 en overleed 31 Januari 1580.

5) Het huis Bourgondië.

6) Dit is onjuist. - Hendrik had bij zijn leven wèl gedacht aan het nemen van maatregelen, om de troonsopvolging te regelen, maar tot eene beslissing was het niet gekomen. Er waren niet minder dan vijf personen, gesproten uit het Portugeesche koningsgeslacht, welke in meerdere of mindere mate aanspraken op den troon konden doen gelden (men zie de duidelijke genealogische tabellen in Morse Stephens, Portugal, p. 139, 279). Van deze had, wanneer men den straks te noemen prior van Crato voorloopig uitzondert, Catherina, gehuwd met den hertog van Braganza, dochter van den op Hendrik in leeftijd volgenden broeder, de oudste rechten. Filips II, zoon van Isabella, de oudste zuster van Hendrik, kwam eerst in de derde plaats. Koning Hendrik voelde het meest voor de troonsopvolging door de hertogin van Braganza; maar door de intrigues van Filips in 's Vorsten omgeving en den druk, door Spanje's koning op, Hendrik zelf uitgeoefend, begon deze laatste te aarzelen. Op zijn sterfbed maakte hij een testament, waarin hij bepaalde, dat het koninkrijk moest komen aan hem, die de meeste rechten had, m.a.w. hij nam geen beslissing (Vgl. vooral De Menezes, Portugal restaurado, I, p. 12 ss.). Om hier niet nader uiteen te zetten redenen heeft de hertogin van Braganza zich niet daadwerkelijk verzet tegen Filips' pretentiën, evenmin als de: andere pretendenten, behalve Don Antonio, prior van Crato.

+ <3>

[p. 3]

doodt vyanden vande Spaensche natie, hebben daer meest teghen gheweest, ende ghecoren tot haren coningh Don Antonio, Prior de Ocrato¹⁾, welcke was des overleden coninghs broeders sone; dit verstaende den coningh van Spaengien, heeft hem terstont ghereet ghemaeckt om in persoone te gaen naer Portugael, die croon te ontfanghen, ende sont voor uyt den hertoghe van Alva met een heyr volcks ende vele gewapende, om alle oproer ende tweedracht te stillen, ende heeftet eensdeels met ghewelt, eensdeels met geschencken, giften ende gaven onder zijn subjectie ghebracht, uyt welcke oorsake veel volcks trock uyt Sivillien ende alle wegen derwaerts, alst gemeenlick geschiet, die menschen geneycht zijnde tot veranderinge ende nieuwigheden, onder welcke mijn broeder door opruyen van andere oock heen is ghetrocken, reysende eerst naer 't hoff van Spaengien, dat doen ter tijt ghecomen was in de stadt van Badajos²⁾, die uyterste frontier stadt van Spaengien aen Portugal, meenende aldaer eenighe verbeteringhe te cryghen, maer daer comende, wast in Portugal al geslist, ende alle oproeren neder gheleyt, ende Don Antonio verdreven, den coningh Philippus door geheel Portugal voor coningh aenghenomen³⁾, waer door mijn broeder zijn propoost van naer Portugal te gaen verandert heeft, ende begaf hem

1) Antonio, prior van Crato, was een zoon van Lodewijk, graaf van Beja, een ouderen, in 1545 gestorven, broeder van koning Hendrik. Volgens Antonio was hij geboren uit een wettig huwelijk. Maar zij die zijne wettige geboorte betwistten, en onder hen Hendrik zelf, hebben waarschijnlijk gelijk gehad. Antonio had een gedeelte van 't Portugeesche volk op zijne zijde, maar moest spoedig den strijd opgeven tegen de troepen van Filips onder den hertog van Alva.

2) Inderdaad wachtte Filips met zijne hofhouding den uitslag van Alva's optreden in Badajoz af (De Menezes, Portugal restaurado, I, p. 30 ss.). Na de verdrijving van Antonio (Augustus 1580) vertrok Filips in December van Badajoz naar Portugal.

3) Deze gebeurtenissen vonden plaats in Augustus 1580 en eenige volgende maanden. Zie beneden.

[p. 4]

by eenen ambassadeur, die van sconinghs weghen naar Italien soude reysen, met welcken hy heen is ghetrocken, ende comende in Salamanca, is kranc gevallen van een ‖ siecte, die doen ter⁺ tijt regneerde in geheel Spaengien, ghenaemt Tavardilha¹⁾, daer veel duysenden af storven, als oock mijn broeder.

Annodatio D. Pall²⁾.⁺

Deze sieckte, welcke contagieus ofte voorspruytende was, doorliep niet alleen Spaengien, maer ooc Italien, Duyts-landt, ende vast³⁾ t' geheel Christendom, als ick selve, op die tijt in Italie wesende, mede besocht⁴⁾ hebbe; werde aldaer gheheeten coccolucio, om dat de persoonen, die hier aen vervielen, niet anders queelden, als die hanen doen, omme die catharren, die in die keel schoten; waren gestadigh durende vuyle pestilentiale cortsen met seer veelderley accidenten, doch niet over vier daghen aenhoudende.

Een weynigh voor desen tijt isser so grooten pest gheweest in Portugal, dat ghestorven zijn binnen die stadt van Lisbonen in twee jaren over die 80. duysent menschen, waer naer volchde terstont die voornoemde sieckte, die door geheel Spaengien grousame destructie dede.

Den 5. Augusto van 'tselfde jaer, eenighe ervarentheyt der sprake ⁺kryghende, hebbe my begheven by een Duyts⁵⁾ Edelman, die van meeninghe was, te reysen over landt naer Portugal, om het selffde landt te besien, ende oock verwachtende aldaer beter commoditeyt⁶⁾ mynen lust te boeten. Scheydende van Sivillien den eersten September, passerende sommighe dorpen ende vlecken, quamen in Badajos op den 8. van de selfde maent, al waer ick

+ <4>

1) Spaansch tabardillo, volgens 't Woordenboek der Spaansche Academie: ‘Fiebre maligna, Pintado. Enfermedad peligrosa que consiste en una fiebre maligna, que arroja al exterior unas manchas pequeñas como picaduras de pulga.’^a) Sassetti, Lettere (ed. van 1855), p. 142, zegt dat de Italianen deze ziekte ‘le petecchie’ noemden. Geheel te onpas is de volgende aanteekening van Paludanus, want de door hem beschreven ziekte is een geheel andere. Littré, Dictionnaire de Médecine (1886) zegt van Coqueluche: ‘latin moderne, pertussis, all. Keuchhusten, angl. hooping-congh, it. tosse asinina, pertusse, esp. coqueluche’.

a) Aan welke druk van dit woordenboek Kern deze plaats ontleend heeft, heb ik niet kunnen uitmaken.

2) Dit is een aanteekening van Dr. Paludanus (ten Broecke), over wien men een en ander opgeteekend vindt in de Inleiding.

+ [2a]

3) Bijna (Zie Middelned. Woordenboek s.v. vaste).

4) bevonden.

+ Jan Huyghen geeft hem in dienst met een Duyts Edelman ende reyst met hem naer Portugael.

5) Men zij voorzichtig met de term Duyts, waarmee zowel Nederlands als Duits bedoeld kan zijn.

6) Waarsch. bedoeld ‘met beter commoditeyt’.

[p. 5]

vont mynen anderen broeder, volgende sconinghs hoff. Dese was tweelinck vande bovenghenoemde overleden.

In dese selfde maent sterf de coninginne van Spaengien, Anna van Oostenrijck, wesende suster van keyser Rodulphus, ende dochter des overleden keyser Maximilianus¹⁾, des coninghs vierde ende laetste huijsvrouwe: waer over groote rouwe bedreven wert gheheel Spaengien deur; ende werde ghevoert van Badajos naer het clooster van S. Laurens in Escuriael, om aldaer begraven te werden. ‖

⁺Hebbende sommighe daghen in Badajos vertoeft, zijn van daer⁺ ghescheyden, passerende deur een stadt ghenaemt Elvas, welcke is die eerste in 't coninghrijck van Portugal, ontrent 2. ofte 3. mylen²⁾ van Badajos, ende tusschen beyde steden so scheyt hem Portugal van Spaengien. Van daer zijn wy voorts ghetrocken duer sommige ander plecken van Portugal, ende zijn gecomen in de stadt van Lisboenen, den 20. September, alwaer doen ter tijt was den hertogh van Alva, als goeverneur vanden coningh van Spaengien; ende men maeckte aldaer groote preparatie ende ghereetschap om de coningh in te halen, ende te hullen voor heere, naer ouder usantie van Portugal. Ick, in Lisbonen comende,⁺ door de veranderinghe van 't landt ende noch gheduerende sieckte ende corruptie vande lucht ben cranck geworden ende sevenmael ter ader ghelaten, doch met Gods hulpe weder ghenesen, ende siende, weynigh voordeel by den edelman te doen, hebbe hem verlaten ende my ghevoecht by een coopman, om die traffijcke van die coophandel te leeren, tot datter yet anders offreceerden.

Binnen dese tyden begost die pest, die weder op een nieu aenghestoken was, wat te cesseren, om welcke oorsaeck den coningh zyn incomst tot Lisbonen vertoeft³⁾ hadde, ende alsnu gheheel gedaen wesende in de maent van Meye anno 81., is de⁺ coningh tot Lisbonen met grooter triumphen inghehaelt⁴⁾, alwaer die Duytsche natie de prijs hadde van 't beste werck ende spec-

1) De bedoelde keizers zijn: Maximiliaan II (-1576) en Rudolf II (1576-1612).

+ <5>

+ De coninginne van Spaengien sterft ende wert ghevoert in 't clooster van S. Laurens.

2) Van Linschoten rekent naar Spaansche mijlen, want in zijn ‘Reys-gheschrift’ (L.V. XLIII p. 366) zegt hij: ‘Alle de verhaelde mijlen, als oock alle die inde dischriptien van de Navigatien ende Itinerario verhaelt zijn, zijn altesamen Spaensche mijlen, van 17½ in een graedt, het welcke zijn 15. duytsche mijlen inde rekeninghe, etc.’

+ Jan Huyghen, ghenesen zijnde van een sware sieckte, begeeft hem in dienste van een coopman.

3) uitgesteld.

+ In Mey anno 81. wert de coningh van Spaengien triumphantelic tot Lisbona inggehaelt.

4) Volgens andere berichten (zie Chaumeil de Stella, Histoire du Portugal I, p. 150) vond dit plaats op 26 Juni 1581, nadat Filips in een bijeenkomst der Cortes, eenigen tijd te voren te Thomar gehouden, als koning was gehuldigd (De Menezes, Portugal restaurado, I, p. 33 ss.; Morse Stephens, Portugal, p. 283).

[p. 6]

tacle, welcke was een poorte ende brugghe, die op de strandt van die revier stont, aldaer die coningh uyt de galeye tredende aldereerst deur ginck, wesende van veel fraye dinghen ende⁺ figueren verciert, lustich om sien, oock alle straten ende hoecken behanghen met costelycke tapyten ende historien, ende worden groote triumphe bedreven, gelijck in dierghelijcke tyden de manier is.

⁺Den 12. December anno 81. is den hertoghe van Alva tot Lisbonen ghestorven¹⁾ in 't palleys van den coningh, ende dat om dat by was zynen oppersten hoof-meester, hebbende 14. daghen voor zijn doot anders niet ghenut dan vrouwen soch; zijn lijff wert ghebalsemt, ende ghevoert naer zijn landt van Alva. ‖

In dese selfde maent, die coningh noch tot Lisbona wesende, is⁺ ghestorven die prince ende erfghenaem van geheel Spaengien ende ⁺Portugal, des coninghs oudste soon Don Diego²⁾, ende overleedt in Madrid, waer van de rouwe weder vernieut wert, ende en bleven anders gheen kinderen dan een soontgien, met name Don Philippe, ende twee dochters³⁾.

Binnen dese tyde quam oock te Lisbonen des coninghs suster, de weduwe vanden overleden keyser Maximiliano⁴⁾, brengende met haer een dochterken, dat manck ginck, twelck daer naer in een clooster gesteken wert, welck oock zijn met grooter feesten ende triumphe in gehaelt. Naer 't overlyden van des coninghs outste soon Don Diego so zijn tot Lisbonen vergadert alle die groote heere van Spangien ende Portugael, soo geestelick als weerlick⁵⁾, ⁺in 't palleys van de coningh, ende deden den eedt met grooter solemniteyt, naer ouder usancien, aen die jonghe prince van Spaengien Don Philippe⁶⁾, als erfghenaem ende rechte successor van Spaengien ende Portugal ende andere dominien des coninghs.

In 't voor jaer van 82. is tot Lisbonen 'tseyl ghegaen een groote armeye⁷⁾ schepen, waer van overste was die marck-graef van Sancta Crus, met welcken ghinghen die principaelste vanden adel van Spaengien ende Portugal, uyt vrye wille, op haer eyghen costen, om te bewysen die goede affectien, die zy hadden om haren

+ [2b]

+ Den 12. Decembr. anno 81. sterft den hertogh van Alva te Lisbona.

1) Onjuist; Alva stierf in 1582.

+ <6>

+ Den prince van Spaengien Don Diego sterft.

2) Vgl. over hem L. Pfandl: Philipp II p. 402.

3) Isabella en Catharina.

4) Maximiliaan II was getrouwd met Maria, dochter van Karel V.

5) wereldlijk.

+ De nobiliteyt van Spaengien ende Portugael sweren den jonghen prince Philippe als erfgenaem van Spaengien.

6) de latere Philips III.

7) D.i. Armada.

[p. 7]

coningh ende heere dienst te doen, naer die Vlaemsche Eylanden¹⁾ tegens Don Antonio, die daer ontrent²⁾ hielt³⁾ met een armeye van Fransoysche schepen ende volck, wiens overste was eenen⁺ Philippe Strossy. Deze twee armeyen ghemoeten malcanderen, ende deden eenen dapperen slach met groot verlies van beyde zyden, doch in 't lest Don Antonio met zijn Fransoysen de nederlage hebbende, ende veel van die Fransoysen de nederlage hebbende, ende veel van die Fransoysen gevanghen, waer onder waren sommighe vande principaelsten adel uyt Vranckrijck, alle welcke op 't eylandt van S. Michiel⁴⁾ duer bevel vanden marck-graef onthooft werden, ende d'ander Fransoysen in Spaengien ghebracht, ende altemael op de galleye gheset; Don Antonio ⁺ontquamt met een cleijn jacht, als oock den oversten ‖ Philippe⁺ Strossy, in een boodt, ende was ghequest, ende van die quetsure ghestorven. Van dese victorie waren de Spangiaerts seer hooghmoedigh, ende worde te Lissebonen groote triumphe bedreven ende den marckgraef van Sancta Crus met grooter feest inghehaelt. Binnen desen tyden wesende alle dinghen gheslist, heeft den coningh ghelaten tot Lisbonen zijn susters soon den cardinael Don Albertus van Oostenrijck, als gouverneur, ende is weder ghereijst met die keyserinne zijn suster ende des cardinaels moeder ende het gheheele hoff nae Madrid in Spaengien.

1) D.i. de Azoren. Over de benaming ‘Vlaamsche eilanden’ zie men vooral Jules Mees, Iles Açores, p. 86, ss.

2) De Azoren hadden Filips niet dadelijk erkend, maar de partij van Antonio van Crato gehouden. Het eiland Terceira bleef ook na Filips' erkenning in Portugal den strijd volhouden. Vandaar dat Antonio, gesteund door een Fransche vloot onder Strozzi, deze eilanden tot uitgangspunt zijner nieuwe operatiën tegen Filips had gekozen (Vgl. Morse Stephens, Portugal, p. 285; Chaumeil de Stella, Histoire du Portugal, I, p. 151, s.).

3) zich ophield.

+ Optocht ende slach ter zee teghen Don Antonio.

4) S. Miguel, een der Azoren.

+ <7>

+ De victorie des magistraets⁵⁾ van Spaengien ter zee tegen Don Anthoni.

5) Dit woord doet hier vreemd aan. Misschien gedacht aan marckgraef?

a) Aan welke druk van dit woordenboek Kern deze plaats ontleend heeft, heb ik niet kunnen uitmaken.

5) Dit woord doet hier vreemd aan. Misschien gedacht aan marckgraef?