1555
128 J.H. Isings 1884-1977
Karel V doet afstand van de regering
Schoolplaat, 83 × 111 cm
Gesigneerd en gedateerd: Isings 27 + 51
Amsterdam, Rijksmuseum
Op 25 oktober 1555 deed Karel v in de grote zaal van het paleis der hertogen van Brabant afstand van de regering ten gunste van zijn zoon Philips. Een uitzonderlijke gebeurtenis: dat een vorst bij het leven de kroon overdroeg aan zijn opvolger, was iets dan men in Europa heel de middeleeuwen door niet had gekend. Vorsten, edellieden, en afgevaardigden van de verschillende Staten waren naar Brussel gekomen om deze met veel luister geënsceneerde plechtigheid bij te wonen. Op deze schoolplaat ziet men een oude en afgeleefde Karel v, steunend op de schouder van zijn gunsteling, de nog jonge Prins van Oranje, zijn onderdanen toespreken.
De keizer had zojuist onverwachts (het stond waarschijnlijk niet in het programma) het woord overgenomen van Philibert van Brussel. Deze was bezig namens de keizer in officiële bewoordingen uiteen te zetten, waarom de keizer besloten had om afstand te doen. Nu spreekt Karel zelf, geholpen door de aantekeningen, die hij in zijn boekje heeft neergeschreven. Met bewogen stem brengt hij enkele belangrijke momenten uit zijn regeringsperiode in herinnering. Tijdgenoten vertellen dat Karel af en toe zijn tranen de vrije loop liet, en dat zijn gehoor tot tranen toe bewogen was.
Isings' schoolplaat geeft de belangrijkste getuigen van deze plechtigheid weer. De keizer zelf valt op door zijn eenvoudige kleding, welke hij bewust bij deze gelegenheid heeft willen dragen en die bovendien getuigt van de rouw om zijn moeder. Rechts van de keizer staat Philips; tussen beide figuren in is het hoofd van Granvelle zichtbaar. Naast Philips staat de toekomstige keizer Ferdinand van Oostenrijk. Van de vrouwen zit 's keizers zuster, de landvoogdes Maria van Hongarije het dichtst bij de troon. Onder de bijna allemaal te identificeren personen zijn de ridders van het Gulden Vlies te herkennen aan hun uniforme kledij. Zij dragen de zogeheten rolkaproenen op het hoofd.
De troonsafstand van Karel v, of kortweg de Abdicatie, beschouwde Potgieter als een zo gewichtige gebeurtenis uit de Nederlandse geschiedenis, dat hij een voorstelling ervan een plaats toedacht in de voorhof van zijn denkbeeldig Rijksmuseum. Toen Potgieter later oog in oog kwam te staan met de veelbejubelde Abdicatie van Louis Gallait (cat.nr. 128a), stak ook hij zijn bewondering niet onder stoelen of banken. De reputatie van Gallaits tafereel was tot in onze eeuw zo groot, dat men bij de firma Wolters er aanvankelijk aan dacht een reproduktie naar het schilderij als schoolplaat te gebruiken.
Het is instructief om de uit 1841 stammende Gallait met Isings' schoolplaat te vergelijken. Bij Isings is Karel afgebeeld, terwijl hij zijn onderdanen toespreekt. De ontroering op zijn gezicht is nauwelijks merkbaar. Gallait heeft daarentegen het meest dramatische moment van de plechtigheid uitgekozen, waarin Philips op zijn knieën neervalt en zijn vader zijn onwaardigheid bekent. Immerzeel zegt: ‘De kunstenaar heeft het ogenblik gekozen dat Karel, zijne laatste woorden gesproken hebbende, zijne tranen niet meer kan bedwingen, en de talrijke aanwezigen door verschillende aandoeningen bewogen zijn.’ In dat ene moment had Gallait zo treffend iets van het toekomstige conflict tussen Spanje en de Nederlanden weten uit te drukken, dat een criticus in de blik en de houding van Willem nu reeds zijn plannen tegen Philips meende op te merken.
Auteursrechtelijk beschermd
