Het vaderlandsch gevoel

Vergeten negentiende-eeuwse schilderijen over onze geschiedenis

[p. 133]

1619
36 W.H. Schmidt 1809-1849
Johan van Oldenbarnevelt wordt zijn doodvonnis meegedeeld

Aquarel, 33,8 × 42,5 cm

Gesigneerd en gedateerd: W.H. Schmidt 1844

Reproduktieprent: litho door C.W. Mieling in Van Lennep, Geschiedenissen, Tweede afdeeling, 1856, blz. 256; Atlas fm, nr. 1378

Haarlem, Teylers Museum

Schmidt heeft op deze aquarel het moment weergegeven, waarop Johan van Oldenbarnevelt door de fiscalen (gerechtsambtenaren) Van Leeuwen en Silla wordt meegedeeld dat hij ter dood is veroordeeld. Achter hen staan twee soldaten en de Provoost-Geweldige Carel Nijs, een hoge legerfunctionaris die met de uitvoering van het vonnis belast was.

De terechtstelling van Oldenbarnevelt was het tragisch einde van het conflict tussen hem en Maurits. De oorzaak van dit conflict lag in het sluiten van het Twaalfjarig Bestand, dat door toedoen van Oldenbarnevelt in 1609 was gesloten en waarvan Maurits een felle tegenstander was geweest. In de godsdiensttwisten tussen Remonstranten en Contraremonstranten kwam dit conflict tot een uitbarsting, omdat Oldenbarnevelt de eerste partij en Maurits de tweede steunde. In 1617 namen de Staten van Holland de ‘Scherpe Resolutie’ aan, waarin de steden werd toegestaan zelf soldaten in dienst te nemen, de zogenaamde ‘waardgelders’, die niet onder het opperbevel van Maurits zouden staan. Deze nam dat niet en pleegde in 1618 een soort staatsgreep, waarbij Oldenbarnevelt en enkele medestanders, onder wie Hugo de Groot, gevangen werden gezet. Oldenbarnevelt werd beschuldigd van hoogverraad, door een bijzondere rechtbank ter dood veroordeeld en op 13 mei 1619 onthoofd.

De afgebeelde scène heeft zich afgespeeld op 12 mei 1619 in de kamer van het Binnenhof, waar Oldenbarnevelt gevangen werd gehouden. Een gedetailleerd verslag van het verloop van deze dag hebben we te danken aan de kamerdienaar van Oldenbarnevelt, Jan Francken (zie ook cat.nr. 37). Omstreeks vijf uur kwamen de twee fiscalen, die waren aangewezen om het vonnis mede te delen, met Nijs bij de kamer aan. Oldenbarnevelt, die snel een met bont afgezette tabbaard had aangetrokken, werd door Van Leeuwen uitgenodigd te gaan zitten, maar hij bleef liever staan, met een hand steunend op de leuning van een stoel. Daarop vertelde Van Leeuwen hem dat hij ter dood was veroordeeld.

Schmidt zal dit onderwerp waarschijnlijk met een bepaalde bedoeling hebben gekozen. In de jaren veertig van de vorige eeuw was in de politiek een liberaal-democratische stroming krachtig aan het doorzetten en voor aanhangers daarvan was Oldenbarnevelt, net als de gebroe-

cat.nr. 36a Armstoel van notehout (eerste kwart zeventiende eeuw). Volgens de overlevering is deze stoel afkomstig uit de gevangenis van Johan van Oldenbarnevelt. Amsterdam, Rijksmuseum, inv.nr. n.m. 1008 (bruikleen aan het Muiderslot)

[p. 134]

[p. 135]

ders De Witt, een belangrijk voorbeeld uit de geschiedenis, omdat hij een tegenspeler van een Oranje-vorst was geweest. Het uitbeelden van de tragische afloop van zijn conflict met Maurits kon worden geïnterpreteerd als een uiting gericht tegen de macht van koning Willem ii.

Schmidt heeft zich duidelijk zeer strikt aan de beschrijving van Francken gehouden. Voor de stoel heeft hij zelfs als voorbeeld gebruik gemaakt van het exemplaar dat bekend stond als de stoel van Oldenbarnevelt (cat.nr. 36a), destijds in de collectie van het Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden te Den Haag. Hoewel de details niet alle kloppen, zijn de overeenkomsten zo frappant dat mag worden aangenomen dat Schmidt deze stoel heeft gezien. Alleen de stok waar Oldenbarnevelt op leunt wordt door Francken niet genoemd in zijn beschrijving van dit moment. Schmidt heeft dit ‘stockske’ ongetwijfeld toegevoegd, omdat het sedert Vondels beroemde gedicht erover een belangrijk attribuut van de oude raadpensionaris was geworden. De regels ‘O stock en stut, die geen' verrader, | maar 's vrijdoms stut en Hollants Vader | gestut hebt op dat wreet schavot;’ werden ook in de jaren veertig van de negentiende eeuw niet misverstaan.

Dat de kunstenaar de historische feiten zo strikt had gevolgd werd niet door iedereen zo gewaardeerd. De recensent van het Nederlandsch Kunstblad schreef ‘dat niets den kunstenaar noodzaakte eene groep staande figuren, al is dit zoo in het historieboek beschreeven, af te beelden; dat wij eigenlijk liever een mensch op den voorgrond zien dan een stoel’. De recensenten van de Algemeene Konst- en Letterbode en van de Kunstkronijk namen het echter voor Schmidt op; de laatste schreef: ‘De aanmerking die gemeld blad [Nederlandsch Kunstblad] maakt op den stoel, waarop de advocaat leunt, kunnen wij ook niet beamen; het is eene onwaarheid dat dit onbezield meubel aan de hoofdfiguur de algemeene aandacht onttrekt.’ Deze opmerkingen slaan overigens niet op deze aquarel, maar op het schilderij van dit onderwerp dat in 1844 in Amsterdam en Rotterdam werd tentoongesteld. Deze aquarel is vermoedelijk een iets latere herhaling van de compositie van het schilderij.

Literatuur i.v.m. het onderwerp

A. Stolker, ‘Bijzonderheden uit het eigenhandig verhaal van Jan Francken [...]’ in Vaderlandsche Letteroefeningen 1825, deel 2, blz. 36 ev.

J. den Tex, Oldenbarnevelt, Haarlem 1960-'72, iii, blz. 724

Literatuur i.v.m. de aquarel

Nederlandsch Kunstblad, 10 augustus en 19 oktober 1844

Algemeene Konst- en Letterbode 1844, blz. 337

Kunstkronijk v (1844), blz. 337

Kramm iii, blz. 1480-1481

Musée Teyler à Haarlem, Catalogue raisonné des dessins des écoles françaises et hollandaises, par H.J. Scholten, 1904, blz. 542

Catalogus van de meubelen in het Nederlandsch Museum voor Geschiedenis en Kunst te Amsterdam, 1913, blz. liii-liv en 147, nr. 161; afb. xlv