Het vaderlandsch gevoel

Vergeten negentiende-eeuwse schilderijen over onze geschiedenis

[p. 121]

1584
30 J.A. Kruseman 1804-1862
‘Willem I, Prins van Oranje, door Balthazar Gerards verraderlijk getroffen, roept stervende uit: “Mijn God! Mijn God! erbarm U over mij en over Uw arm volk!”’

Doek, 260 × 180 cm

Datering: ca. 1846

Tentoonstellingen: Amsterdam 1846, nr. 217, ‘Willem i, Prins van Oranje, door Balthazar Gerards verraderlijk getroffen, roept stervende uit: “Mijn God! Mijn God! erbarm U over mij en over Uw arm volk!”’; 's-Gravenhage 1847, nr. 244, dezelfde titel

Leiden, Koninklijk Nederlands Leger- en Wapenmuseum ‘Generaal Hoefer’

Op 10 juli 1584 werd Oranje in het voormalige Sint Aagtenklooster, zijn Delftse residentie, door een schot van Balthasar Gerards onder het hart dodelijk gewond. Na het middagmaal was hij opgestaan en de trap afgelopen om zich door François Guyon (de schuilnaam van Gerards) een verzoekschrift ter verkrijging van een paspoort te laten overhandigen. Toen het schot weerklonk snelden al direct leden van de hofhouding toe. Zij konden nog juist 's Prinsen laatste woorden horen.

In de Resolutiën der Staten-Generaal van 10 juli 1584 treffen we reeds de versie aan, die zich sindsdien heeft weten in te burgeren: ‘Mon Dieu, ayez pitié de mon âme, mon Dieu, ayez pitié de ce pauvre peuple...’ Het zijn ook de woorden, die de schilder Kruseman in de lijst, waarin dit schilderij oorspronkelijk was gevat, had laten aanbrengen.

Jan Adam Kruseman heeft de Prins alleen met zijn trouwe hond afgebeeld. In Inleiding ii zijn ter illustratie van de geëiste waarheidsgetrouwheid al een paar voorbeelden aangehaald van de wel zeer strenge recensie, die een anonieme criticus naar aanleiding van Krusemans schilderij in De Nederlandsche Kunst-spiegel van 1848 plaatste. Het artikel doet denken aan een dossier, waarin alle mogelijke klachten verzameld en ordentelijk op volgorde gezet zijn.

Behalve de in de inleiding opgesomde gebreken zijn er in dit artikel de volgende aanmerkingen te lezen. Om te beginnen heeft de criticus bezwaar tegen het ‘statuarische’ karakter van de compositie. ‘Als schilders-motief beschouwd, is de ordonnantie dor, is zij schraal.’ Ieder ziet bovendien op het eerste gezicht, dat de figuur veel te gerekt van proportie is. Het hoofd, waarvoor dat van de Laokoön volgens de criticus tot voorbeeld heeft gediend, zit niet goed op de hals. Het lijkt bovendien op het hoofd van een dode, die reeds in een vergevorderd stadium van ontbinding verkeert, terwijl de Prins nog niet eens zijn laatste adem heeft uitgeblazen.

Het hoofd brengt de criticus op de geringe gelijkenis met portretten als dat van Mierevelt en vandaar op de historische waarheidsgetrouwheid in het algemeen, waar de kunstenaar zich blijkbaar weinig om bekommerd heeft. Dat Kruseman niet eens de moeite heeft genomen om op het Mauritshuis de kledingstukken, die de Prins toen aanhad, te gaan bekijken!

De criticus van De Nederlandsche Kunst-

[p. 122]

Spiegel was niet de enige die aanmerkingen had op het schilderij. Blijkbaar heeft de schilder zich de algemeen negatieve reactie aangetrokken, want toen hij het een jaar later in Den Haag tentoonstelde, waren er enige wijzigingen in aangebracht. Onze criticus, die het stuk ook reeds op de tentoonstelling in Amsterdam had gezien, merkte op, dat deze veranderingen geen verbeteringen inhielden. Had toen de ‘smookwolk’ ontbroken, die er na een schot altijd zo lang in een vertrek blijft hangen, nu wekt de rook om het gezicht, dat intussen wel meer op dat van Oranje is gaan lijken, de indruk of de schilder ‘ook des Prinsen apotheose heeft willen voorstellen’, zo merkte de criticus schamper op. Wij weten niet of Kruseman daarna opnieuw veranderingen in zijn stuk heeft aangebracht.

De criticus vond al de opgesomde gebreken des te erger, omdat zij afkomstig zijn van een kunstenaar, wiens taak het is ‘andere Kunstenaars tot voorganger en vraagbaak te zijn, en die, de pen met het penseel wisselend, van tijd tot tijd, door voordragten het onderwijs vervangt [...].’

Waarschijnlijk mede door de algemeen slechte receptie in de kunsttijdschriften heeft Kruseman het grote doek niet aan een particulier of een of andere overheidsinstelling kunnen verkopen. Na zijn dood werd het door zijn erfgenamen ten geschenke gegeven aan het Koloniaal Militair Invalidenhuis ‘Bronbeek’ te Arnhem.

Literatuur i.v.m. het onderwerp

J.G. Frederiks, De Moord van 1584. Oorspronkelijke verhalen en gelijktijdige berichten van den moord gepleegd op Prins Willem van Oranje, 's-Gravenhage 1884, blz. 123

Literatuur i.v.m. het schilderij

Kunstkronijk 1846, blz. 68

De Tijd, merkwaardigheden der letterkunde en geschiedenis van den dag, voor de beschaafde wereld, 's-Gravenhage 1847, blz. 65

De Nederlandsche Kunst-Spiegel ii (1846-1847), blz. 212

‘De dood van Prins Willem i, door den Heer J.A. Kruseman’ in De Nederlandsche Kunst-Spiegel, 1848, blz. 49-53

Kramm, Aanhangsel, blz. 97