Het vaderlandsch gevoel

Vergeten negentiende-eeuwse schilderijen over onze geschiedenis

[p. 10]

Ten geleide

Vaderlandsch gevoel bij de beschouwing der tentoonstelling van schilderijen van nog in leven zijnde Nederlandsche meesters, zo luidt de titel van het dichtwerk dat Hendrik Meijer in 1818 voordroeg voor het departement Letterkunde van het Haarlemse gezelschap ‘Oefening in wetenschappen’. Sterker dan door andere tentoongestelde schilderijen werd Meijers vaderlandsliefde gewekt door de stukken waarvan het onderwerp ‘uit de vaderlandsche geschiedenis is genomen’. Aan dit dichtwerk werd de titel ontleend voor de tentoonstelling over de negentiende-eeuwse Nederlandse historieschilderkunst.

Het begrip historieschilderkunst als aanduiding van een bepaalde richting binnen het vak, waarin een schilder zich kon specialiseren, heeft vanouds ook de uitbeelding van bijbelse en antieke onderwerpen, van allegorieën en zelfs van grote monumentale groepsportretten (Rembrandts Nachtwacht bijvoorbeeld) omvat. Maar als nieuwe loot aan die eerbiedwaardige oude stam kwam in Nederland in de negentiende eeuw voor het eerst de uitbeelding van onderwerpen uit de geschiedenis van eigen land en volk tot een gelijkwaardige erkenning en - tot op zekere hoogte - tot ontplooiing. In dit aspect ligt de rechtvaardiging voor het feit dat wij ons hier tot die nieuwe categorie van historieschildering hebben bepaald en haar uit het grotere verband hebben geïsoleerd.

Het onderwerp van de tentoonstelling verdient een verantwoording, mogelijk zelfs een verdediging.

Er is wel geen tak van de schilderkunst die zo hoog in aanzien heeft gestaan en de gemoederen zo intens heeft bewogen om na verloop van tijd aan zo veel verguizing en vrijwel volledige vergetelheid ten prooi te vallen. J. Knoef, die als pionier gezien kan worden van de hernieuwde belangstelling voor de Nederlandse negentiende-eeuwse kunst voorafgaande aan de Haagse School, heeft in Elseviers Maandschrift van 1932 een beschouwing gewijd aan onze negentiende-eeuwse historieschildering en haar ondergang verklaard: ‘verschillende oorzaken hebben er toe geleid, dat een eens zoo bevoorrechte tak der schilderkunst in zoo diep verval kon raken, oorzaken in en buiten de kunst gelegen. Vooreerst moge op een uit het wezen der kunstoefening zelf voortgekomen omstandigheid de aandacht gevestigd worden, namelijk de zuiver-schilderkunstige aanschouwingen van richtingen als impressionisme, realisme en daarbij aanknopende stroomingen, waarin geen plaats is voor datgene, wat niet aan de onmiddellijke waarneming het aanzijn dankt. Maar waar voor latere richtingen deze beginselen geenszins meer met diezelfde volstrektheid behoeven te gelden, moeten oorzaken, buiten de kunst gelegen, van nog ingrijpender werking zijn geweest [...]. Veranderingen in maatschappelijke aanschouwingen, leuzen, die internationaler oriëntering van breede volkslagen propageerden, stroomingen, die afvoerden van veel, dat traditioneel in eere was gehouden, bij kunstenaars en aesthetici beiden gewijzigde begrippen omtrent wezen en doel der kunst, mogen hier genoemd worden als werkzame krachten in dit proces.’

Van waar dan de nu herlevende belangstelling? Het zou al te gemakkelijk zijn die te verklaren uit een algemene argwaan tegen eenmaal aanvaarde standpunten. Hier is meer in het spel dan een natuurlijke drang alle geldende waarderingspatronen van tijd tot tijd kritisch te bezien en aan nieuwe inzichten te toetsen. Dergelijke periodieke herwaarderingen hebben in de kunstgeschiedenis al meer dan eens geleid tot de ontdekking van nog niet eerder geziene formele karakteristieken of esthetische kwaliteiten. Daarvan is hier echter geen sprake. In het algemeen kan men zelfs zeggen dat de zuiver artistieke merites van de hier getoonde stukken op zich zelf genomenbelangrijke uitzonderingen daargelaten - een tentoonstelling nauwelijks zouden rechtvaardigen.

Is het dan misschien de verhalende of illustratieve functie van de beeldinhoud zelf, die nu een nieuwe historisch gerichte belangstelling ondervindt? Natuurlijk gaat het bij historieschilderkunst primair om het onderwerp en de uitbeelding ervan. De hier getoonde onderwerpen sluiten dikwijls aan bij de beelden van de vaderlandse geschiedenis die wij van kindsbeen af met ons meedragen. De schoolplaat, hier als laatste exponent van het verschijnsel historieschilderkunst geëxposeerd, heeft voor velen van ons het beeld van een historische figuur of een gebeurtenis voorgoed vastgelegd. Ieder die geboeid is door het verleden kent de behoefte aan een geschiedbeeld en de negentiende-eeuwse schilders kwamen en komen in hoge mate aan die behoefte tegemoet. Het is boeiend te zien hoe zij ook werkelijk geloofd hebben in de mogelijkheid om figuren en taferelen uit het vaderlands verleden in beelden te doen herleven. Zij hebben zich echter een in onze ogen onmogelijke opgave gesteld en zich gewaagd aan een krachtsinspanning die zelden beloond is door een overtuigend resultaat. Huizinga heeft met recht gesproken van ‘de onschilderbaarheid van de geschiedenis’. De moderne historicus, wiens geschiedbeeld in veel mindere mate wordt bepaald door evenementen dan door processen en structuren, is zich daar maar al te zeer van bewust.

Er is echter nog iets anders aan de hand. Wat ons in de negentiende-eeuwse historieschilderkunst fascineert is niet de

[p. 11]

esthetische kwaliteit, evenmin - althans niet uitsluitend - de voorstelling, maar vooral in samenhang daarmee, de ideeën en idealen die er aan ten grondslag lagen en er onlosmakelijk mee waren verbonden. Het in Meijers verzen uitgedrukte en met de titel ‘vaderlandsch gevoel’ bondig aangeduide sentiment was het motief bij uitstek waardoor de hele machinerie van de historieschilderkunst op gang kwam en telkens nieuwe impulsen ontving. En niet alleen was dit sentiment het uitgangspunt, ook werd het als doelwit gezien, want de schilders moesten het met hun werk opwekken en bevestigen. De schilders wilden in samenspel met schrijvers, kunstcritici en een kunstminnend publiek naar Potgieters woord ‘door het penseel den indruk van het goede en groote in onze geschiedenis verlevendigen en versterken’. Hun bezigheid was maatschappelijk gericht: de geschiedenis van het vaderland moest de mens verheffen, hem het goede - of juist het afschrikwekkende - voorbeeld voor ogen stellen, hem opvoeden tot een betere burger.

Het is niet toevallig dat de studenten, die het thema voor deze tentoonstelling hebben voorgesteld, deze invalshoek hebben gekozen. De huidige generatie van studenten heeft een scherp oog voor maatschappelijke vraagstellingen en koestert op grond daarvan een grote belangstelling voor het maatschappelijk functioneren van de beeldende kunsten in het verleden. Zij zijn dan ook begonnen met een studie van de kritieken en beschouwingen waarin de ideeën die aan de historieschilderkunst ten grondslag lagen en de maatstaven, waarnaar zij werd beoordeeld, werden geformuleerd.

De gekozen invalshoek geeft meteen ook de beperkingen van de tentoonstelling aan. Het historiestuk wordt hier niet in zijn stilistische ontwikkeling getoond en zijn betekenis in verband met de artistieke stromingen in de loop van de negentiende eeuw is hier niet aan de orde gesteld. Na ampele overwegingen is tenslotte gekozen voor een chronologische rangschikking naar onderwerp: een historische galerij van de Nederlandse geschiedenis van de Romeinse tijd tot en met Van Speyk. De werkgroep zou met de inrichtingsvorm van de tentoonstelling sterker de nadruk hebben willen leggen op de ideeën en idealen. Er werd gedacht aan een thematische onderscheiding tussen groepen van schilderijen, geconcentreerd rondom begrippen als de voorbeeldige held, de opofferingsgezindheid, het beslissende moment. Een dergelijke opzet bleek echter met het voorhanden materiaal niet te verwezenlijken, zonder de duidelijkheid van de structuur in de opstelling in gevaar te brengen. De nu gekozen ordening bood gelegenheid de schilderijen individueel te voorzien van een toelichting op die punten uit het ideeën-arsenaal, waarvoor ze bij uitstek representatief werden geacht, terwijl de chronologie naar onderwerp de algemene lijn op overzichtelijke wijze bleef bepalen. Slechts de werken, gekozen uit de voormalige galerijen van De Vos en van Arti et Amicitiae, zijn als afzonderlijke groepen getoond in een poging iets van het oude verband duidelijk te maken. Wel is aan het begin van de tentoonstelling en los van de gevolgde hoofdlijn getracht aan de hand van enkele voorbeelden duidelijk te maken aan welke criteria een historiestuk in de ogen van de tijdgenoot moest voldoen.

Een andere omstandigheid, die tot een beperking van het ons aanvankelijk voor ogen staande beeld heeft geleid, is de in het voorwoord al gesignaleerde discrepantie tussen de talrijke historiestukken, die blijkens de catalogi van de tentoonstellingen van levende meesters en volgens andere bronnen ooit geschilderd werden en het betrekkelijk kleine aantal dat daarvan nu nog is aan te wijzen. Dit leidde onvermijdelijk tot onvolledigheid in de vertegenwoordiging van de schilders en van de door hen uitgebeelde onderwerpen. Van destijds zeer produktieve kunstenaars als H. Hollander of A. van Pelt is praktisch geen werk teruggevonden, dat recht doet aan de rol die zij als historieschilder moeten hebben gespeeld. Van vaak uitgebeelde onderwerpen als ‘Rembrandt, de Nachtwacht schilderend’ of ‘De overwintering op Nova Zembla’ zijn geen of slechts enkele voorbeelden teruggevonden. In de hoop dat er nog schilderijen uit de verborgenheid zouden opduiken die wij meenden te kunnen gebruiken, hebben wij navraag gedaan in brede kring, echter zonder het gewenste resultaat. Toch hebben de schilderijen, die voor de tentoonstelling beschikbaar bleken te zijn, ruimschoots gelegenheid gegeven de kern van de zaak, waarom het hier gaat, aanschouwelijk en verstaanbaar te maken en in elk geval de nodige bakens uit te zetten, waarlangs verder onderzoek zich een weg kan banen, om die graad van volledigheid in kennis en inzicht te bereiken, waaraan het op dit terrein te lang heeft ontbroken.

Er is een in vele opzichten ongebruikelijke tentoonstelling ontstaan. Zij betreft een verwaarloosd gebied, dat tot voor kort onbetreden en zeker onontgonnen was en dat nu voor het eerst sinds vele decennia werd verkend. Zij behandelt een onderwerp, dat in de eerste plaats boeit door het complex van ideeën waaraan het zijn ontstaan dankt.

W.H. Vroom      C.J. de Bruyn Kops