Van de Schelde tot de Weichsel. Deel 3: Friesland

'n Gelukwins op neijaar. [Dokkumer tongslach^*).]

Hearen in jifrouwen! boeren in boerinnen! Feul winsen binne der stellich deur jimme in mei beidegaar foar in na deen in hoard fan kyn ôf an 't nöu toe. Behalven bei soa feul andere gelegentheden in plechtichheden,

*) De volkomen a zweemt altijd meer of min naar - door k gevolgd klinkt ze bepaald als aai; de volk. é helt over naar ea (als in 't holl. in heer); de volk. o helt over naar oa (als in oor); de ie behoudt altijd den gerekten klank (als in bier); de oe behoudt bijna altijd den gerekten klank (als in boer); ij wordt enkele malen als ij [b.v. in pers. voornw. dij (u)], veelal als ei of als e uitgesproken (e toonloos), y = î; el klinkt haast als jel (wel = wjel); et als jet (met = mjet); eg als jeg (weg = wjeg); v en z zijn als voorletters onbekend en klinken als f en s; v als overgangsletter wordt w; 't lidw. een = 'n; 't voegw. en = in, em en en kennen de Dokkumers niet, men zegt steeds im, in; sch = sk. tj = tsj; r voor d, n, s en t laat men niet hooren, waarom wij ze soms hebben weggelaten, ofschoon de afleiding die medeklinker vroeg. b.v. in wudde (van worden). N.B. Alle Friezen laten de r uit voor genoemde medeklinkers, de meesten ook nog voor de l. De woudjers echter zondigen hiertegen in opzicht tot de s (vooral in zelfst. n.w.), zooals de Dokkumers tegen de l.H.G.v.d.V.

[p. 238]

is benamen de neijaarsdag - in binne de eerste daaigen fan 't jaar der espres toe steld om daar wat rikeliker as gewoon met om te gaan. - Ik had foar me nommen, om in disse regels 'n neijaarswins út te spreken an alle minsken, hoe hoog of hoe leeg of se ok inne wereld staan magge.

‘Is 't anders niet?’ sille jimme meskien segge - ‘is 't anders niet? Dan muttet wel iets butengewoans weze, as jöu bei so feul winsen, die we op soa'n dag al hoard hewwe, ien inkelde segenbede nog útbringe sille, die ons behaaige kin, in die gien ien fan onzen earder al niet deen is. Is 't anders niet? In daartoe komme jöu met soa'n bombaarje ansetten, krekt as je, weet niet wat! te seggen hewwe?’

Met permissie, frinden! Ik loof, dat, as myn wins in ienen forfuld wudde kon, an alle andere goede winsen, foar in na deen of nog út te bringen, freiwat 'n bitsje mear waarde toeskreven wudde sude, as nöu maar al te feul 'et gefal is, ja! partij winsen wel benachter bliwe in mist wudde konnen. Geluk in foarspoed suden beter smaaike, geduld in ramp in teugenspoed mear fonnen, de armoede met mear lydsamheid in lichter draaigen wudde, ja! wat niet al! beter na- of rechtandersom útkomme, in faaik as nul in fan gien waarde achte wudde. In ien woard: de wereld sude er beter útsien, in 'n parredys wudde, hawar! ik wil segge: de minsen, in wat stand ok plaatst, suden hor allegaar onder mekaar gelukkiger, teugenover mekaar in elk foar him sels ok, hor nofliker te moede foele, sien'je?

‘Dus: 'n gouden ieu, bei manier fan spreken, suden jöu ons toewinse, meskien 'n Luilekkerland fan montsje! wat lusje? in hartsje! wat begeare je? lang slape, freiheid, gelykheid, broederskap in nix doen - nöu, oude!? 't Lykt soa slim niet as 't waar waar, maar’...

Och né, frinden, soa niet, soa niet! om 't effen niet. Ik wins jimme allegaar - in mei sels ok - ik wins jimme elk in syn stand in staat, - jimme, hearen in jifrouwen! boeren in burgers! jimme, ouden fan daaigen! jimme, fanne jonger ind! jimme, riken! jimme, minder ruum bedeelden! gelearden in ongelearden! 'et heele minsdom wins ik toe....Maar laat ik jimme earst in bitsje inne rechte stimming bringe, om myn wins goed ferstaan, in ernst opnimme in met welgefallen annimme te kinnen. - Iets út 'et ‘fleeslik’ in iets út 'et ‘geestlik’ leven - soa as min dat oppe dag fan heden toe onderskeiden wil hewwe - sil ik jimme metdeele, om, bei menier fan spreken, gien twie - maar, as 't kin, feul muggen in ien flap te fangen.

‘Nöu, ik wins je frisse moargen, jifrou!’ sei inne skimeravend Minke, de seilmaker syn dochter, teugen notariske, die inne kraam waar in bei wie et meiske kwam met ‘de groetenis fan moeke in se had wat foar jifrou’, -

[p. 239]

niet soa sear tot forkwikking juust, maar mear út frindskap, - ‘in ik musteris fraaige, hoe 't met jifrou in de kleine waar? - frisse moargen, jifrou!’ onderwilen dat se met de poppeslok inne hân bei mefrou foar 't bed staan gong in 't glaske daar leech stak. In - hawar! hoewel 'et meiske ok dege teugen 't fetsoen - de etikette fan ‘mefrou’ - sondigde, of liever omdat se dit deed (hor ouders woanden ok buten, foel' je?) in soa 'n aardig bokje skoat, just daarom deed dat ‘frisse moargen!’ hor in 't kraambed soa'n goed, sels lange tiden na dato. Hawar, notariske kon er noggeris smaaiklik om lache in anderen noflik glimke late, as se et gefal met seilmaker-endiens-Minke bei tyd in gelegentheid in 'n geselskap met fleuren in kleuren weer metdeelde.

Om nöu likewel de manluden niet jeloers te maaiken, wil ik ok in klein proefke anhale fan 'n andere aard, foarfallen met in paar fan hor in myn seksje bei 't fraaiglearen op in dorp 'et suden op in Friesland.

Domeny het Jelle onder hannen in fraaigt him, na anleiding fan in foar-ô-gaainde riddenaasje: ‘Wat is de siel, Jelle?’ In Jelle, die nooit gien antwoard skuldig bleef (hei waar fanne roepersfemielje) as waar 'n fraaig ok nòg soa fear boven syn meuch, Jelle bedocht him niet lang, maar sei in ienen daar heel parmantig op: ‘de siel is in ding sonder fearen, domeny!’ In as de domeny - 'n earste gút muttet weest hewwe - daarbei docht het an Diogenes syn platoniske mins of wel inne reken had het, dat syn kattechisanten doe wel dege ferlet hadden fan 'n hartlik woartsje omme lever 'is frei skudde te laten over Jelle syn ‘ding sonder fearen’, dat su'k niet segge kinne, in 'k wil der ô'weze, maar hei liet er daadlik op falle: ‘dan kon dat best en plukte haan weze, Jelle! soa'n siel fan en mins.’ In daar riek de boel los: lachste niet, soa heste niet!

In dit, myn frinden! miende ik earst nog foar-ô'-gaan late te mutten, omt 'et geen ik hew te winsen ok mut houden wudde foar iets, dat fan myn kant folstrekt niet ten doel het om jimme te klienearen of sels de gek te hewwen met 'et geen ik jimme toewinse wu'; sonder daarom nog annimme te willen, dat ik in jimme oogen soa'n bokje skiet as Minke met hor ‘frisse moargen, jifrou!’ inne skimeravend bei in mefrou of Jelle met syn ‘ding sonder fearen’ in domeny met syn ‘plukte haan’ bei 't fraaiglearen. In wat of ik jimme, geachte lezers in lezeressen! me sels in alle minsen nöu dan wel toewins? Toewins an 'e dood toe, ja! an 'e laaste sike toe in dan sels as frind Hein mei in jimme ô'-haalt om met him te ferfaren, wie weet waar hene....??

Hawar: Wees welbefocht!

‘Wa'blie? Wilje ons inne maling nimme? Hoe deur' je 't út 't hoofd stoate?’ hoar ik jimme seggen. ‘Wat is dat...welbefocht? welbefocht? Binn' je 't sels meskien? Hê'je, foar dat je de pinne beetnammen, mogelik te diep in 't glaske sien? In moaije wins in 't neijaar! Ons, frouluden, welbefocht te winsen, ons, die 'et onze manluden soa kwalik nimme, te minsten nimme suden as se 't waren! - ons, ô'-skaffers, welbefocht winse! ons, die met 'n eed sworen in met ons han daar foar tékend hewwe om alheel geen focht, as waar jöu na toe wille, na 't skynt, over ons lippen komme te laten! ons welbefocht, ons, foarstanders fan 'n forstandige maat,

[p. 240]

ons, die foar 'n heel, heel inkelde kear 'n hartsterking niet ô'-keure, maar 'et forfoeije as de pest, iemand over syn bier, dat is: welbefocht te sien! In de armen suden jöu toewinse, wat soa menig húsgesin inne nederklits bringt, - de armen, die soa noadig bei 't waltsje lans mutte in daarom mear as iemand steeds nochteren diene te wezen in waaikende, dat ok sei welbefocht wudde magge in weze sille!?

De kasleins magge in hor fûsje lache, omdat sei hope in forwachte magge, dat, as er mear sukke neijaarswinsers opstaane, as jöu ien like te wezen, der skielik gien affearen soa hoog in ansien weze sil as horres, in sei wel aventuur maaike, binnen kort, azzen legioen fan ear met ridderkrusen fan Skiedam behongen, te pronken!

Jöu kinne der al raair met del komme. Ons docht, gien mins duste 'et oait segge’......

In 't welnimmen, frinden! ik hê' nog mear op myn geweten. Ik wins iedereen fan harte toe, dat hei niet nöu en dan, mar sonder ophouden dag út dag in - de nachten der beliiven niet buten rékend, ik wins iderenien dat hei altyd welbefocht is!

‘Binn' je gek, kerel? Wille je de wereld, die nöu al glad in 't boaze leit, nog mear in 'e liizen sture? Syn Majesteit de koning oppe troan, 'et heele landsbestuur, folksonderwîzers, domenijs soawel as skoalmeesters, dokters in apthekers, kleermaaikers in bakkers, in alle andere hantwerkslui, boeren in burgers, seelui in kooplui...alles in alles in alles welbefochtheid toe te winsen....wat sude 'et anders weze as de hele wereld onderstboven sette te willen, in rep in roer te bringen?

Slimmer as de commune fan Paris! - Is dat 'n wins om opentlik útsproken te wudden of in 'n boekje drukke te laten? Dat gaat in ienen to fear, weetje! in loopt inne pompieren, heite!’

Bekom wat, frinden! bekom wat! Ik bin nog lang niet útpraat. In as ik niet wis waar fan myn saaik, niet grif wist, dat myn wins goed miend, oprecht in bestaanber waar met de seden, ja! inderdaad annimmelik foar Jan in alle man, jimme suden me haast wel út myn cintrum, út myn humeur bringen. Et spyt me likewel, dat ik jimme, na 't me foarkomt, út jimme humeur brocht hê', annommen dat jimme allegaar goed humeurd waren, doe 't jimme met 'et lezen fan myn segenwins begonnen. Ik troast me met et dinkbeeld, dat jimme jimme sels, in dat wel alheel, allienig de skuld der fan te witen hewwe: ik tenminsten hewwet soa niet wild, om er maar niet bei to foegen, dat ik omtrint wel loove wil, dat inkelden, soa niet feulen, al begrepen hewwe sille, dat ik heel wat anders oppet oog hê' dan as sukken dinke, die mei fan ter siden of sonder omwegens 't foar 'e skienen smeetten of smite wuden, dat ik de heele wereld toewinse in dronkenmansboel te wudden, in 'et úthangbord der fan de fles, lyk as 'n welbekend humorist (eigentlik in satiricus) fan ons daaigen der op út wude, dat se al haast minnemear waar, er op wizende, hoe 'et symbool, te seggen: de fles, fanne geboarte ô' anne dood toe, maar al te duudlik in 't oog springt.....Fear fan dat, myn frinden, fear fan dat! Is ien 'n fijand fan naskriwen (so as ons paaike placht te seggen, fanne plakkers na tienen), dan bin ikket, sien'je?

[p. 241]

Mar, kom an! na dizze exusen kom ik nog ris met myn segenbede in 't neijaar: ik wins jimme allegaar welbefocht! of, wat 'et selde is: ik wins jimme altyd in 'n goed humeur!

‘Nöu wudt 'et nog moaijer! wel anders, maar niet beter, waarliken! As kin min niet maar 'is dege best befocht weze, soa goed as 't maar hoeft, ju! maar toegelyks extra min in syn humeur? Kin min daarenteugen wel oait beter in syn humeur weze in bliwe, as dan just as min er sorg foar draaigt noait niet welbefocht te wezen in met 'n nat seil te loopen? Skeelt 'et jöu inne bovenste ferdieping, man? Welbefocht et selde as goed in 't humeur...! Wi'je ons inne maling nimme? Moaije grappen! Liever sude min heene gaan in keare de saaik om, deur te seggen: wèlbefocht min in 't humeur. Né, oude! nöu biste de plainke hiel-ende-al mis!’

Ik gee' 't nog niet ferloren, myn goede minsen! - Doch late we eindelik frede maaike - alle gekheid op 'n stokje - in mekaar goed ferstaan, sien'je?

Ik sil jimme 'n stuk of wat fraaigen doen. - Staat jimme de muts altyd allike goed? ‘Ne!’ sille jimme segge, ‘de wereld staat ons lang altyd niet even goed an, dat gaat wakker op in del.’

Nöu, soa gaat 'et ons grif allegaar. - Maar waar sûd dat fan deen komme? waar fan ô'-hange, ordeneare jimme?

‘Och! 't gaat altyd niet foar 'e wyn; min het 'et ongelyk na 't sin. Dan isser wellis dit in 't gemoed, dan wellis dat; dan sit iemands 'et ien' inne krún, in dan wear wat anders.’

Ei nöu! su' dat ‘inne-krún-sitten’, dat ‘in-'t-gemoed-hewwen’, dat ‘ongelyk-na-'t-sin-hewwen’, dat ‘mear-as-minder-wereld-anstaan’ of dat ‘muts-staan’ - su' dat, seg ik, allegaar ô'-hange allienig fan mear as minder wereldsbesit? Fan stand, ampt of werk? Fan mear as minder beslommeringen, angename of onangename? Ik loof 'et niet. In jimme ommers, dink ik, ok niet? Want: in alle rangen in standen, in alle bedriwen, onder alle bekommernissen fan 't leven, bei foar- in teugenspoed, inne jonge jaren in oppe ouwe dag, bei overfloed in in krapte, in ien woard: bei alle soarten fan lui in sels in dingen kant teugen mekaar overstaande, treft men de minsen an in 'n humeur alheel stridig in contrailje be tiden, sude min soms segge: met dat humeur, waarin min hor docht fine te sillen in te mutten; soadat min him faaik, die min wèl in syn humeur, wèl te moede miende antreffen te muggen, maar 'is heel min luumd, dege mismoedig siet, tewyl dat min 'n anderenien, be wie min nix as mankeliken, nix as naairigens ferwachtte te finen, soa flot fynt, dat him om soa te seggen nix inne weeg skynt - de muts him noait niet beter staan kon, al waar er de fleurigste in rykste man fanne heele wereld.

Dus: niet fan útwindige omstandigheden, niet fan dingen buten ons allienig, mar feul mear in hoofdsaaikelik, soa niet inne regel alheelendal, fan 'n inwindig iets mut dat goede in minder goede, dat min in minder min-te-moede wezen ô'hange of, soa as we dat op syn hoogskieps betiteleseare met 'n stadshuuswoard: ons wel of niet in 't humeur-wezen.

In...dàt iets krekt waar-'et, dat ik jimme in 'n gesonde pusje toewinste in noggeris toewins - ik seg 'et ‘in 't republiek weg’, soa as Hindrik Bultsje bei syn leven sei - niet in soa'n overmatige hoefeulheid just, och

[p. 242]

né! maar in 'n toestand, die goed in wel is foar jimme - in ok foar mei - foar elk na syn foegen, sien'je!

Waren we allegaare suver allyk geskaaipen na 't lichem, tot inne alderfynste deeltsjes toe (ik loof de Peammer noeme et wel seemien'nen, de dokters senuwen), we suden allegaar gelyk dinke in wille, allegaar gelyk in 't humeur weze, in de minsenwereld 't ientoanigste ding weze, dat er te bedinken waar. Dat binne myn gefoelens, sien'-je!

Doch we sille maar niet fearder fut filesofeare, maar er 'n speldsje bei steeke. Allienig' foeg ik hierbei, dat ik teugen jimme spraaik as mins, as klarebare mins, út ien stuk maaikt, in die nix is as 'n klompe stof, dat flees noemd wudt, in waarút him de geest openbaart in die tot siel nix minder in nix mear het as syn levensdoel, syn wil!

In nöu, lezers in lezeressen! tot beslút in klein bitsje geleardens oppe koop toe, maar soa feul nog wel, dat de groate gelearden 't nog niet alheel-ende-al met 'n ander iens binne in hoe fear de gefolgen fan hor grondstelling (hipeteze) waarheid befatten.

Maar genoegt; want dit raaikt ons ok minder, hipeteezen binne gien hipeteeken.

In sien'je! 'etgeen ik wel bei 't begin fan myn gelukwins seid had kinnen hewwe, is: dat humor inne griekse taal beduudt: focht, in út die humor, of dat focht ontstaat elk syn humeur, ontston ok al 'et humeristiske, dat jimme yn jimme teugenbewearingen oppenearden, doe 't jimme mienden, dat ik niet humoristis spraik.

In soa siene we nöu, dat 'et in wezen 'et selde is, as ik iemand fraaig: ‘Nog sond? Nog goed in orde? Hoe gaat 'et? Hoe gaat 'et er met? Hoe staat 'et leven? Goed bei de saaik?’ in soa fut - of, in plaats daarfan: ‘Hoe bist' te moede? Hoe staat dij de kruun? 'n Goed sin? Hoe staat dij de wereld teugenwoardig aan, oude⁽¹⁾? Hoe bist hemeurd, heite⁽²⁾?’ of: ‘Hoe bist befocht?’ of: ‘Redelik befocht, ju?’

In soa fraaig ik jimme allegaar, myn froede in goede lezers in lezeressen! soa fraaig ik bei 't indsluten: wat dinke jimme sels: mocht ik jimme, in me sels, in de heele wereld niet hardop toewinse, met 'et folste recht toewinse: altyd goed humeurd, in 'n goede stemming, welbefocht te wezen?

‘Ja, ja, ja!’ hoar ik me fan alle kanten toeroepen, ‘ja, ja, oude! döu heste 'et wonnen, met alle kosten wonnen, heite!’

In daarom noggeris myn segenwins in 't neijaar: Wud, wees in blyf allegaar welbefocht!

'k Hê' seid!

H.G. van der Veen.

(1) Oude! hoort men van ouden tegen jongeren (niet omgekeerd) en onder makkers van beiderlei kunne. Hoe is 't, oude? zegt de moeder zelfs tegen 't kind in de wieg!

(2) Heite is onder makkers van 't mannelijk geslacht eene vertrouwelijke toespraak; Hartstje onder 't vrouwelijk geslacht (hoe nöu, heite? - wat seistöu, hartsje?) en ju - “toe maar - kom ju! hoor ju!” is gemeenslachtig.