Van de Schelde tot de Weichsel. Deel 3: Friesland

[p. 1]

Friesland⁽¹⁾.

De Friesche taal⁽²⁾. Aanwijzing der uitspraak voor zoover noodig.

a voor l, n, s of t staande, luidt nagenoeg als de o in 't Holl. tol; b.v. alle, balke, man, kant, oppasse, kat. Ze is kort als in 't Holl. bak in ta, sa, ik ha, twakear; zoo ook of wel iets overhellende naar de a in 't Holl. hart luidt a in hja. Overigens heeft deze klinker denzelfden klank als in 't Hollandsch.

â is dezelfde klank als a voor l, n, s of t, doch langer aangehouden, b.v. wál,
hân, âlje, lees: waol, haon, aolje.
âld luidt als aod, b.v. wráld, kâld.
âlt als aot, b.v. sâlt, kâltsje.

ae is gelijk aan de Holl. aa, b.v. skaed, traepje.

aei luidt als de aai, b.v. kaei, paeije

au gewoonlijk als de Holl. ou, b.v. gau, lees: gou; doch als au in mjauwe, hy skau, it stau, saun, dat echter meest saon wordt uitgesproken.

e heeft denzelfden klank als in 't Holl., b.v. brekke, keken.

ee insgelijks, b.v. dreech, reed.

é luidt als ee, b.v. sé, né, thé, ré.

(1) Het is ons bepaald noodig voorgekomen, hier eenige opmerkingen voor de uitspraak van het Friesch te plaatsen en die te laten volgen door eene interlineaire vertaling van eenige fabelen. We voegen hierbij de mededeeling, dat die opmerkingen en die vertaling ons verschaft zijn door den geleerden, den grondigen kenner van het Friesch, den Heer g. colmjon, archivaris-bibliothecaris van Friesland te Leenwarden. Hem, die ons ook voor 't overige steeds met zijne groote belezenheid en zijne groote kennis krachtig en onvermocid ter zijde stond, brengen wij hier onzen innigen dank voor de aan ons verleende hulp.

(2) Bij den aanvang dezer nieuwe afdeeling kunnen wij niet nalaten op te merken, dat de inhoud daarvan niet geheel beantwoordt aan het tweede gedeelte van den titel van ons werk: Nederduitsche Dialecten, waartoe toch het Friesch, dat op een klein gedeelte (het Nederduitsch der Friesche steden) na den inhoud er van zal uitmaken, niet behoort. Lang voordat er van Nederduitsche Dialecten sprake kon zijn, bestond immers reeds het Friesch met zijne volle zuster het Angelsaxisch nevens zijne eenigszins meer verwijderde verwanten het Oud-Noordsch, dat op IJsland nog voortleeft en waarvan het hedendaagsch Noordsch of Noorweegsch, het Deensch en Zweedsch herkomstig zijn, en het Oud-Saxisch, waaruit het Plat-Duitsch en daarmede ook de in ons land buiten Friesland gesprokene dialecten, zoomede dat der Friesche steden, verkeerdelijk stadfriesch genoemd, benevens het Vlaamsch hun oorsprong hebben genomen. De wederkeerige invloed, dien het Friesch en het Nederduitsch op elkander hebben uitgeoefend, geeft ons echter het recht, ja maakt het ons ten plicht, ook het eerste, althans in zijn meest algemeen dialect, waaraan evenwel enkele stukjes in meer bijzondere tongvallen zullen worden toegevoegd, in dit werk op te nemen. Men gelieve zich deze opmerking tevens te herinneren, wanneer men ook in andere afdeelingen van ons werk Friesche dialecten (Sagelterlandsch, Noordfriesch) zal ontmoeten.

[p. 2]

ê als e in 't Holl. wet, doch meer gerekt, b.v. bêd, mês; zoo ook in lêze, wêze, glêzen, enz.

ea als ee in 't Holl. heer, b.v. gear, weak, peal, beam.

eä als je, b.v. togeärre, peällen, beämke.

eau. In dezen drieklank luidt ea als eu in 't Holl. geur, b.v. reau, kreauwe.

i in lettergrepen gesloten door een of meer medeklinkers, als in 't Holl. b.v. lid, wille; doch door de meesten als u uitgesproken, wanneer ze door r met nog een anderen consonant gevolgd wordt, als in wird, Dirk, wirch, lees: wurd, Durk, wurch. Zoo ook vóór ts in litsen, spritsen, britsen, en in jister gister. - i luidt op het einde van de lettergreep als ie in 't Holl. die, b.v. dwile, sipel

í heeft denzelfden klank, doch meer gerekt, b.v. bíbel, rîze.

ie als de Holl. ie gevolgd door r in vier. In 't Friesch heeft ze dien klank ook vóór alle andere medeklinkers, b.v. in sied, piel, trien, skiep.

ië als 't Holl. jie, doch kort of bijna als ji uitgesproken, b.v. bliërren, thriëdden, skiëpke, stiëntsje.

ii luidt als ie in 't Holl. die, doch langer aangehouden, b.v. tiid, tsjiis, wiif.

iuw als i-uw, doch meest aIs de doffe Friesche ou (zie beneden), voorafgegaan door j of liever een zeer kort uitgesproken i, b.v. skriuwe, ik bliuw. Bij velen wordt die ou tot een zuivere oe, zoodat men zegt skrioewe, ik blioew, weshalve de spelling skiûwe, ik bliûw ook voorkomt, doch alleen om het accent te vermijden minder gevolgd wordt.

ji wordt als de ië uitgesproken, b.v. tsjinst, brjit, strjitte, uitgezonderd in tsjin en bigjinne, waar de i geheel eensluidend is met i in 't Holl. min, en zoo ook als de j aan 't begin der lettergreep staat, als forjitte, vergeten.

o in opene lettergrepen als smoke, hope, en oo als in stookje, loom, luiden als de oo in 't Holl. hoog; bij velen echter, met uitzondering van slechts zeer weinige woorden, met een, hoewel flauw, mengsel van de a, waarom Halbertsma dien klank dan ook door oa voorstelde. Over 't algemeen spelt men evenwel zulke woorden met oo, ter onderscheiding van het meer heldere geluid, evenals door ons, door oa aangegeven.

o in gesloten lettergrepen als o in 't Holl.; in enkele gevallen heeft die echter den doffen klank, als in 't Holl. op, in woorden, waar een Hollander haar helder als in top zou uitspreken. Zoo onderscheidt b.v. de Fries door de uitspraak kop (hoofd) met heldere en kop (drinkvat) met doffe o. Wij zullen bij den text daarop opmerkzaam maken, door haar in twijfelachtige gevallen als ö te schrijven. Voor b, g, m, n, x staande is o altijd dof.

ô luidt als de o in 't Holl lot, doch meer gerekt, b.v. rôt, rôlje, formôgje; zoo ook in pôt, bôge, kôke, rôpen, enz., in welke woorden 't geluid bij velen echter zeer naar de oo in 't Holl. voor of naar onze oa overhelt, zoodat ze dan ook dikwerf als poat, boage, koake, roapen gespeld worden aangetroffen.

oa als oo in 't Holl. voor, met een flauwen, voor een goed gehoor slechts merkbaren nagalm van a, b.v. loane, moarn.

oä als o en a snel op elkander uitgesproken, of als oi in het Fransche noir, b.v. boärre, moärntiid.

oe als 't Holl. oe, b.v. boeken, koekje.

ôe als 't Holl. oe, doch zeer gerekt, b.v. kôeke, bôek, skôech.

oë als oe-oe in éénen adem snel uitgesproken, of bijna als woe, b.v. skoën, goëzzefear, stoëllen, lees: skwoen, gwoezzefear, stwoellen. Dit is wel de meest karakteristieke en ook de meest algemeene uitspraak. Men hoort haar anders ook veel als een zeer korte oe, en zelfs, en wel voornamelijk in het zuiden der provincie, als u in 't Holl. dun, zoodat men dan zegt stullen, niet stwoellen.

[p. 3]

ou als de Hollandsche ou in: hout, goud, sjouwe, trou, grou, tou, rou, enz; doffer en als het midden houdende tusschen ou en oew in woorden die in 't Holl. met oe, u of ui gespeld worden, b.v. kou (koe), nou (nu), dou (duif), strou (struif), skouwe (schuiven); en zoo ook nog in dou (gij, mnl. du) en hou (ho!). Dit onderscheid tusschen de heldere en doffe ou is echter niet overal even merkbaar. Dof of bijna als oow luidt ou ook wanneer er eene n op volgt, als in houn, roun, groun, wy founen enz. en denzelfden klank heeft ook ow in jown gegeven. In deze woorden hoort men echter ook in sommige streken de oe, waarom men ze dan ook veel met û gespeld vindt, b.v. hûn, rûn, grûn enz.

u klinkt als uu, b.v. ruter, tunen, doch meer gerekt als ze voor v of z staat, b.v. suver, bipluze; in de lettergreep, tusschen twee medeklinkers beklemd, evenals in 't Holl., b.v. hutte, bulte.

ú klinkt als uu, doch kort, b.v. nút, klúnje.

û wordt uitgesproken als 't Holl. oe, b.v. brûke, bûter; meer gerekt in lûd, hûs, rûze, enz. In woorden als skûrre, mûrre en dergelijke, waar de û voor rr staat, luidt deze als de oë (zie boven).

ue klinkt als uu en wel lang, b.v. sluef ke, pluesje.

y luidt als ie in 't Holl. die, b.v. bryk, fylje; in by, my, wy, hy, dy echter meest als ij.

ch luidt als in 't Holl., doch zacht na een langen of gerekten klank, b.v. in rêch, nôch, weach, skôech, feech.

f als in 't Holl., doch zacht na een langen of gerekten klank, b.v. sêft, hôf, stiif, rôef, sloof.

l wordt niet uitgesproken wanneer ze tusschen â en d of tusschen â en t staat, b.v. âld, wrâld, hâlde, kâltsje.

r is stom in wird, kerl, herne, oars, koärt en dergelijke woorden, waarin er een d, l, n, s of t op volgt. De voorafgaande klinker luidt dan echter alsof de r wel uitgesproken werd, b.v. in barte heeft a denzelfden klank als in 't Holl. hart.

s is zacht wanneer een lange of gerekte klank voorafgaat, b.v. gaes, wês, oars, mûs; overigens scherp als in 't Holl.

th luidt als de Holl. t; wij bezigen haar in die woorden, die in 't oud-Friesch dat letterteeken hadden en nu in verwante talen òf met th òf met d geschreven worden, als therm darm, thinke denken, Eng. to think; thankje danken, Eng. to thank; throch door, Hoogd. durch, Eng. through, thorough; thomme duim, Eng. thumb. Ze dient dus tot betere herkenning van het woord, wat vooral blijkt, wanneer we twee anders gelijkluidende woorden nevens elkaar stellen, als thin dun, Eng. thin, en tin tin, Eng. insgelijks tin.

v wordt zacht, nagenoeg als de Holl. w uitgesproken, b.v. drave, ljeäver, lees: drawe, ljewwer.

Aanmerking.

De klanken hier door eä, t, ië, ö, oë en ôe voorgesteld, vindt men in de geschriften voor Friezen geschreven, doorgaans ongeteekend, als ea, i, ie, oa en oe. In dit werk, dat inzonderheid voor vreemdelingen is bestemd, achten we dat echter bepaald noodig. Afwijkingen der uitspraak van de regels hier gegeven, zullen we bij den tekst nader aanwijzen.

Voor hen, die ook verder met de Friesche literatuur wenschen kennis te maken, dient nog, dat men dikwijls zal vinden:

of í voor onze y, b.v. in en ín voor yn.

ji voor onze ië, b.v. stjintsje voor stiëntsje.

o voor onze oä b.v. kort voor koärt.

[p. 4]

oa voor onze â, b.v. hoan voor hân; zoo ook met weglating van de l, oad voor ons áld.

oa voor onze ô, b.v. boage voor bôge.

u voor onze doffe o, b.v. thumme voor thomme.

ue voor onze ú, b.v. uet voor út.

uo voor onze û, b.v. muorre voor mûrre.

uw voor onze û en ú, b.v. buwter voor bûter en thuws voor thús.

t voor onze th, b.v. tinke voor thinke, en andere atwijkingen van gering belang.