Van de Schelde tot de Weichsel. Deel 1: Frankrijk - Zuid-Nederland - Noord-Nederland

'n Braand. (Genemuiden.)

Wat is 'et kalm en rustig, niet waor? Niks gien drökte, gien geskrieuw en getier zoo as aanders in de straoten, 't is er vredig en stille. 't Liekt oe miskien vremd toe, umdat het toch gien Zundag, maar Wonzedag is en 't 'ier soms leven genog geven kan; - maer aa'j daor de 'oek umslaon en deur de eupen karkdeuren naor binnen kieken, dan merk ie al gauw, dat het van daege toch wat bezönders is.

Nou, dat is ook zoo! Ie muu'n wieten da'j in Overiesel binnen, en daor emmen ze al, zoo lange as 't mi-j⁽⁶⁾ 'eugt, twie daegen in 't jaor, iene in 't veur- en iene in 't naojaor, op den bid- en den dankdag veur 't gewas, ‘karke 'olden’. 't Is nou de elfde Meert en ‘biddag’.

Alle handen rusten en met eene bede in 't hart en op de lippen voor het welgelukken van den oogst spoedt ieder zich naar het kerkgebouw, om, voorgegaan door den leeraar, die bede op te zenden naar den troon des Allerhoogsten. De ademlooze stilte in het Godshuis, waar allen aan de

(6) De klank der i'j is een korte i, gvolgd door eene j, zweemende naar den ei-klank.

[p. 581]

lippen des predikers hangen, wiens toespraak slechts wordt afgewisseld door eenstemmig psalmgezang, zij is in treffende harmonie met de rustige kalmte daarbuiten op de straat en in de natuur.

De Meertmaond 'ef veur 'n paer daegen zien nörs'eid of'elegd en 'et vrooluk lachende zunnelicht toovert 'n bliede lach op ieders gezichte. 't Is of de natuur den kerkgangers toeroept: ‘Hebt goeden moed, - wie bidt, hem zal gegeven worden.’

De karke get uut; old en jonk gaon nao 'uus um de dag ieder op zien meniere, maer dan toch altied in ruste deur te brengen.

't Is duudeluk merkbaor, dat er 's middaags niet zoo vule⁽¹⁾ kuîren as aanders; de locht begint wat op te zetten. De wiend, die eerst zuudeluk was, get nao 't westen en 'n enkele regenvlaege 'ef⁽²⁾ de straote al 'n paer keer schoon'eveegd.

Tegen d'aovend is 't 'en 'iel aander tooniel as 's mörgens; de locht is scharp, de wiend wakkert al meer en meer an en 't waeter is sedert ien ure al zoovule 'ewassen, dat mennigiene al ies op de peilschaole 'ekeken ef, um te zien of ‘de Sas’ ook 'aoste dichte kumpt.

'Iel arg ongerust maeken zich de Gellemüdigers⁽³⁾ niet um de zwarte wolken; want jao, de zee is wel kwaod en 'ef zien waeter wel ies in de 'uuzen 'ejaegd, maer 't is toch ook 'n olde bekende. En nou ze achter de dieken zitten⁽⁴⁾ en de Sas het waeter kan kieren, 'emmen ze net niks te vreezen. De koenen⁽⁵⁾ bin ja op stal. Onbekommerd om den aan wakkerenden orkaon gaon vulen nog op visite, en as ze um tien ure of aalf ellevende weer terögge binnen, dan gaon ze - as alles in de stallen en 'okken goed is - gerust onder de dekens.

't Wördt stiller en stiller op de straote; 'ier en daor wörren de veurdeuren op slot 'edaon en de lichten uut, en as de klepperman geregeld um de twintig pas zien ‘halef ellevende 'et de klok’ let 'euren, dan 'eur ie ook niks meer as zien stap en zien geklep.

Arme slapenden, wat zult ge wreed uit uwen zoeten sluimer worden wakker geschud! De stilte duurt slechts kort.

Eensklaps weerklinkt eerst zacht, maar allengs luider de angstkreet: ‘Braand! braand!’

Brand! roepen de verkeerd omgeslagen kleppers; - brand! waarschuwt dat gebons op deuren en vensters; - ‘braand!’ gillen de enkelen, die nog waken; - brand! klepklapt de klok; - brand! huilt de wind, en als een aanwassende vloed klinkt sterker en sterker, al angstiger en angstiger het noodgeschrei: ‘Braand! Braand!’

Een rosse vuurgloed stig nao boven, zoowat in 't midden der plaese, en an'ewakkerd deur de felle wind, 'evoed deur de talruke 'euibargen⁽⁶⁾ en rieten daeken, griepen de vlammen als vuurge tongen um zich 'èn⁽⁷⁾, en al verder lekkend kroepen ze voort langs geuten en daeken, zoodat binnen

(1) Vule, veel.

(2) 'Ef, heeft.

(3) Gellemüdigers, inwoners van Genemuiden.

(4) Achter de dieken zitten. Eenige jaren te voren was de plaats watervrij gemaakt door dijken er om heen en eene sluis in de haven te leggen. Vóór dien tijd kwam het zeewater soms voeten hoog op de kade aan de haven, zoodat de bewoners der ‘Kaai’ de wijk moesten nemen.

(5) Koenen, koeien.

(6) 'Euibargen, hooibergen.

(7) 'En, heen.

[p. 582]

een ketier 'n tiental 'uuzen in lichtelaoie vlam staon. De elementen schienen wel lös'ebreuken duvels! Het vuur versliendt, de wiend spot mit de pogingen van allen, die nog trachten te redden. De 'onderden, die 'aalf 'ekleed en 'aalf slaopend uut 'uus 'estörmd binnen, um te kieken 'oe arg of 't was, bin in wilde raozernij naor de spuiten 'evleugen, um, as 't kan, den vuurstroom te kieren. Brīēde⁽¹⁾ waeterstraolen wärpt men in den vuurglōēd, maer sissend en blaozend schīēten de vlammen mit ni-je woede om'oog; menscheluke kracht schöt te kört en van minuut tot minuut wördt het gevaor driegender. Men begint het vee lös te snieden en op straote te iaogen, dan kan 't zich redden. De losloopende runderen (meer as 600) en de 'ollende peerden vlīēgen, alles op 'eur weg meeslīēpend of op zied jaegend, met schrikkeluk gebrul tegen de vuurzee in. 'n Kordön wördt 'etrökken om ze te kieren, en nao onbeschriefeluke muuite wörren ze verzaemeld en op de Miente⁽²⁾ 'ejaegd, waor ze ten minste gien schaê kunnen doen.

Al wieder en wieder dringt het vuur; de spuitgasten wieken en vlieden um ōlders, vrouw en kienders en, as 't meugeluk is, nog wat goed te redden. Daor weerklinkt opeens de noodkreet: ‘o God, de Ni-jstad⁽³⁾ stet ook in braand!’ en vertwiefeling maekt zich van allen meister. Treurige waorheid: 't stoevende riet van de daeken der 'euibargen 'ef 'n groot mattenpak'uus an'esteuken in een aander deel van de plaese en ook daor woekert de vlam al voort.

Raodeloos zöcht⁽⁴⁾ de man nao zien vrouw, de moejer nao 'eur kiend. Waor bin ze dan toch? Waor'èn? - ‘Och God! wat muu'k toch!’ zucht een mōējer, die, mit de angst in 't 'arte, rondkik nao 'eur man, die nog altied wegblif, töt z' in leste, uut vrees veur 't al naoder komend vuur en de stoevende vonken, de krietende kleinen ankleedt, ze an de 'aand nemp⁽⁵⁾ en 'eur 'uus ontvlucht. - ‘Vaejer, vaejer! waor bi-j dan toch?’ röp⁽⁶⁾ 'n bibberend knaepien, dat niks as vremde gezichten um zich 'èn zig⁽⁷⁾ en vruchteloos zöcht nao zien vaejer, die grootvaejer ging 'aelen en der nog niet weer is. - ‘Och minsen, 'elp mie toch!’ snikt 'n maegien, dat mit 'n bedde aan de sjouw is 'egoan, dat veur 'eur krachten te zwaor wördt. Maer gien iene, die 'eur te woord stèt, elk zörgt veur zich zèlles en 'ef genög te doende um nog wat van 't ziende te redden. D' 'īēle straote liekt wel 'n verröpt mierennöste, waor elk āngstig en 'eja egd zich mit 't ziende veur 't gevaor zöcht te bärgen. - Groote God! de wiend draeit ook nog en stek nog meer percielen an. Waor en wanneer zal dan het ende wezen?

Zwiegend, maer angstig gejaegd bergt ieder wat ie kan, op plaesen, waor ie denkt dat 't zeker is, tot 'n oogenblik laeter 'um de noodzaekelik'eid bliekt 't nog värder te sjouwen.

‘Over 't Zwarte water!’ roept men, en vrouwen en kienders störmen naor 't 'Eufd, um daor veilig'eid te zuuken. Ze vuulen de kolde wiend

(1) Brīēde, breede. Overal waar een - boven een klinker staat, moet deze lang worden aangehouden.

(2) De Miente. Een groot stuk weideland tusschen de plaats en de zee, dat, evenals de Marken in Drente, gemeenschappelijk bezit is van de burgers. De eene helft is onverdeeld, de andere, die ook gehooid wordt, wordt als hooiland bij gedeelten verhuurd. Des zomers vindt men er soms 600-800 runderen.

(3) De Ni-jstad. Een straat, waarin op 5 minuten afstand van 't eerst aangestoken perceel ook brand ontstaat.

(4) Zöcht, zoekt.

(5) Nemp, neemt.

(6) Röp, roept.

(7) Zig, ziet.

[p. 583]

niet, die 'eur in 't gezichte blös⁽¹⁾; zie bekommeren zich niet um de regen, die aanders zoo weldaodig kan wezen, maor nou onmachtig is um de veurtvretende vi-jand te stuiten; - raodeloos gaon ze värder.

Het op'estuwde waeter schoemt en broest en plast, ze märken 'et niet; - men slīēpt 'eur de zieken veurbi-j, ze zien het niet; - blindelings dringen ze allegaere⁽²⁾ in de wrakke veerpont, op gevaor of, dat die mit de kostbre last zal umslaon. Maer wie denkt er an? Ze bin niet gerust veur ze de vaste wal an d'overkaante onder de voeten 'emmen. En ook dan nog, vreeseluke toestand, aekelige terögblik! Die roode vuurzee, tegen wier schiensel de onvermoeide blusschers as spookachtige gestalten ofsteken; die kraekende gebīnten, instörtende daeken en gebouwen, de omver 'etrokken muren, die bij tientallen in de vuurpoel verdwienen en bi-j 'un doffen val schienen te roepen: ‘Nu wij, aanstonds gij!’ 'Ier 'n iesige kolde, daor 'n niet te verdraegen 'itte. Wel komen van alle kaanten 'elpers toesnellen, maer 't monster is niet meer te temmen: 'n 'onderdtal 'uuzen liggen al tegen de grond.

De prachtige skoelen⁽³⁾, het nette stad'uus mit bi-jnao al wat er in was, ook zie verdwenen in de 'oog opflikkerende vlammen; de karke leup⁽⁴⁾ groot gevaor. Wan'oop en vertwiefeling 'eerschen overal, maer sporen ook an tut verdubbelde inspānning. Wie reeds alles verleuren 'ef, werkt als in wilde waanzin mee, um zich te wreken op het vernielend element, dat hem van alles beroofde.

Goddank! ze winnen: de karke blif be'olden. Maer, ni-je ontzetting! De 'euibargen en rietbulten op 't Blok'uus⁽⁵⁾ vatten vuur in de onmiddeluke naobi-j'eid van ienige vaeten petroleum. Men snelt naor de gevaerluke plek en slaegt er gelokkig⁽⁶⁾ in de vaeten met het vreeseluke vocht te verwiederen.

Tegen den mörgen begost 't arder te regenen, de wiend bedaerde en mit kloppende 'arten kwammen de gevluchten terogge, um te zien, wat gespaerd bleef.

Droevige aanblik veurzeker! 140 gebouwen en 40 'euibargen waren verbraand of nog braandende, en te midden van rookende puun'oopen, in'estörte en vallende balken en muren, die de straote in de wildste wanörde bedekken, zag men nog steeds de spuitgasten bezig met staolen vol'ardinge verder gevaor te kieren. leders harte wörde toeënepen bi-j zoo'n tooneel van verwoestinge en bi-j de gedachte, hoe de 105 gezinnen, van bi-jna alles beroofd, te 'elpen of veureerst maer onder dak te brengen.

De schaê was te grooter, umdat de mattenpak'uuzen vol'epropt zatten (de schepen der opkoopers laggen veur de wal, maer slechts 'n enkele was an 't laeden), en de fabrikanten hunne goederen tegen de 'elft der waerde 'adden verzekerd.

n' Onbeschriefeluke verwarring 'eerste in de volgende dagen; al wörde ieder zoo goed meugelik 'e'arbargd, an alles was gebrek!

(1) Blös, blaast.

(2) Allegaere, al te gader, ook ‘allegaerent’.

(3) Skoelen, scholen.

(4) Leup, liep.

(5) 't Blokhuis was de plaats van een oud kasteel, ook ‘'t Blokhuis’ genaamd, dat de vaart op het Zwartewater bemoeilijkte. In de veeten tusschen Zwolle en Kampen was het voor de strijdende partijen niet van belang ontbloot den slotheer tot vriend of vijand te hebben. Tegenwoordig vindt men er een 40tal hooibergen.

(6) Gelokkig. De o als in bol (bul), kom enz. (korte oe).

[p. 584]

Opmerkenswaordig veurzeker, dat bi-j zulk 'n ramp gien menschenleven was te betreuren. Slechts 4 koenen en wat schaepen en varkens vond men verkoold terug.

De Nederlandse weldaodig'eid leut⁽¹⁾ zich ook nou niet onbetuugd en tal van gaeven en giften stroomden van alle kaanten in overvloed toe: ieder deu'⁽²⁾ zien beste uin de ramp te lenigen.

Aa'j 'n 'alf jaor laeter weer waren komen kieken, zö'j niet 'ezaegd 'emmen, dat 't nog zoo kört 'eleden was, dat alles 'n groote puun'oope was. Wie echter ook mogen vergeten, dat al die ni-je 'uuzen eerst nao de brand 'ezet binnen, zeker niet die olden of jongen van daegen, die in den vreeseluken nacht van Wonsedag op Donderdag den elfden Meert 1868 'et on'eil 'emmen bi-j'ewoond.

Aalsmeer.

J.W. Van Dalfsen

(1) Leut, liet.

(2) Deu', deed.