Van de Schelde tot de Weichsel. Deel 1: Frankrijk - Zuid-Nederland - Noord-Nederland

Ian 'e zien wief.
ən oud vərhoaləngkie⁽⁸⁾. (Oud-Leusden, bij Amersfoort^(*).)

I.

Op 'n mooiə marrəgə zee Jan əs teugə zien wief: ‘Wief, mit ət buldərəgə weer ist 't ədoan en də lucht stoat weer stik⁽⁹⁾; en doarom goa-n-ək ər veur vədoag əs zoveul as uut. As də koenkoopər om onzə koen komt,

(8) De in dit en de volgende stukjes voorkomende omgekeerde ẹ's zijn toonloos.

(*) In de buurt van Amersfoort komen verscheiden dialect-variëteiten bijeen, die meer of minder van elkander verschillen. Zoo heeft men o.a. het Amersfoortsch, het Woudenbergsch, het Soestersch, het Hamersveldsch, enz., enz.

(9) Stik, strak, effen.

[p. 524]

kejj' zə hum loatə, moar veur niks niet mindər as hondərd guldəs ət stuk. As-ie oe mindər wil geavə, zeg oe moar: 't Bəsomt⁽¹⁾ niet, nei.’ En zoo gongk-ie də deur oet.

As də koenkoopər noe kwam, docht ət wief in dər eigəs: dàt zuwwə we sjeerə⁽²⁾-n-(as də Hutsələfie⁽³⁾ zeit); wə zullə dən kerəl i'ərst əs lekkər moakə. Doarom zee die: ‘Kəman⁽⁴⁾, Driebuuk⁽⁵⁾, wijj' wat əbrukə? Ǝn glaasie boerəjoengks⁽⁶⁾?’

‘Noe,’ zee də Driebuuk, - die zoo hiettə-n-omdat ie op i'ənən dag əs derd"alf pond bottər i' zien gorə dondər stak, - ‘noe, a' 'k dan wat neamə mot, gea' mien da' moar 'n brandəwientjə.’

‘Mit sukər?’

‘Nei, zo moar kloar va' zien moer.’

Toe die-j-ət noe uut had, sjonk ət wief hum dər nog i'ənən in, en toe nog 'n poar, en toe weer.

Də Driebuuk die zoop moar veur 't voadərland 'əweg, en ie wier zo suzəbollərəg i' zien kop, dat-ie op də wiezə va': ‘Sjep vreugdə-n-in 't li'əvə,’ bəgos te zìngə van:

Züp kloarə jəni'əvər,

Andərs krieg-ie də mot in də moag,

Wijjie zə niet züppə,

Ik lus zə moar groag.

As jie zə nie züppə wil, loat zə moar stoan,
Dan kujjə noar də dondər goan,

Züpp kloarə jəni'əvər,

Andərs krieg-ie də mot.

En as dat züppə-n-is 'ədoan,

Dan kujjə noar də dondər goan.

En zo gongk ət moar al vort. Də Driebuuk wis zelləvərs niet woar dat-ie zou kunnə-n-ophouwə, want ər was gi'ən end an ət lied. Doarom hielt-ie əpeens zien moel stief dicht, nam 'n slokkie en begos andərə moppies te zinge:

Də geait is joarəg, wie züpt ər mee,

Hoezee!

Ǝt wief docht, dat-ie noe wel hoast ən stuk i' zien hoar zou hebbə-n-en ie zee: ‘Driebuuk, mojjə m'n koen niet əs kiekə?’

(1) Besommen, de som bereiken, van een voldoend aantal zijn, genoeg zijn.

(2) Sjeere, (voor sch wordt sj gezegd, behalve waar wij de sch als s uitspreken), klaar spelen.

(3) Hutsələfie, Schuddefie. Samengesteld uit hutselen (dooreenschudden) en Fie.

(4) Kəman, komaan.

(5) Driebuuk. De bijnamen, in de omstreken van Oud-Leusden aan boeren en ‘vröllie’ gegeven, zijn niet onaardig. De Hutsələfie en de Driebuuk bestaan nog. Eveneens de Vetkoanəs; de Sjoaphond (zoo genoemd ‘omdat-ie altied bəziejə va' də weg is’); Reiər Dikkəpap; de Sjeefsjoer (scheeve schouder); de Botbielə (wier grootvader, toen hij aan den Kalkweg ‘boschrooide’, héél weinig uitvoerde, en steeds antwoordde, als men hem vroeg, waarom hij niets gedaan had: ‘M'n bielə (bijlen) zin altied zo bot’; Grietə də Loddək (lomperd); de A'ərtebroek (erwteubroek); Kənelia ət Kalf; de Withoar, enz., enz.

(6) Boerəjoengks (vrij algemeen gebruikelijk), rozijnen op brandewijn.

[p. 525]

‘Och joa,’ zee də Driebuuk, en toen ət wief veuruut gong noar də stal, loerdən-ie əs gauw missən oogies in ət rond. ‘Woar is Jan?’ vroeg-t-ie: 'n bliksəms slimmən dondər, die Driebuuk!

‘Woar Jan is? Dat ən wi'ət ək nie,’ zee 't wief. ‘Hi is uut en də daggeldərs binnən ət ok.’

‘Zo,’ zee də Driebuuk; ‘'k doch wel, dat ie hier niet en əwas; doarom bin 'k ok 'əkommə; want, mojjə wi'ətə, wə kunnə məkoarə nog al əs misproatə, en 'k het lievər zoakies mit zoveul aste vröllie.’

‘Juustəment,’ zee 't wief en hi liet 'm də koen bekiekə. ‘Hej' d'r gi'ən zinnəgheid in?’

‘Hm!’ zee də Driebuuk, ‘hoeveel mottə zə doen?’

‘Driehondərd guldəs soamə-n-en gi'ən duut mindər.’

‘'n Kwak geld!’ zee də Driebuuk. ‘Ken dər niet 'n pərdonnətjə⁽¹⁾-n-of? Veur tweehondərd en vief-ə-seuvətig?’

‘Bəsomt niet,’ zee 't wief. ‘Nei.’

‘Kəman da' moar, veur driehondərd,’ zee də Driebuuk.

Də drie koen wierə noe an əlkoarə-n-'əbondən-en də Driebuuk moaktə zən eigəs kloar om af tə masseerə⁽²⁾.

‘Hédoar, Driebuuk!’ riep 'ət wief, ‘ək mo' mə geld hebbə.’

‘'k Zel 't oe geavə,’ zee-die en stak zien hand i' zien zak. ‘Go'segəmə! doar he'k al mien geld vərgeatə.’

‘Gi'ən koen zondər geld,’ riep ət wief, ‘dan mo'k də koen tərug.’ ‘Weas moar bədoard,’ zee də Driebuuk, ‘'k zel jə-n-ət geld brengə. Də deuzə twee koen neam ək da' moar vast mit, en dən diejə kujj' houwə tot ək də guldəs 'əbrocht het. - Zəzo, dər hejjə hoar⁽³⁾ tərug; das də borg.’

‘Toe da' moar,’ zee 'ət wief; ‘moar dàt kejj' 'əleuvə, zolang as ək ət geld niet ən het, krieg oe dən deuzə niət.’

‘Bestəg,’ zee də Driebuuk, ‘moar noe wor 'ət mien tied. Gəmarrəgə soam!’

‘Dag, Driebuuk!’ zee 't wief, en ie⁽⁴⁾ was duvels i' zien sjik, dat ie 't zo mooi had an'əleid.

Toe Jan 's oavəs tuus kwam, zeedie: ‘Wief, hejj' də koenkoopər 'əzien?’ Joa,’ zee hum, ‘en 'k bin vərdroaid slim 'əweast. 'k Het hum i'ərst ər əs fiks loatə prö'əvə, va' die gəvolləgə, da'k docht, da' 'k hum op 't achtərploatsie nog zoveul as zou mottə-n-oplappə; moar toe, mojj' weate, toe he' 'k hum də koen vərkocht.’

‘Veur driehondərd guldəs?’

‘Joa, vərachtəg!’

‘Da' moar hier mit ət geld,’ zee Jan.

‘Joa, weatjə, 't geld zoudie brengə,’ zee 't wief, ‘en doarveur he' 'k i'ənə koe tot borg əkri'əgə-n-en die zel die ok niet ən hebbə-n-astie 't geld

(1) Pərdonnətjə, (pardonnetje), klein beetje.

(2) Af tə masseerə, af te marcheeren.

(3) Hoar (van eene koe gebruikt). Hoewel men in dit dialect zelfs ‘hi’ en ‘hum’ zegt van vrouwen, worden koeien steeds met 't vrouwelijk voornaamwoord aangeduid.

(4) Ie (hij), van vrouwen gebruikt. Verg. de vorige aanteekening.

[p. 526]

niet ən brengt. Noe, en d'andərə koen, də twee hummə⁽¹⁾, het ie mit 'ənomə.’

‘Wel Gədomə!’ riep Jan, die əpeens zoo vərniendəg⁽²⁾ wier as 'n sjalləbietər, ‘wel Gədomə! 'k wou da 'k 'm hier had, dən domməling! 'k Zou 'm mit mien plüt⁽³⁾ deur zien koalə donder sniejə, dat 'm də kiezən i' zien kop ramməldə! Wel Gədomə!’

‘Moar Jan!’ zee ət wief, ‘moar Jan! hou toch op, zoo te vleukə; 't is sjund en sjand⁽⁴⁾! də sjoet⁽⁵⁾ die zou dər kwoad van spreakə!’

‘Houj' moel!’ zee Jan. ‘Niet ən vleukə? Da' zajjə də dondər!’

‘Moar....’

‘Loop noar oe voar, wief! Wat kom oe met oe moel dər tussə vallə? Oe kunt op 'ət dertiendə woord wachtə! Wel Gədomə, Gədomə!’ - -

Noe wier 'ət wief zo afgəduvəls bəsjetə⁽⁶⁾ en ie was ok al zo stik bəduust⁽⁷⁾ va' wegə də kwədoardəgheid va' Jan, da' zə dər eiges teugə də vloer liet vallə en bəgos tə grienə van woarbijjəmə.

‘Hou moar op!’ zee Jan, ‘hou moar op! De guldəs zin 'əweg en kommə zoveul as nooit ən wərom. Moar i'ən dingk wi'k oe moar zi'əgə. Ǝk zel də werəld ingoan en zien of ək ən stommərə mins ken vindən as joe. En as 'k- ər gi'ən vind, dan vərzüp ək oe, en as 'k ər wel i'ən vind, dan vərzüp ək oe niet; en noe, bəzoer⁽⁸⁾! want ək goan dər op uut.’

En hi gongk dər op uut.

(1) Hummə, zijne.

(2) Vərniendəg, venijnig.

(3) Plüt, zakmes.

(4) Sjund en sjand, zonde en schande.

(5) Sjoet, (schout), burgemeester.

(6) Bəsjetə, (bescheten), beaugst.

(7) Stik bədnust, geheel verbaasd.

(8) Bəzoer, bonjour.

II.

't ['ərstə woar Jan kwam, was in ən grootə karək, woar wel 'n poar hondərd mingsə-n-in vərkeerdə⁽⁹⁾. Jan zettə zən eigəs op ən bank ən bəgos tə luustərə noa wàt de domənie zee.

‘Mən lievə minsə,’ zee die, ‘ək het zoveul as 'əmaerkt, dat jullie vində-n-as dat ək tə weinəg loat zingə. Noe, mə tievə minsə, da's niks niet arəg. Wə zullə dan noe moar əs tə veld goan⁽¹⁰⁾ en də veurzang nəamə, en doartoe zoveul as də hondərd en negətiendə pəsalləm zingə, voluut.’

‘God zammə lief hebbə,’ docht Jan i' zien eigəs, ‘is də kərəl hartstikkə gek?’ En ie sreeuwdə zo hard as ie kos: ‘Zi'əg əs, ouwə! dən heelə hondərd en negətiendə? Dan za'k moar əs i'ərst mien boatjən-n-uuttrekkə; oars is dər vərachtig gi'ən komof⁽¹¹⁾ an!’

Moar də domənie, die ok nie van gistərə was, riep: ‘Meant oe, da' 'k mə hier deur hum loat koejəneerə? Druut mit dat zwiensverrəkə, druut mit hum!’

En noe bəgossə də minsə tə sreeuwə-n-om də sjaandarrəməs en də sjuts⁽¹²⁾, en 'n poar farrəmə kerəls paktə Jan an, bondə hum in 'n zak en wouwə hum vərzüppə. Moar i'ərst gongkə zie weer tərug noar də karək om də pri'ək tə heurə.

(9) In vərkeerdə, in aanwezig waren.

(10) Tə veld goan, beginnen.

(11) Komof, afkomen.

(12) Sjuts, (letterl. schutters), veldwachters.

[p. 527]

‘Zəzo,’ docht Jan, ‘noe mot ək əran! Da's 'n mooiə gəsjechtə⁽¹⁾; moar as 't 'n mins is toegəleit, affien, dan kujj' d'r ok al niks meer an doen.’

Hi lee doar nog zo tə prakkəseerə, hoe dat-ie van hoarlu of zou kunnə kommə, toe die heurdə-n-as dat ər i'ən ankwam. Doarom zee die zoo luud as-tie kos: ‘Och Gossie, och Gossie! doar willə zə mie noe sjoet moake-n-en ək ken gəni'əns lezə-n-of srievə!’

‘Wat doe jie doar in die zak?’ vroagdə də vent, die dər butə stongk⁽²⁾.

‘Ǝk wor sjoet,’ zee Jan, ‘en ək ken niet lezən of srievə!’

‘Vərachtig?’ zee də vent, ‘noe ik ken 'ət wel, alləbie: kujjə-n-ət niet zoveul as ammə-n-ovərdoen? Ǝk het hier ən oardəgə kluut sjoapə, die krieg-oe dan op də koop toe.’

‘Vəruut moar!’ zee Jan, ‘loat mien uut də zak en sti'ək joe-n-eigə pens dərin.’

En zo dee hum ok, en Jan gong ər mit də sjoapə va'deur.

Ǝt ən duurde niet langk, of-ie had zə veur 'n oardəgə kwak geld vərkocht; də minsə haddə hum gəni'əns 'əvroagd, of hie ər wel zuvər⁽³⁾ an-'əkommə was.

Noe gongk hie moar wiejər en wiejər.

Op 'n mooiən oavəd zag hum 'n riek huus⁽⁴⁾ stoan. ‘Kəman!’ docht-ie, ‘məsjien is doar wel wat tə hoalə,’ en hie staptə noar binnə. Doar wier hum bie 'n doamə-n-'əbrocht, die hum vroagdə, woar dat-ie zoveul as va' doan kwam.

‘Joa,’ zee Jan teugə zien eigə zelləvərs, ‘ək zel hum moar zi'əgə-n-as dat ək uut də hi'əməl bin kommə rollə;’ en zoo dee-d-ie.

‘Wat?’ zee də doamə, ‘bi'j uut de hi'əməl 'ədoald? En hejj' doar mien 'əstorrəvə man ok 'əzien?’

‘Och joa!’ zee Jan, ‘əzien he'k hum wel, moar 't stoat niet al tə best mit hum. Hi het gi'ən dutə.’

‘Ha' 'k dat noe moar 'əweatə,’ zee 't mins, en zə begos hoast te grienə; ‘moar 'k docht, dat-ie doar gi'ən geld zou noodəg hebbə.’

‘Noe,’ zee Jan, ‘òf ie 't gəbrukə kan, zo tə weg en tə weer⁽⁵⁾. Oe man het al vief pəsalləmboekə vərsleetə, en hie het də neijə-n-altied op reakəning mottə hoalə. En dan het ie vərachtəg ok gəni'əns geld om kolən of sparrənòttə⁽⁶⁾ tə koopə-n-om tə brandə - want dàt wi'k oe wel zi'əgə, 't is da' moar af'əbliksəms koud in die eigəstə hi'əməl en om 'n andər əs wat mit tə geavə, doar weetə zə-n-ok al niks of. Zie zi'əgə moar, wə hebbə dən arrəɯə wel 'əgeavə, toe wə nog zoveul as minsə woarə-n-en də hi'əməl dərmit tə vərdienə was; moar noe is ər ok al gi'ən pərfietjə⁽⁷⁾ meer bie.’

Toe də doamə noe heurdə-n-as dat dər man in dən hi'əməl gəbrek most liejə, wier die zo oakələg, dat-ie 'n mooi bi'ətjə geld bieməkoarə sjomməl-də-n-en a' Jan vroagde-n-oftie ok' zoveul as iemand wist, die 't veur dər bəzorrəgə kos.

(1) Gəsjechtə, geschiedenis, historie.

(2) Stongk, stond.

(3) Zuvər, eerlijk, volgens recht.

(4) 'n Riek huus, 't huis van een rijk man.

(5) Tə weg en tə weer, nu en dan.

(6) Sparronòttə, sparappels.

(7) Pərfietjə, profijtje.

[p. 528]

‘Mi' gəmak⁽¹⁾!’ zee Jan, ‘'k goan dər səbiet zelləf weer hi'ən.’ En zo nam die 't geld mit.

Noe was-ie nog niet langk weg 'əgoan, toe də breur va' də doamə tuus kwam en heurdə van al dat ər 'əbeurd was.

‘Wel vərdroaid!’ zeedie, ‘dat ən klopt niet! Die oplichtər, die sjurk, die mot dəran!’ en hie zoadəldə zien peerd en gonk doadələk tə veld mit Jan tə-n-achtərhoalə.

Zodra ən had ie hum niet in də kiek, toe die sjreeuwdə: ‘Hedoar, jie! het hum gi'ən vent zien loopə, die zee as dat-ie uut də hi'əməl was 'ədoald?’

‘Joawel,’ zee Jan, ‘moar hi is al 'n mooi endjə wied, en də weg, die hum 'ənomə heit en ken 'k oe zo niet uutdujə. Moar ajj' mien oe peerd geaft, dan za' 'k hum veur oe vangə.’

‘Mooi,’ zee də heer, ‘dan blief ək hier op oe wachtə;’ en hie gaf zien peerd a' Jan, die moaktə-n-as dat ie ər mit mars⁽²⁾ kwam.’

‘Zəzo,’ docht-ie, ‘noe wor 'ət tied om mien wief weer əs op tə zeukə,’ en hie ree noar huus.

't I'ərstə wat-ie zag, woarə zien keindərə, die zattə tə speulə.

‘Dag, voader!’ riepə zə.

‘Dag, Seləsjoengk⁽³⁾! dag, Mintdeerə⁽⁴⁾! Woar is julder moer?’

‘Moer is beuvə-n-op zoldər.’

‘Zo?’

‘Joa, zə li'ərt zweamə, want ajj' tərugkwam, zoujər vərzüppe, hajj' 'əzeit.’

Jan gong noar beuvə-n-en zag, hoe z'n wief op də zoldər lee tə zwabbələ⁽⁵⁾.

‘Noe, mins,’ zee hum, ‘stoa moar op en kleej' an. Ji het moar ən bi'ətjə-n-əweg 'əgeavə; moar ik het zukkə stommərs 'əzien, da' 'k zə hilləkəndal koal had kennə plukkə-n-a' 'k moar 'əwild had!’

Uit den mond van het volk opgeteekend door R.A. Kollewijn.

(1) Mi' gəmak, (met gemak), zeer gemakkelijk, heel best.

(2) Mars (marsch), weg, heen.

(3) Seləsjoengk, Mintdeerə. Achter de namen van jongens wordt geregeld joengk, achter die van meisjes deerə gevoegd. Mint is Mijntje.

(4) Seləsjoengk, Mintdeerə. Achter de namen van jongens wordt geregeld joengk, achter die van meisjes deerə gevoegd. Mint is Mijntje.

(5) Zwabbələ, spartelen.