Van de Schelde tot de Weichsel. Deel 1: Frankrijk - Zuid-Nederland - Noord-Nederland

Neister Martjen^(*). (De graafschap: Laren.)

Zonder 'n lange of korte inleiding of veurofspraok te holden (geliek as me dat meespat⁽¹⁾ dĕŭt), val 'k maor dalik met de deure in huus, um 'n zetjen te kallen oaver neister Martjen. Heur eigelike name is Martha en heur van⁽²⁾ Sleevaart.

't Is 'n daonig gôôd, maor gebrekkelik schepseltjen.

Alle luu in 't darp. rieke en arm, holt onbezoesd vùlle van 't mensken: anders zol ze ook geen Martjen, maor vaste Marte hêêten; want alledaagse dearns kriegt maor zoo geen jen of sken achter de name.

Now, pas op! Maor hef now Diene, Miene, Hendrike of Geeze 'n streepken veurof, dan wodt ze Dientjen, Mientjen, Hendrieksken of Geesken 'nĕŭmd.

Too Martjen dan zestien jaor oold was, storf heur môôder. Ze was 'n eenig en 'n môôderskind en altied mizzerabel gek met môôder 'wes, en daorumme vêêl 't heur hard, o, zoo hard, dat ze môôder môs missen.

Umdat môôder wel zoog, dat Martjen de hoed nêêt nao zwaor wark stôn, had ze heur kuuksken (zoo as ze heur heetten), onwies bes neien, breien, strieken enz. enz. laoten learn.

En jaor later slôôg heur vader 'n ni'je vrouwe an, maor dee was veur

(*) eu heeft drieërlei uitspraak: eu = eu; ĕŭ zweemt naar uu; ēū naar ui. ôô zweemt naar oe; êê naar ie. ù = korte eu-klank.

(1) Meespat, meesttijds.

(2) Van, familienaam.

[p. 486]

Martjen 'n echte stêêfmôôder, dêê niks lêêver dee as smullen en keakeln, maor 'n breurken⁽¹⁾ dood had an 't warken.

Now mòs Martjen den godganseliken dag nao 't land, en kwêêm ze 's aovens in, dan had den stumpert, al had ze zich nog zoo 'weard, nog nooit genog 'daon. Dan kreeg ze 'n tweede berieming⁽²⁾ van de koffie met 'n penneken opgewarmd etten of 'n brugsken⁽³⁾, och hé! zoo klein, dat en gezond mense 't in zien ribbekesjen nêêt wier zol vinden.

Hôô biester weinig 't schaop ook van dôôn had, 't was de stêêtmôôder toch nog riekelik genôg.

‘Ie kunt wal etten, maor nèèt warken, - daor 's niks an oew geleagen, - altied zèèk en nimmer dood - we heb niks as las en kùsten met oew,’ zukke schampers kreeg den worm mear as te vùlle, as de vader nêêt in huus was.

Was dèn bi'j de hand, dan was de hekse wal zoo voel⁽⁴⁾, dat ze den snater tôôhêêl. Now, 't zol heur ook op'brokken hebben; want he was 'n rejaolen kearl, den zien kind nog vùlle minder as zik eiges wol laoten temteern⁽⁵⁾.

Vake zat Martjen te grienen, te grienen, 't is waor, as 'n kind, as ze is wier onverdêênd 'n raplement⁽⁶⁾ hadde had; maor zoog of heurn ze heur vader ankommen, dan wissen ze gauw, gauw met den scholdôôk⁽⁷⁾ de oogen of en passen wal op, dat e heur neet in 't gezichte kon zêên.

Marken e mangs dat ze 'grennen⁽⁸⁾ had, en vrôôg: ‘Wat schelt er an, mien besten?’ dan zea ze maor, dat ze zik 'stot had, of dat ze zon heufzearte⁽⁹⁾ had, of wat anders; want, hoo gearne ze ook wôl, ze kon 't harte veur heur vader neet uutstorten, umdat dat groote ruzie in huus zol geven, en ze had zon hekel an ruzie, dat ze lêêver alles wol verdreagen, alles, al was 't dan ook nog zoo slim, en al vêêl 't heur nog zoo hard!

Met heur negentiende jaor mos Martjen ook nog heur vader missen. De slimme zêêkte⁽¹⁰⁾ nam em nao 'n dag of drêê vòt.

Dat was 'n slag veur Martjen! Den lesten dag had heur vader nog tùt er 'zeg:

‘Martjen, mien kind! ie mot nèèt zoo grienen, dan maak ie mi'j ook mĕŭjelik⁽¹¹⁾.’

‘Maor vader! 'k wol oew zoo jùmmerlik gearne nog in 't leaven hollen. Ak oew mot missen, dan - weet ik geen raod - want geen mense op de wearld hùlt zoo vùlle - van mi'j - as - ieje....’

‘En toch - kind! - zak et - wal nêêt lange - mear maken, - want 'k veule mi'j - zoo zwak - o - zoo - zwak!....Maor ie weet ummers, dat onzen lêêven Heer - daorboaven ons - de veugeltjes nêêt. verget....now - Dèn zal oew ook helpen - as ie Um maor nêêt verget.....’

Tôô genk ze van de beddeplanke, waorop ze den heelen dag had 'zetten, nao 't veur en zoog stief veur zik in de asse.

(1) Breurken, broertje.

(2) Berieming, opgietsel.

(3) Brugsken, boterhammetje.

(4) Voel, slim.

(5) Temteern, Fr. tourmenter.

(6) Raplement, Fr. réprimande.

(7) Scholdôôk, boezelaar.

(8) 'Grennen, geschreid.

(9) Heufzearte, hoofdpijn.

(10) Slimme zêêkte, typhus.

(11) Mĕŭjelik, bedroefd.

[p. 487]

Grienen hoofde en kon ze now nêêt mear, en toch kon ze 't daor bi'j den heard nêêt uuthollen. Ze mos weerumme, weerumme nao vader, nao 't bedde....

Vader kon jo⁽¹⁾ nêêt alleenig weazen! En môôder was den heelen dag haoste nog nêêt op de kùkken en nog minder bi'j 't bedde 'wes, want dêê was te drok op de delle bi'j de bêêste en de varkens.

‘Vader! wi'j ook is 'n mundjen vol drinken? - Vader! bi'j wal gôôd warm? - Zak oew 't kussen ook is anders leggen? - Lig ie wal makkelik? - Vader! wi'j ook nog is innemmen?’ - zukke vraogen dee ze van tied tot tied.

Den anderen margen was e 'n liek.

Now had Martjen dan geen mense mear op de wearld, dêê heur lêêf had - maor daor boaven, jao, daor was der toch Eene, dat wôs ze al wal lange, maor dat had ze nog nooit zoo vĕŭld as now, now vader, den 't eur gisteren nog eiges had 'zeg, daor lag, zoo kold as ies!....

Daor gink gêên dag verbi'j, of Martjen dach an eur vader. Vake môs ze nog grienen, mangs hard op: ze kon 't nêêt laoten, al wôs ze ook, dat heur môôder 't nêêt gearne zoog.

As ze alleenig in huus was en veur andere mensen 't êên of ander te neien of te breien had, dan was ze 't beste op schik. Toch kônnen heur vake op ens de oogen vol traonen schêêten, zoodat ze is efkes mos uutgrienen, maor dat was niks, as 't oaver was, dan wol ze zik nog is wier gôôd hebben⁽²⁾.

Op zon wieze hef Martjen nog 'n paar jaor met eur môôder voort 'sùkkeld, en tôô kwam dêê ook te starven an dezelfde zêêkte as heur man.

Now was Martjen dan stik⁽³⁾ alleenig. Ze had geen nao familie, maor. mear gôô vrende⁽⁴⁾ as ze eiges wôs.

Naodat alle schulden betaald wazzen, hêêl Martjen weinig mear oaver as 'n spil beddegôôd en 'n kaste vol kleere, 'n paar rollen dôôk, wat servetten en taofelgôôd in 't kammenet, met 'n naoldenkùkker en 'n vingerhôôd.

Sunnepeter⁽⁵⁾ môs ze 't huusken uut en waor dan hen?....

Zich argens in kos bestean en uut gaon neien, dat zol wal 't beste weazen, dach ze. As ze wark kreeg, dan had ze de kos der bi'j en dan zol ze neet vûlle kosgeld hôôven te geven. As ze dan 's naggens maor onder dak was en 's Zundagens de kos had.

Now genk ze nao vrouw Klamp, 'n weddevrouwe zonder kinder, dêê vrogger, tôô heur eerste môôder nog in leaven was, vùlle an heur huus kwam, en dêê vrôôg ze um raod.

Vrouw Klamp zea: ‘Heur is, Martjen, ik wonne alleenig en hebbe twêê beddestean; ai der zinne an hebt, dan kui bi'j mi'j kommen.’

Dat was water op Martjens mùlle.

't Slimste was, dat ze eers gêên akkoord konnen kriegen.

Umdat Martjen heur bedde eigens wal kon opmaken en alleenig 's Zundagens maor in huus was, wòl vrouw Klamp niks geen kosgeld hebben;

(1) Jo, immers.

(2) Zik gôôd hebben, zich spoeden.

(3) Stik, geheel.

(4) Vrende, vrienden.

(5) Sunnepeter, met St. Peter.

[p. 488]

maor Martjen begearn dat nêêt en wôl ten minsen wat geven. - Endelik wodden ze 't dan ens, dat Martjen en schillink in de wekke zol geven.

Destieds verdêênen 'n neister drêê stuver dagens, en, as ze maor gezond bleef, kon ze van de rest as 'n prinsesse leaven; want grùt! wat had ze neudig? Kleere had ze lichte veur heur heele leaven genog.....

Now begonnen heur gojje dage!

De grooten uut 't darp overlean met mekare, dat ze Martjen de heele wekke wark wollen geven.

Den êênen dag môs ze hier, den anderen daor hen.

En met de naolde kon ze, man! dat 't schik en aard had. Daorbi'j was ze netjes en precies, dat kui nêêt begriepen! De mutsen, dêê ze op môs maken en de ēūverhemde, dêê ze strek, 't was alles krek nao de zinne van de luu.

Zoo had ze jaor in jaor uut mear as wark genog, dat had ze!

Vrouw Klamp was nêêt van de allerstarksten, zoodat Martjen mangs 'n dag bi'j heur in huus môs blieven um de seege⁽¹⁾ te melken, de pot te kokken of ander huuswark te dôôn.

Was dat now is 'n keer in de wekke gebeurd, dan was 't Zaoterdagsaovens bi'j de ofbetaling 'n ruzie, daor me schik van môs hebben. Dan wôl vrouw Klamp nêêt mear as drêê stuver annemmen en Martjen wôl 't volle geld langen⁽²⁾.

Nao lang gekebbel môs Martjen de drêê stuver weer opstrieken; maor dan lea ze ze toch, as vrouw Klamp nao bedde was, stillekes in de kaste van vrouw K. en genk dan tevreane ook liggen slaopen. ‘Po jao, ik kan ook zêêk wodden,’ zea ze dan in zik eiges, ‘en dan zal zi'j 't ook zoo nauw nêêt nemmen.’

En wêê veural vùlle van Martjen hêêlen? De kinder. Dat kwam umdat Martjen ook de grùtste kindergek was dêê der lêêp.

De kleinste kinder van de luu, waor Martjen hen neien genk, vrôôgen 's aovens, as ze nao bedde gengen, an de môôders: ‘Môôder, kump Martjen margen?’ En as môôder dan ‘jao’ zea, dan was 't gôôd, dan hadden ze schik. Stonnen ze 's margens op, dan dalik nao Martjen, dêê der in 'n oogenblik 'n stuk veere, vieve um zik hen had staon, dêê allemaole stuk veur stuk efkes, efkes maor 'n stùrmken⁽³⁾ op Martjens schoot mosten zitten.

En as den allerkleinsten 's margens in de zuze⁽⁴⁾ begon te rēūtelen, dan slôôg Martjen 't wêêgekleed op en he begon te kreien van schik. Dan stakke heur zien dikke ermkes too en geunzen⁽⁵⁾ net zoo lange, tùt Martjen der um uutnam en dan kwam der an 't kussen en pakken⁽⁶⁾ haoste gêên ende.

Op andere dage was 't môôder veur en môôder achter, maor as Martjen in de kûkken was, dan nêêt. Martjen mos de kleinen de hēūskes⁽⁷⁾ antrekken, Martjen môs heur boterhemkes smearn, Martjen môs 't rech uutsprekken as der ruzie of dispuut was, Martjen môs heur wassen, ear ze nao schôôle gongen en Martjen kreeg net zoo wal en smuksken as ze vot

(1) Seege, geit.

(2) Langen, geven.

(3) Stùrmken, poosje.

(4) Zuze, wieg.

(5) Geunzen, smeekend geluid geven.

(6) Pakken, omhelzen.

(7) Hēūskes, kousjes.

[p. 489]

gengen, as vader en môôder, jao, meespat nog 'n paar op de koop tôô.

Was der 'n kind zêêk en Martjen kwam an 't bedde, dan stok 't heur de hendekes tôô en had wal gaerne willen lachen, as 't maor kon. Dan kon ze zoo aardig met de zêêke stumpers praoten, zoo aardig, dat ze gêên mense better an de gank kon kriegen. Wazzen ze biester slim, dan zea Martjen wal is: ‘Za'k van nach ook is bi'j oew blieven?’ Maor dan wazzen ze op schik; ze kekken zoo vreulik en drukten met heure magere hendekes dêê van Martjen zoo hartelik, dat ze wal kon begriepen, dat ze de blĕŭdjes der 'n grooten dêêns mee dee, al konnen ze nêêt sprekken. En dan nammen ze 's nachens de mesientjes⁽¹⁾ of pojjers zoo precies met 't uur of um de twee uur in, vùlle, vùlle better as van vader of môôder..

En dan was 't later altied Martjen, dêê ze weer better had 'maakt.

Had en kind wat lekkers, he het of knep der altied 'n stuksken of veur Martjen, en zogen ze 't Martjen opetten, dan mummelden ze van schik eiges ook met de mundekes en ze hadden der mear plezêêr van, as of ze 't zelvers hadden op'getten.

Kort en gôôd - groot en klein hêêl eaven vùlle van Martjen.

Vrouw Klamp genk dages ook op daghure, zoodat er meestied en hankslot an de deure hêêng. Dêê van beide 't leste uut 't huus genk môs de deure sloeten, en dêê lea dan den slùttel boaven op 't deurkoezien onder 't stroo'n dak, in 'n gaetjen, daor te net in passen en um nêêmes kon zêên. Dêê dan 's aovens 't eerste kwam, kon altied in huus kommen.

Martjen was meestied de leste.

Maor op 'n aovend kump vrouw Klamp in en kan zik nêêt begriepen, dat Martjen 't heur hef of'wonnen; want dêê zat al bi'j 't veur, maor met 't heuf in de hande en de beide ellebēūme⁽²⁾ op taofel.

Vrouw Klamp zut wal, dat ze 't nêêt bes hef en vrùg:

‘Hoo is 't, Martjen?’

‘Nêêt zoo bes.’

‘Wat schelt er an?’

‘'k Weet nêêt, zoo raar, zoo meu en vrusterig: 't zal wel rooze⁽³⁾ weazen.’

‘Dan mos ie maor 's warm in bedde kroepen.’

‘Jao, dat kon wal gôôd weazen.’

‘Wanneer hei dai 'kregen?’

‘'k Hebbe 't al wal drêê wekke 'veuld; 'k bin altied zoo kotēūmig⁽⁴⁾, 't gaon vùlt mi'j zoo zoer en 't etten wil der ook nêêt in. 'k Weet nêêt, Jannemĕŭje (Jannemĕŭje was de gewone naam, waarmede Martjen vrouw Klamp aansprak), maor 'k bin der zoo wonder an tôô; 'k kan 't oew eiges nêêt zeggen hôô. Onverwachs kon 'k wal is uut de tied raken, en daorumme mok oew nog 't een en ander zeggen ear as 't te late is. 'k Hebbe les⁽⁵⁾ an de karkeraad 'zeg, as dai mi'j altied as kind hebt behandeld en daw samen met mekare nooit geen onmeugelik⁽⁶⁾ woard heb ehad; now! en daorumme zol ie en den armen nao doode van mi'j mien boeltjen, dak nog hebbe, dêêlen.’

(1) Mesientjes, medicijntjes.

(2) Ellebēūme, ellebogen.

(3) Rooze, koorts.

(4) Kotēūmig, aamborstig.

(5) Les, laatst.

(6) Onmeugelik, ongepast.

[p. 490]

‘Ai zoo praot, Martjen, dan maak ie mi'j mĕŭjelik; want ak hier alleenig blieve zitten, dan is 't met mi'j ook gauw 'daon. We hebt now al zon tiedlank bi'j mekare wes. O God! ie kùnt nêêt begriepen, hôô gaerne 'k oew in 't leaven wol hollen, jao, as 't weazen môch, dan wôk, dat ze mi'j noch veur oew nao den karkhof brachten.’

‘Jao, men kan 't ook nog nêêt weten, Jannemĕŭje, hôô 't gaon zal; as men gezond is, dan dech men mangs zoo weinig an starven. Now kan 'k et nog zeggen, en dan weet ie waor ie an tôô bint, as 't geval wil, daw scheiden mot - scheiden - veur - altied.’

(Snikkende.) ‘Zak oew 'n betjen heit water in 't bromwaterskenneken⁽¹⁾ dôôn, um is an 't zweeten te kommen?’

‘'t Is zoo vùlle muite!’

‘Niks geen muite.’

Met bevende hand gùt ze 't kruuksken vol en kik now en dan Martjen is an, dêê biester naar met de oogen dreit en zucht en karmt.

‘Wi'j now ook nao bedde?’ vrùg vrouw Klamp.

‘Hôô ear hôô lêêver, laot mi'j de kleere maor an 't lief.’

Jannemĕŭje helpt Martjen in bedde, leg heur 't kenneken an de vĕŭte, de arme onder 't bedde en stopt eur zoo warm tôô as meuglik is.

‘Hôô is 't now, Martjen?’

‘'t Gêêt....nog...al....ik....ik....’

‘'k Zal van nach bi'j oew oaverende⁽²⁾ blieven.’

Martjen haalt dêêpe, dêêpe aosem en ook maor éénmaol.

Now slùp ze, jao, Jannemĕŭje mêênt, dat ze slùp. ‘Dat zal den zwakken stumpert gôôd dôôn, dech Jannemĕŭje en gêêt bi'j 't veur zitten. Met gevollen hande zit ze stēūdeg in 't veur te kieken. Now en dan wis ze met den scholdôôk deur de oogen. O, wat is 't now stille en naar in 't kleine kùkkentjen. Wat tikt de klokke lankzaam en wat gêêt now en uur drao verbi'j! Iederbos⁽³⁾ stêêt ze is op um achter 't beddegadien te kieken.

Martjen hùlt zik stille, ze slùp altied zoo deur.

Tegen de margentied dĕŭt ze de vensters lùs⁽⁴⁾, now kan ze better zêên. 't Is vief uur en Martjen slùp nog. Maor ze heurt geen aosem. Das toch raar! Ze leg 't oor stief an Martjens mond: ze heurt en vĕŭlt niks.

Vrouw Klamp begint te beven, want now ze de gaddiens wiedwage lùs dĕŭt, um better te kùnnen zêên, vernemt ze, dat Martjen de oogen halt lùs hef, dat ze blouw um de oogen en de lippen is, net as heur man, tôô den storf. Ze vĕŭlt eur an de kinnebakken: ze bint kold - kold as iezer. Ze rùp: ‘Martjen! Martjen! Martjen!’ en grip heur an de hande, maor och! dêê bint al stief. - Ze mot zik griepen an de taofel van narigheid en schrik, en tôô ze 'n zierken Hoffmann hef edronken, lùp ze, zoo hard as ze kan, nao de naobers.

Nao lange vraogen begriept dêê luu heur endelik, en ze gaot met Jannemĕŭje en - jao, ze vindt in bedde....'t liek van Martjen.

En tiedlang staot ze veur 't bedde en luustert, en met traonen in de

(1) Bromwaterskenneken, aarden kruikje.

(2) Oaverende, op, wakker.

(3) Iederbos, telkens.

(4) Lùs, open.

[p. 491]

oogen zekt ze allemaole: ‘Dood! dood!’ ‘Zachte uut'gaon.’ ‘Ze hef nêêt vùlle uut estaon.’

Alle klanten, dêê met eene heur vrende wazzen, gaot, zoo gauw ze de tieding heurt, nao vrouw Klamp en nemt allemaole de kinder mee. Daor staot ze veur 't bedde te grienen, das waor, grooten en kleinen, te grienen, as of ze 'n nao lid van de femilie is. En de kleinsten, dêê nog nêêt weet, wat starven is, rôôpt: ‘Zĕŭte Martjen! ao Martjen, opstaon!’ Maor Martjen heurt en zut der niks mear van, hôô hooge ze bi'j klein en groot an'schreven ston. Toch hef ze nog datzelfde lachende weazen, dat ze altied had, as ze met kinder an de praot was.

Zoo vake as der weer ni'je bezĕŭkers komt, vertelt vrouw Klamp, zoo gôôd en slech ze kan, 't gebeurde van gistern aovend. Maor 't vùlt heur hard, o, zoo hard!

Later komt de armezeers⁽¹⁾. Vrouw Klamp dĕŭt eur de kaste van Martjen lùs, en de now verzamelde arfgenamen vindt en pampierken, dat, God weet hôô lange wal nêêt, tussen 'n stapel hemde hef 'zetten. Daor stêêt niks op as: ‘Zĕŭkt alle leakes gôôd nao; in disse kaste mot zoo ongevear honderd gulden zitten.’

Den blôôd! Dat ze nêêt vùlle van 't geld an 't heuf had, kui begriepen, ak oew zegge, dat hier in 'n buultjen vievenzestig gulden an riksdaalders lean, daor in 'n kouse oaver de honderd enkelde guldens wazzen; dat in 't onderste leaken 'n spaonen deusken ston met mear as honderd gulden an kwatjes, dubbeltjes, stuverkes, centen en halve centen. Dat alles had ze in de twintig jaor, dêê ze bi'j vrouw Klamp had 'wond, oaver hollen. 't Is daorumme zachs⁽²⁾ te begriepen, dat ze 't nêêt hef verknooid. Ik kan oew te minsen heilig betugen, dak heur wal twalef jaor met een en 't zelfde jak heb 'zêên. 't Had 'n paersen grond met roo blĕŭmkes. Dat jak hef mien môôder as 'n andenken van Jannemĕŭje, nao 't hêêt, prezent 'kregen en rùst now, net as Martjen, nêêt in de kolde grond, maor in môôders linnenkaste. En aw 't van tied tùt tied is effen mochten zêên en in de hande hebben, dan kreeg 't van ons, kinder, 'n harteliken zoen en van môôder 'n paar traonen bi'j 't opbargen.

F.D.H. Postel.

(1) Armezeers, diakens.

(2) Zachs, lichtelijk.