Van de Schelde tot de Weichsel. Deel 1: Frankrijk - Zuid-Nederland - Noord-Nederland

'n Boer die meer as rike worden wol^(*). (De graafschap: Lochem.)

‘Hei 't al geheurd,’ zee Lammert, den arbeier van mien naober Veldhuus, onderwiel dat è 'n betjen op zien schuppe hong, toe 'k um verbie kwam - want 'n boerenarbeier in de Graofschop maakt ieder bods⁽¹⁾ 'n praotjen, as 't er kans tôô is. As e met teumig gaon⁽²⁾ an de kost kon kommen, dan zol e niks lèver willen. Hard warken dut è nêêt gaern. Hè kan 't ook nêêt. 't Is zien schuld nêêt. Daor zit geen voer in. Met 'n daghuur van tien of twaalf stuver, veur 'n vrouw met drie of vier kinder, völt'r an vet of spek in de pot nêêt veur um te denken. De rike luu zeggen dan somtemets wel es van um: ‘Da's ook al zoo'n beijer⁽³⁾,’ maor ze denken d'r nêêt bie, dat è altieds, altieds honger hef.

‘Hei 't al geheurd,’ zêê è dan, ‘den boer van 't Slag hef 't afgelegd; straks wörd è oaverluud. Veur zukke rike luu mot 't starven mangs⁽⁴⁾ slimmer wèzen as veur 'n arm mense, ze kriegen 't al licht nêêt bèter as ze 't gehad hebben.’

Den boer van 't Slag, deè daorum in den ummegank Slagman geneumd wier - anders lêêt è zich Hesselink schrieven - was 'n heele olde kennisse van mien. Hè had um en bie de dartig jaor in mien naoberschop gewond. 'k Bin nog op ziene broedlachte⁽⁵⁾ gewest, en dat was 't er eene van waor bi'j mien! Heere mien tied! 'n vaetjen botter van veertig pond gong d'r oaver de stokvisch met aerappels. De riestepap stond 'r in karnen en kuven⁽⁶⁾ op e dèle. En foesel⁽⁷⁾! foesel! Goddoosemien! bie emmers vol! Hè was 'n rikemans-kind. Zien vader was 'n eigen boer en had 'n mooi gedôôte⁽⁸⁾. Ziene vrouw was 'n scholtendochter⁽⁹⁾ uut te contreine van Winterswiek, die d'r ook warmtjes in zat. Daor hat è es karmse mee geholden en 't gevolg ter van was, dat ze trouwen mosten. Noe, dat kos

(*) De ôô heeft eenen klank tusschen oo en oe. De êê is gelijk aan de gerekte ee.

(1) Bods, oogenblik.

(2) Teumig gaon, leegloopen.

(3) Beijer, lanterfanter.

(4) Mang's, soms.

(5) Broedlachte, bruiloft.

(6) Kuven, kuipen.

(7) Foesel, jenever.

(8) Gedôôte, gedoe, zaak.

(9) Scholtendochter, scholte, zekere rang in den boerenstand.

[p. 474]

è best. Zien vader was dood. De olde man was langen tied zwak⁽¹⁾ gebleven. Op zien zeuventigste jaor kos er d'r nog hen loopen, dat 'n kiefte⁽²⁾ 't um nêêt nao zol dôôn. Maor op 'n zekeren tied kreeg è de rooze in de hoed en daor gong è mee um keuijer⁽³⁾. As naoberman mos 'k um nao den karkhof veuren⁽⁴⁾. Zien zeun Jannes was noe eiges baas. Daor most met trouwen 'n betje haost gemaakt worden, ook umdat è in ziene huusholding 'n vrouw zoo broodneudig had, as 'n kôô op stal. Ze trouwden in de winter - nêêt in de karke - alleenig op 't raadhuus. Maor in 't veurjaor wier de broedlachte geholden, dat kwiem bèter uut. Daor gongen ze rond, de broedlachtneugers, met vuurrooje linten um den hôôd en 'n gezichte, nog roojer as te linten. Want oaveral daor ze kwammen neugen, mosten ze es efkes preuven. Dat kosten ze welstaonshalven nêêt ofslaon. En ze deejen 't ook wel gaerne. Toe ze bi mien kwammen, kosten ze eur woord nog wel zoo'n betjen dôôn, maor later! - noe dat kwam d'r ook nêêt meer op an. Oaveral daor ze kwammen, was't ielik⁽⁵⁾ wat ze te zeggen hadden - al zeejen ze ook niks.

't Gong boer Slagman best in zien trouwdag. Kinder kreeg è bie de vleet; maor da's geen schâ veur 'n boer, veural jong's. Dan kan è 't wark met eigen volk of, dan hef è geen vremden neudig. Zelfs was è onvernòftig⁽⁶⁾ stark en zien jong's leet è onwies⁽⁷⁾ warken. Maor ze kosten 't ook. Daor zat voer in. Hè had goeje jaoren; de priezen klommen as è smods⁽⁸⁾ bie zien vaders lèven nêêt gekend had. En hè was voel⁽⁹⁾ genog um 't meeste wark te maken van wat 't meeste opbrocht. De varkensmesterië, dat was zien lust en zien lèven! En de beestenfokkerië! Dêê botter! dêê botter! daor zat gold in. En hè wost 't t'r uut te halen ook! 't Was um dan ook an te zêên, dat è oaver en oaver tevrejen was. Wat kos è daor kroes⁽¹⁰⁾ henstappen, met zien heüdjen op een oor. Altied had è 'n lachende fiselemie. He lêêfden d'r dan ook maor es gôôd van. Van de middagpot maakten è alèvel nêêt völle wark. Dat dut m'n hier rechtevoort⁽¹¹⁾ zoo nêêt. Den ongel⁽¹²⁾ hong bie um ook maor zoo in de wieme⁽¹³⁾, zonder dat t'r wat um hen was. Daor deejen de vlêêgen somers mee wat ze wollen. En dan wier daor 's margens 'n stuk afgesnêêën en maor zoo in 't môôs⁽¹⁴⁾ gestopt. Maor as è nao de mark was, of op 'n karmse, dan dorst è d'r best 'n boddel meer of te nemmen.

Daor kwiem nog bie, dat è ens van 'n olde meuje 'n slomp geld artden, onvernoftig völle, 'k geleuve wel vêêr of vief duzend gulden. Hè kwam bie mien, um 't mien te vertellen en zêê zoo kwansuus bie zien neuze langes: ‘Wat za'k t'r mee dôôn?’ want 'k hep 't later genog können marken, dat è zien plannen al veuruut gemaakt had.

‘Jong's,’ zêê 'k, ‘da's 'n mooi dingsken veur oe. Daor lig dat kleine weiken van Braokman, 'n helsch mooi stuksken land, vlak bie oe groote

(1) Zwak, vlug, lenig.

(2) Kiefte, kieviet.

(3) Keuijer, (lett. op de wandeling, op reis), dood.

(4) Veuren, voeren, rijden.

(5) Ielik, gelijk.

(6) Onvernòftig, buitengemeen.

(7) Onwies, buitengewoon.

(8) Smods, weleer.

(9) Voel, slim.

(10) Kroes, zwierig.

(11) Rechtevoort, tegenwoordig.

(12) Ongel, gesmolten vet.

(13) Wieme, plaats aan den zolder voor gerookt en gezouten vleesch.

(14) Môôs, moes, groenten.

[p. 475]

Maote⁽¹⁾. Dat past t'r net bie, en dat kui, denk 'k, veur dat geld wel kriegen.’

‘Jao, da's wel waor,’ zee è en streek met zien hand um de kinne, ‘maor land - ie mot 't rechtevoort zoo allemeugend duur betalen en dan breg⁽²⁾ 't zoo zunig op!’

‘Hoe he'k 't noe met oe?’ zêê 'k; ‘waor hei dat noe van daon? Land kui nooit te duur betalen, ai 't eiges gebruken könt, en 't is 'n secuur bezit. Mien vader zêê altied: 't verbrendt nêêt en de Fransen können 't nêêt meenemmen!’

‘Za'k oe es wat zeggen,’ zêê de Slag. ‘'k Brenge de botter in de stad bie 'n heerschop, dêê zoo völle as negotie dut in geld. Da's zoo'n heel gemeen⁽³⁾ mense. Daor kan 'k net zoo goed mee praoten as met oe. Dêê zêê es op 'n keer tegen mien: ‘Ieluu boeren bint nêêt wies; ie verdêênt geld as drek en wat dôôi d'r mee? ie laot 't in 't kammenet verschimmelen. Waorum koop ie d'r geen pampier veur?’

‘Pampier,’ zêê 'k, ‘wat zo'k daor mee dôôn?’

‘Pampier,’ zêê è, ‘dat bint zoo völle as schuldbekentenissen van de konink, en die 's toch wel gôôd veur de rente! Alle halve jaor knip ie d'r met de scheere van oe vrouw 'n streuksken of, en daor kui mee in de winkel gaon, net zoo gôôd as met geld. - Dat wi'k tan noe met mien arfenisse es probeeren!’

En hè dêê 't! Hè hef mien de pampieren laoten zêên. Ze zogen d'r fraoi swierig uut. En den naam van de konink stont 'r ook nêêt op, maor toch, toe è de eerste maol met zoo'n ofgeknipt snipperken nao de winkel gong, kos è d'r net zoo gôòd mee betalen as met geld. 'k Docht bie mien eiges: ‘Da's 'n gemakkelikke kostwinninge veur dêê der wat mee te dôôn hef. Dan kommen wie boeren d'r zoerder⁽⁴⁾ an!’

Ens op 'n keer, 't was zoo wat um middewinter, kwiem de Slag weer bie mien, met 'n gezicht zoo rood as 'n volle maone bie 't opkommen. ‘Noe he'k wat anders,’ zêê è, en knipten met te vingers. ‘Dat heerschop in de stad hef mien angeraoijen um mien pampieren te verkoopen!’

‘Te verkoopen?’ zêê 'k, ‘en waorumme dan?’

‘Um anderen weer te koopen,’ zêê de Slag. ‘Dat Hollanse good, zêê è, gaf zoo biester weinig. 'k Most t'r Spanjaards veur koopen.’

‘Spanjaards!’ vrôôg 'k. ‘En wat woi daor dan mee dôôn? Dêê kui toch nêêt as warkvolk gebruken,’ zêê 'k zoo uut snakerië.

‘Hè meenden Spaanse geldpampieren,’ zêê Slagman. ‘Dêê gaven wel vêêr- of viefmaol zoo völle rente as te Hollanders van 't zelfde kapetaal! En dat Spanjen dat mot zoo'n helsch⁽⁵⁾ mooi en riek land wèzen, dat best betalen kan. Daor greújen de sinaasappel en citroenen, dêè ie in de stad in de winkels veur de glazen könt zêên staon. Dêê kosten mangs 'n stuver of 'n dubbeltjen 't stuk. Da's 'n ander verbouw as van onze appel en pèren. 'n Allemeugend riek land, dat Spanjen!’

(1) Moate, weide.

(2) Breg, brengt.

(3) Gemeen, minzaam.

(4) Zoerder, moeilijker.

(5) Helsch, ongemeen.

[p. 476]

‘Maor mien lêêve man,’ zêê 'k, ‘dat Spanjen lig zoo wied hier van dan. Moei daor dan heel nao tôô veuren, um oe rente te halen?’

‘Niks ter van,’ zêê de Slag, ‘as 't halve jaor um is, breng ik mien streukskes maor bie mien heerschop en dan gef è der mien klinkende munt veur.’

Zoo dêê è. Dêê Spaanse pampieren hef è mien ook laoten zêên. En dat mo'k zeggen, ze zogen der völle mooijer úút as te Hollansen. Daor waren zukke aardige prentjes op, dai ze achter 'n liesjen zollen laoten zetten en an de wand hangen. Ieder bods kwiem è bie mien, um mien te vertellen, hoe onbesoesd völle geld he veur zien pampieren kreeg. 't Was úm noe as of te meuje um nêêt vêêr of vief, maor wel twintig duuzend gulden gemaakt had! ‘Da's wat anders,’ zêê è, ‘as zoo'n onneuzel weiken. Dat kan veur mien part blieven liggen!’

‘Jong's! jong's!’ docht ik bie mien eiges, ‘da's toch 'n dink met têê pampieren!’

'k Zal 't nooit vergèten, zoo vertrokken as Slagman der uutzag, toe è, 'n jaor of wat later, es weer van de mark nao huus, bie mien ankwiem. 'k Zoog 't um dadelik an, toe è zich dale smeet⁽¹⁾, dat è wat op te lèver had. 't Wol der eerst nêêt recht uut. Entelik kwiem 't. ‘Da's mis met têê Spanjaards,’ zêê è, ‘zêê wilt nêêt meer betalen!’

‘Nêêt meer betalen?’ zêê'k. 'k Schrok ter warei⁽²⁾ van. ‘Hoe kump tat?’

‘Jao, dat wet 'k nêêt,’ zêê è; ‘maor zoo völle he'k met mien domme verstand wel können begriepen, dat geld is nao de maone!’

‘Kom! kom!’ zêê 'k, ‘ie mot nêêt voort zoo maltenterig wèzen en van 'n dink 't argste denken. Daor zal toch nog wel recht in 't land te kriegen wèzen, as ie bie de kantonrechter gaot klagen. En as te boel daor in Spanjen deur 'n deurwaarder verkoft wordt, dan zal 't al licht zoo völle opbrengen, dat ie oe geld weerumme kriegen. 't Is ummers zoo'n allemeugend riek land, dat Spanjen! Kom, kom! ie mot oe zukke dingen nêêt voortweg zoo hard antrekken. Al was 't ook, dai al dat Spaanse geld kwiet waren, dan zoi ummers toch nog nêêt van honger starven, ie hept ummers nog land genog um van te lèven?’

‘Land!’ zêê è met 'n opgetrokken neuze; ‘wat hei daor an? Wat geft? Pampierkes knippen is völle makkelikker!’

‘'k Kon geen wieze dingen met um dôôn. Hè ston op, nam zien lège botterkörf op en gong langzaam nao huus. Daor hebben ze wat met um te stellen gehad. Hè wol van niks meer weten. Hè gaf niks meer um zien vrouw en kinder, zelfs nêêt um de varkens en paerden. Warken dêê è nêêt meer. Altied keek è strak veur zich uut, as of è 'n schieuw⁽³⁾ in 'n hôôk zag. 's Aovens, as zien volk nao bedde was, sluupten è wel es stillekens de boavendeure uut. Dan koi um zêên gaon, in de maoneschien, deur zien groote Maote, en - kieken! kieken op tat kleine weiken, dat ter nòòst lei en der zoo gòòd bie pasten. Dan kwiemen um groote traonen as règendruppels in de oogen. Maor hè zêê geen stom woord. Zoo kniesden è weg as snee veur de zunne. Hè weer zoo mager as brood. Entelik kwiem

(1) Dale smeet, ging zitten.

(2) Warei, waarachtig.

(3) Schieuw, spook.

[p. 477]

è an 't liggen. Hè kreeg van die heite koorsen, en dan was 't razelen⁽¹⁾ en massen⁽²⁾ oaver Spaanse sinaasappels, dat ze um in bedde haost nêêt holden konnen. Noe hef è 't ofgelegd, as Lammert straks zêê. Daor word è net oaverluud.

W.C. Wansleven.

(1) Razelen, ijlen.

(2) Massen, woelen.