Van de Schelde tot de Weichsel. Deel 1: Frankrijk - Zuid-Nederland - Noord-Nederland

[p. 470]

Het verhaal van schèle Guurte. (De graafschap Zutphen tusschen Warnsveld, Hengelo, Groenlo, Borculo, Lochem en Laren.)

A'j den grooten weg gaot, die van den Wildenbarch nao Vo^rden löp, dan krîg ie an ouw rechterhand en belt⁽¹⁾. Dissen belt nûmt ze wel ens Schelleguurtjens belt; en a'j niet weet waorumme, dan za'k 't ouw ens vertellen. Wi'j 't niet geleuven, dan bu'j der ok al niet te better umme.

Mien olde meuje hef mi'j es verteld, hoe ze der an ekommen bunt den belt dissen naam te geven. Doe ze hier in den Mosselschen enk⁽²⁾ nog zoovölle last hadden van de vuleken⁽³⁾, die 's nachens al 't melkgerei 't onderstebòven keerden en onzuun⁽⁴⁾ maakten, doe stind der dicht bij de Wildenbarchsche mölle⁽⁵⁾ en hoes, waor dat völksken nooit kweem.

Now, elk wist wel dat Winkels Hente en bîster kwaod wief was, en dat Winkel, sint datte zîn eerste vrouw nao Ma^rten Eskes⁽⁶⁾ ebracht hadde en met Hente Wonnink etrouwd was, de hel in huus hadde.

Om eur zou'j zeggen bleef dat goedjen vo^rt, maor men zoog toch meestendeels dat ze sjuust op zo'n vrommes 't onbesoesd veurzien hadden; en bang wazzen de vuleken niks.

Nee, maor der was en deerntjen an huus, krek zoo old as 't dagen eleën was dat Winkel weeuwner was van zîn eerste vrouw. En en ao^rdig puddeken⁽⁷⁾ was 't, dat kleine "Aoltjen, zoo fîn van gezichte en altied zoo knap en helder; ie keeken er⁽⁸⁾ langer an as rechtuut was, a'j der te mûte kwammen⁽⁹⁾. Ze drôeg gen kornet as de andere meiskes van zeuvenof achtien jaor uut de buurte, môeder of liever heur stiefmôeder zei'j, 't was better dat de deerns blootshoofds liepen in den zommer; 's winters kon ze den scho^rteldoek wel oàver het heufd slaon; en haozen⁽¹⁰⁾ in den zommer, dat was ook te verdoezaom⁽¹¹⁾, eigenlik was de vrouw er te giddig⁽¹²⁾ veur. Dat was ok de rèjen, dat "Aoltjen nooit met mog nao de Vo^rdensche of nao de Lindsche karmse⁽¹³⁾. Altîd mos ze maor op de delle bi'j de kôe, of in den melkkelder bi'j de vaten wèzen, en had ze daor edaon, dan mos ze stroo gaon streujen in de schaopschuppe, dattet daor ok klaor was as de scheper thuus kwiem; dan mos ze de keune⁽¹⁴⁾ voeren en gres mae'jen veur de geiten. Wat of et was, nooit deen eur de vuleken wat, en zelfs doe zi'j de iewertsen⁽¹⁵⁾ had, kîk, doe was alles in den stal en òveral an kant emaakt zonder dat iemand ezien hadde waor 't bi'j toe ekommen was.

Now, Winkel had en goed gedoe en en goeje wonte⁽¹⁶⁾, en elk in de buurte wos wel, dat Winkels tweede vrouw rîke was, want eur vader had

(1) Belt, heuvel.

(2) Enk, eene bepaalde streek van bouw- of weidegronden.

(3) Vulcken, elven.

(4) Onzuun, vuil.

(5) Mölle, molen.

(6) Merten Eskes, een voor lang gestorven doodgraver.

(7) Puddeken, deerntje.

(8) Er, haar.

(9) As der te mûte kwammen, als ge haar tegen kwaamt.

(10) Hoazen, kousen.

(11) Verdoezaom, verkwistend, weelderig.

(12) Giddig, gierig.

(13) Karmse, kermis.

(14) Keune, varkens.

(15) Iewertsen, mazelen.

(16) Woute, woning.

[p. 471]

en eigen plaatse in de Leuke, terwîl Winkels arf an den heer van 't Medler toekweem; maor "Aoltjen, nee, die had niks dervan te wachten. De vrouw zee ok: "Aoltjen mot maor as meid hier an huus blieven; en karmesvriër⁽¹⁾ zol ze nog wel kunnen krîgen, maor dat hûeft niet, want daor giét ze niet hen, en en echten vriër? Wel⁽²⁾ meen ie, dat van de rieke boerenzuns eur wilt hebben? Ummers geen een, en en armen vrög eur niet, want dan is 't armoe troef.’

Maor vrouw Winkel had et glad mis; want daor was mangs⁽³⁾ al mennig jongen, die ens nao "Aoltjen omekekken hadde, en Ga^rtjan⁽⁴⁾, den bouwknecht van de Sasse, nee kîk, die kweem Zundagaovends wel ens stille achter an de meente⁽⁵⁾ en daor zat ze dan met eur beijen in 't akkermaol⁽⁶⁾, zoodat de vrouw en de kinder, want die wazzen ok al fel⁽⁷⁾ op eur, der niks nimmendal van zien konnen. Ga^rtjan zei'j dan, hi wol heerenknecht wo^rden, dan kon e meer verdiénen, en dan weer zei'j e, hie wol onder diénst en zich as ramplesant verkoopen. Maor "Aoltjen hadder niks mee op: ziélverkoopers bunt ziélverleiers, en as Ga^rtjan now ens koetsier op den Braomel wier, dat was völle better, en ze rekkenden uut en telden 't op de vingers hoevölle 't wel gaf, maor 't was niét genocht om zoovölle aover te leggen, da'j der en karremansplaetsken⁽⁸⁾ van pachten kont.

't Bleef zoo bi'j 't olde tot den aovend veur Ka^rsmisse. Now was de vrouw den hilken⁽⁹⁾ dag onbesoesd hellig ewest, want "Aoltjen had en⁽¹⁰⁾ van heur kinder, dat den melkemmer uut baaren móedwil omesmetten hadde en doe ezekd had, dat "Aoltjen et edaon hadde, en drè'j um den kop egèven. Ze had evluukt en ezekd: ‘Van mîn kinder blief ii af of i'j gaot de deure uut.’ Doe was "Aoltjen stil in de meente gaon zitten grînen.

Reeren bi'j 't minste, zoo as de kinder van vrouw Winkel, dat had ze nooit edaon, maor now, 't most eruut. Warken wol ze, maor slaog kriegen en uutevluukt wo^rden, nee, dan liever dood; en 't gink al zoo lange zoo. Ga^rtjan had ezekd hi wol nog kommen, zoo tegen tweeduuster. Um wol ze 't klagen, al mosse ook wachten tot 't nacht wier. Endelik daor was e, en doe zie eur heufdjen tegen zìn borste lei en doe dat bonzen en kloppen van de slaopen en van 't hertjen weer wat better was, doe was alles weer vergetten en kon ze weer getroost met dreuge oogen nao hoes gaon. Margen in de karke zol ze Ga^rtjan nog es ankîken en bewîzen, dat ze niet vergetten was datte tegen eur ezekd hadde, dat domeneer verlèjen Zondagmiddages eprèkt hadde: ‘Zègent ze die ouw vluukt, doe wel denginnen, die ouw haot.’

Ga^rtjan nam het vaste besluit ens te perbieren of e onder diénst niét zoovölle kon verdiénen, datte en plaetsken pachten kos - den olden Brunswieker⁽¹¹⁾ gaf ummers góed loon - en "Aoltjen mos dan maor om den tekst denken en 't nog vîf jaor uutholden.

Doe "Aoltjen thuus kwam, was 't al donker, maor niemand vroeg: ‘Waor

(1) Karmesvriër, kermisvrijer.

(2) Wel, wie.

(3) Mangs, tusschenbeide, nu en dan.

(4) Gartjan, Geert Jan.

(5) Meente, wei met bosch (vroeger algemeene weide).

(6) Akkermaol, hakbosch.

(7) Fel, gebeten.

(8) Karremansplaetsken, plaats van een boer met één paard.

(9) Hilken, geheelen.

(10) En, een.

(11) Olden Brunswieker, de oude hertog van Brunswijk.

[p. 472]

kom ie vandaon?’ ze deên asof ze der niét was, en eur vader - de boeren in de buurte zeien datte en lamzak was, die zich deur en strabant wief liét regeeren. De vrouw keek as altied strak en zat bie de raakkule 't beslag veur de koeken klaor te maken.

Hendrik Jan, den oldsten, zei: ‘"Aoltjen wi'j efkes nao de eerpelkoelen gaon, daor he'k en mothol⁽¹⁾ emaakt en daor zit appels in; haol ie der mii ens en paar uut, 't grouwelt⁽²⁾ er mii te völle.’

"Aoltjen haolde der twee, maor den stiepert⁽³⁾ zei nog genens⁽⁴⁾ dank oe.

En goed störmken⁽⁵⁾ later doe zei de vrouw: ‘"Aoltjen, ie mosten es effen nao darp gaon, 'k heb den öllie veur de koeken stomp vergetten; maor loop wat an, dan ku'j best veur elven der weer wèzen.’

't Was in dén tîd nog en stoere wandeling van den Wildenbarch nao Vo^rden - de grintweg waster nog niet, de groote weg was umme en het vóetpad gink dwa^rs deur de bussche. En now begost 't ok nog te sni'jen⁽⁶⁾, zoodat Aoltjen 't pad bijkans niet kos holden en arg vrusterig⁽⁷⁾ wier. Ze kweemp in darp en gink met den öllie terugge. Deur de snee wier ze bi'j Gröuwels Jan Berend, waor ze van den enk den weg deur de bussche in mos slaon, 't spoor bîster, maor ze hiel toch deur de hei hen, zoo zi'j meende, op Kamphuuzen an. Op ens daor was 't heur of 't hel dag wier, zoodat ze zien kos, dat zie bi'j de belters⁽⁸⁾ was en Kamphuuzen veurbie. Dag worden - dat kos toch niét, wen 'n störmken eleën had ze de darpsklokke half twaalf heuren slaon. Now begos de klok op den Wildenbarch te slaon, dat was twaalf. Godde God⁽⁹⁾, had ze zich zoo verloppen, en now krek met twaalf uur hier bij Schèlleguurtjesbelt! Berend met de honde en Derk met den beer, die zollen now ok wel kommen: 't was ka^rsoavend en dan gink met twaalf uur de wilde jacht deur de bussche. 't Grouwelde eur al meer en meer, maor ze wol zich niet laoten lompen⁽¹⁰⁾ deur al die präotjes, der was toch niks van anne.

Met dat ze den hóek ummesliét om oaver Schelleguurtjesbelt op de mölle an te gaon, ziét ze den heelen barg lös en schitterend van de luchters⁽¹¹⁾. En en zilver en gold en mooie steene derin, 't was van belank. Doe ze goed zag, kweemp er en old wìf met schèlle oogen uut; die riep: ‘"Aoltjen, kom maor hier! 'k heite Guurte en 'k bin ou goed, nem maor net zoovölle a'j wilt!’

Völle, nee, dat wol "Aoltjen niét, maor en betjen? Ja, dan huefde Ga^rtjan niét onder de soldaoten, en ze nam wat veur de hand stind; dat was en zilveren luchte. En doe vo^rt; met slóeg de leste klokslag en ze was weer in duuster.

Now was ze deruut; met Sinte Peter gink ze trouwen met Ga^rtjan, want de goldsmid in Zutphent had zoovölle geld veur de luchte egèven, dat ze der een plaatse veur kost koopen onder Hacfo^rt, dicht bij 't Smallegoor.

I'j kunt denken, of 't wîf van Winkel ook sjaloersch was; ze werd

(1) Mothol, bewaarplaats.

(2) Grouwelt, ik ben er bang.

(3) Stiepert, vlegel.

(4) Genens, niet eens.

(5) Störmken, poosje.

(6) Sni'jen, sneeuwen.

(7) Vrustrig, huiverig

(8) Belters, beuvels.

(9) Godde God, goede God.

(10) Lompen, op den kop zitten.

(11) Luchters, lantaarn, lamp, kandelaar.

[p. 473]

mieterig in de hoed van kwaodheid en 't andere jaor met ka^rsmisse wol ze 't ok perbeeren, maor ze wol te völle hebben. Doe ze der in den belter was an 't gold rapen, viel de leste klokslag, en toe gink den barg en zi'j zat er inne. Zeuven uur, meende zi'j, zocht ze eer ze deruut kweem. Maor 't wazzen zeuven jaor ewest, en in dén tied was Winkel weer etrouwd met en better wief. Doe ze dat zoog, veranderde zie van kwaodheid in en katte, en a'j bi'j Schelleguurtjensbelt komt op ka^rsaovend, ku'j Guurte nog zién zitten, maor i'j mot oppassen veur de duuvelsche zwa^rte katte, die nog altîd daor spookt en ouw de oogen wil uutkrabben.

Aug. 1870.

Twee präotjes van 't volk, naoverteld deur Dr. J.H. Gallée.