Van de Schelde tot de Weichsel. Deel 1: Frankrijk - Zuid-Nederland - Noord-Nederland

Het vreemde luchtverskainsel, (West-Friesland.)

Ben je bekend in 't durp B. in 't hartje van West-Vriesland? As je ja zegge, den zè je opmurken⁽³⁾ hewwe, dat 't de leste vaitentwintig jaar skrikkelijk veranderd is. Ik wil wedde, dat je 't durp in 't geheel niet meer kenne zouwe, as je d'r 'n goeie dartig jaar leden je biene voor 't lest in zet hadde en je kwamme d'r nou voor 't eerst weer verom⁽⁴⁾. Mit de salmist⁽⁵⁾ zou je uitroepe kenne: ‘Al 't ouwe is te niet deen⁽⁶⁾, kaik, 't is alles nuw worren!’ Van de ouwerwerse boerehuize mit 'r rieten dak, van de mienigte armelui'shuiskes, die op 't omveervallen stonde, van 't smalle streetje voor de huize en de smerige modderweg deer saitan, d'r is niks meer van te kaik. 't Is al lang vergeten. 't Teugenswoordige geslacht zou er wel lekker voor bedanke om 'r zoo zuinig te bedoen⁽⁷⁾. Dat de ouwelui er mee tevreden ware, nou, dat moste zai zelf wete. Ze ware oaigentlijk nooit aars wend⁽⁸⁾ weest en 't was toe ok overal zoowat 't zelfde.

Maar toe de jongelui ok 'n beetje in de melk te brokken krege, toe ze niet meer allan⁽⁹⁾ bai moeders pappot bliefde te blaiven, maar net as de jonge zwavelkes⁽¹⁰⁾ de kazemat ers uitvloge om ers efkes in Gos waie wereld rond te kaiken; - toe most alles wel van lieverdelee verandere.

Maar deer kwam 't alliendig niet vandaan. 't Likt er niks nee⁽¹¹⁾. Nee verloop van taid begonne de praize van de landeraie skrikbarelijk nee de hoogte te gaan. De butter en kees, 't vette vee, de varkens, de wol, alles brocht nag ers zooveul op as vroeger. De boere wiste op 't lest, om zoo te spreken, mit 'r geld gien reed meer. En om er den ten mensten nag wat plezier van te hewwen, gooide ze de boel ondersteboven en liete huize bouwe, die klonke as 'n klok. De matte van de vloer moste ruimte make voor kleede en karpette. De witgeskuurde tafel op vier ronde, gedroaide pootjes, worde nee 't zolder bonzjoerd en er kwam 'n ronde gladhowten tafel op ien poot in z'n plaas. En zoo alles nee venant⁽¹²⁾. Toe er eerst 'n begin was, gong de rest van zelf. Mooie huize beweune en mit 'n speulwagentje raie⁽¹³⁾, dat paste niks bai mekaar. Er most dus 'n jachtwagen of

(3) Opmurken, opgemerkt.

(4) Verom, weerom.

(5) Salmist, psalmist.

(6) Deen, gedaan.

(7) 'r Bedoen, zich bedoen, zich behelpen.

(8) Wend, gewend.

(9) Allan, al aan, steeds.

(10) Zwavelkes, zwaluwtjes.

(11) Nee, naar.

(12) Nee venant, naar venant, 't eene naar 't andere.

(13) Raie, rijden.

[p. 294]

'n tentwagentje weze, sommes zelfs 'n koes of glazewagen. Maar bai die mooie raituige paste gien modderweg: goed, er kwam 'n streetweg. De kerk, 'n lilleke groote kas mit 'n geteerde howten toren, ondergong 'n groote kuur zoowel van buitenen as van binnenen. Efkes van te voren was er 'n ondermeester in skool komen, die urgelspeule kon en - er kwam ok 'n urgel in de kerk. Maar as me vraagd wordt of er nee al die veranderinge en verbeteringe ok meer mense te kerk kwame as vóór die taid, den moet ik nee zegge. De slof⁽¹⁾ was al jare lang in 't kerkgaan en die bleef er in. Afain, deer is niks an te doen.

Dat er mitien in de kleedazje ok 'n heele verandering komen is, begraipt ieder nou wel. Vroeger kon je 't onderskoaid tusken 'n boer en 'n heer, tusken 'n boerin en 'n juffrouw op 'n kertier van je of best opselveere⁽²⁾. En teugenswoordig moet je er 'n lakense bril op neehouwe om 't te zien. Allien in d'r praat hoor je nag 'n beetje verskil, maar ok al op gien ende nee zooveul as 'n dartig jaar leden.

En zoo as 't mit de kleeding en de spraak gaan is, is 't ok mit de levensmenier en de geweunte. 's Winters eevens kwamme de ouweluitjes bai mekaar op 'n koppie sukkelaad of tuutmelk⁽³⁾. Ze damde ers of ze pandoorde⁽⁴⁾ en as de klok acht uur sloeg, gonge 't dambord of de kaarte van tafel en de groote koperen konkelpot mit melk kwam er voor in plaas. As ie leeg was - en dat duurde nooit erg lang, want die ouwelui konne de melk kokend heet dooge⁽⁵⁾ en ontzettend veul drinke, den zoaide ze mekaar genacht en gonge nee huis. Of er kwam 'n ketel mit raistenbrai van 't vuur. De gastvrouw goot de brai in 'n groote skuttel, die midden op tafel stond. Elk van de gaste nam 'n zulveren lepel mit 'n groot, rond blad in z'n hand en skepte net zoo lang as de skuttel leeg was of as ie z'n laif vol had.

Kom deer nou ers om. Van pandore en damme is in de veerte gien spraak meer. Je hoore nou van niks aars as van kadrieljeere en skake. En in plaas van sukkelaad of raistenbrai komt nou de wainvles op tafel, en as de klok negen slaat, den denke ze er niet an om op te stappen. Den beginne ze pas goed. En as je wete wille of er ok nag wat aars gebrukt wordt as wain, vraag den maar an de banketbakker in de stad, voor hoeveul geld an taarte, taartjes en dikke koek⁽⁶⁾ dat ie van ochend leverd het. Je zelle je hande er van in mekaar slaan en je vrage miskien: ‘Weer moet dat nee toe?’

Nou, leet dat weze zoo as 't wil. Ien ding is toch maar waar. As de gaste teugenswoordig niet meer op raistenbrai trakteerd worre, zel gien mens de raistenbraiketel meer van 't vuur stele ok en make, dat ze mit 'n leege maag nee huis gaan kenne en later nag uitlachen worre toe.

‘Of dat den vroeger wel ers beurde?’

Deer zel ik je 'n grap van vertelle.

't Was te B. al veul keere beurd, dat de pot, die mit 't traktement⁽⁷⁾

(1) Slof, onverschilligheid, traagheid.

(2) Opselveere, waarnemen (Fr. observer).

(3) Tuutmelk, melk, waarin fijngemalen haver gekookt is.

(4) Pandoren, pandoeren, een kaartspel.

(5) Dooge, doogen, gedoogen, verdragen.

(6) Dikke koek, tulband.

(7) Traktement, datgene waarop getrakteerd wordt.

[p. 295]

te vuur hong, deur 'n stik of wat jonge knape⁽¹⁾ stiltjes de keuken uithaald worde, as ze de beweunders van 't huis mit de lui, die ze nood⁽²⁾ hadde, 'n oogenblik 't huis uitlokt hadde. Je zelle vrage: ‘Hoe weerlich was 't mogelijk, dat ze alleman de deur uit wiste te kraigen?’

O, dat gong zoo kwaad⁽³⁾ niet. D'r kwam er bai voorbeeld ien voor 't raam, en die riep, dat er brand was. Op slag⁽⁴⁾ vloog alleman op, de deur uit om te kaiken weer 't was. 't Duurde natuurlijk niet lang, of ze begrepe, dat 't allegaar kulkoek⁽⁵⁾ was en stapte lachend de keuken weer in. Maar in die tuskentaid was ien van de skavuite de openstaande deur inslupt⁽⁶⁾, had de ketel van 't vuur haald en - holpen deur ien van z'n kammerade, droeg ie de ketel nee 'n voailige skuilplaas, weer ze mit 'r komplotje de brai lekker nee binnen slikte.

Of d'r was er ien, die onder in de kant van de wal kroop vlak voor 't huis, weer ze wiste, dat volk⁽⁷⁾ was. En die begon den op zoo'n gosjammerlijke wais ‘help, help!’ te skreeuwen, dat alleman er gruweldig⁽⁸⁾ van verskoot⁽⁹⁾ en de deur uitstoof, om te kaiken wie er in de nood zat. Ze zochte en keke overal rond, hoorde tuskenboaien 'n zacht gekreun, miende hier of deer wat in 't water te zien bewegen, maar vonde niks. Mistroostig keerde ze weerom en zagge, as ze de keuken inkwame, dat 't allegaar lak⁽¹⁰⁾ weest was, want - de ketel was van 't vuur verdwenen.

Van keer tot keer worde de lui nou evenwel waizer, dat leet 'm hoore⁽¹¹⁾. As er hier of deer weer volk op de raistenbrai was, den most er al wonder wat beure, en aars kwame ze niet buiten de deur, of ze zurgde er voor, dat er 'n man of wat in huis bleef om op de ketel te passen.

Maar worde de wantrouwigheid grooter, de slimmigheid van de liefhebbers van stolen raistenbrai vond telkens nuwe liste en lage uit.

Op 'n Zundigeevend in Jannewari, dat 't lekker vroor en de lucht vol starre stond, was er volk op de raistenbrai bai Klaas de Boer, 'n rikke⁽¹²⁾ bouwer. Er hong 'n allemenselijke groote ketel te vuur, want er zat 'n man of zestien om de tafel. Goed; de kaarte zouwe voor 't lest skud worre, want de brai was gaar; hai kookte de pot temet over. De kaart is geven. Klaas het 'n opgeloaide⁽¹³⁾ pandoor in z'n hand en vraagt z'n neest an hem zittende buurman, hoeveul of ie doet? - ‘Honderd vaifentwintig,’ is 't antwoord. ‘Honderd zestig!’ roept de darde speuler. ‘Pandoor!’ roept Klaas deer dadelijk bovenop. ‘Dat gaat op de pot!’ voegt ie er bai en de drie are knikke van ja. ‘Wa's je troef?’ ‘Skoppen,’ zoait Klaas, maar net as ie de boer uitspeule zel, wordt er op 't voainster klopt. Knorrig om die onverwachse stoornis, roept Klaas: ‘Wat is er?’ Een benauwde stem van buiten antwoordt: ‘Wat of er nou an de hand is, dat weet ik niet, maar er is zoo'n vreemd verskainsel in de lucht, dat 't net is of de wereld vergaan zel!’ De vrouwe verskiete gien beetje en kraige 'n kleur zoo wit as

(1) Jonge knape, jongelingen.

(2) Nood, (ge)nood.

(3) Kwaad, moeilijk.

(4) Op slag, dadelijk.

(5) Kulkoek, fopperij (kullen = foppen). Vergelijk: fopgulden.

(6) Inslupt, ingeslopen.

(7) Volk, visite.

(8) Gruweldig, gruwelijk, geweldig.

(9) Verskieten, verschrikken.

(10) Lak, iets dat iemand of iets in een verkeerd licht stelt, b.v. iemand een lak aanwrijven, en gelijk hier: fopperij.

(11) Dat leet 'm hoore, dat laat hem (zich) hooren', dat is aannemelijk, dat is duidelijk.

(12) Rik, rijk.

(13) Opgeloaid, opgelegd. 't Spel lag er toe ('t zat er op), dat hij 't winnen moest.

[p. 296]

'n doek. De manne, die pas nog zoo drok zate te babbelen en te zwessen⁽¹⁾, zwaige op slag as 'n mof en binne ok niet op 'r gemak. 't Zou den ok al erg ongelokkig weze, as de wereld vergong vóór dat de raistenbrai op was. De gastheer houdt 'm nag 't best. Hai is op 't punt van spoken en al zok⁽²⁾ soort van dinge 'n kloain beetje ongeloovig uitvallen. Hai staat op, loopt nee 't raam en vraagt: ‘Maar zeggeres, wie ben je?’

‘Kees Dibbes,’ is 't antwoord van buiten.

‘O, ben jee 't Kees?’ roept Klaas op 'n lachende wais.

‘Nou, we hewwe je in 't snotje⁽³⁾, hoor! Je wete zeker, dat de raistenbrai gaar is, hè, en nou zou je wel ers proeve wille, niet? Mit je hoevelen staan je deer op de wacht?’

‘'k Mag stom weze, as 'k om de heele raistenbrai docht hew, de Boer!’ zoait Kees gemoedelijk. ‘Zou je miene, dat ik dat van plan was? As je dat denke, kom den maar alliendig buiten, den ken je 't zelf zien en hoore, en den kenne de are op de pot passe.’

Nou, dat was ok zoo. Op die manier kon er niks van komme. 't Was dus te wagen. Goed, Klaas gaat nee buiten. En verachtig! Kees Dibbes had 't niks te erg maakt. 't Was 'n vreemd verskainsel. Hoog in de lucht leek wel 'n dwaallichje heen en weer te zweven en vlak bai dat lichje hoorde ze 'n alderaiselijkst geskreeuw en gekerm. Nou was 't wat stilder en dèn wat luier. Nou leek 't wel te raizen en dèn daalde 't weer. Zeker, Klaas most 't bekenne, 't was vreemd en akelik en hai wist niet, wat ie er van denke of geloove most. Ondertusken was ie al 'n menuut of wat weg weest en nag niet weerom. De lui, die in huis bleven ware om op de ketel te passen, begonne ongerust te worren, dat 'm wat overkomen was. Deerom trokke 'n paar van de starkste gaste de stowte skoene an en gonge ok ers kaiken. Toe ze buiten kwamme, riepe ze: ‘Klaas, weer hou je⁽⁴⁾?’

‘Hier!’ riep Klaas weerom, ‘bai 't poortje an de voorstreet!’

De twee deer ok nee toe. Ze hadde 't verskainsel natuurlijk al hoord en zien. En nag stonde ze niet lang mit 'r vieren er over te dillebereeren, of er kwam al weer 'n man of drie de keuken uit, om ers te kaiken, weer of de leste twee bleven ware. Maar pas zagge en hoorde ze, wat er in de lucht te koop was, of ze riepe an die nag in huis ware, dat ze ok ers kaike komme moste, want dat 't wezentlijk weer was, wat Kees Dibbes zoaid had. En nou begraipt ieder al, wat er veerder beurde. Toe alle kaikers op 't lest stonde te bubberen van angst en van de kowd, opperde Klaas 't plan om nou niet langer staan te kleumen, maar 'n skeppie raistenbrai te gebrukken om 't laif weer wat te verwarmen. As dat binnen was, konne ze later altaid nag ers weer nee buiten gaan. En toe de eerste die de keuken inkwam, dadelijk murk, dat de pot van 't vuur en weg was en dat mit de noodige omslag an de are belanghebbende vertelde, keke ze eerst allemachtig mal op er neus. Want vooreerst ware ze lillijk bai 't laif nomen⁽⁵⁾ en ten tweeden kwam er van eevend niks van de raistenbrai. Klaas was de eerste, die weer 'n beetje bai z'n pozetieve kwam.

(1) Zwessen, zwetsen, pochen.

(2) Zok, zulk.

(3) Snotje, neus.

(4) Weer hou je, waar houdt ge u, houdt ge toe, zijt ge.

(5) Bai 't laif (ge)nomen, gefopt. (Vergelijk: bij den neus hebben).

[p. 297]

Hai zoaide: ‘'t Geval loait er toe. We hewwe stom weest. Maar ien geluk hewwe we: de wereld zel nou vooreerst nag wel niet vergaan. Ik nood jelui dus allegaar teugen vandaag 'n week weer op de raistenbrai. En al valt dèn ok de heele lucht nee de leegte, ze zelle gnap weze moete, as ze main weer van m'n stoel en de deur uitkraige, zoolang as er nag ien lepel brai in de skuttel is!’

En weer bestond het vreemde luchtverskainsel nou in?

't Was niks aars as 'n groote vlieger, mit 'n lanteeren er an en 'n brandende keers er in en onder an de lanteeren 'n kat an z'n steert vastbonden.

Beemster.

D. Dekker.