Van de Schelde tot de Weichsel. Deel 1: Frankrijk - Zuid-Nederland - Noord-Nederland

Leidsche typen.

1. De mèid van de juffrouw, die een hair houdt⁽²⁾.

A-je deris niks te doen eb, in je sliert⁽³⁾ zôu 's marreges teugen een uur of tien deur de stad, dan vinje n'omtrent auveral een paar dienstmèide an 't klaije klôppe in an 't klespraatjes make. Maar ik zeg, je môt altèid vaur tiene kômme, want na tiene dan passe de dienders der wel ôp: dâ's te zegge, niet op de klespraatjes, der bemoeie ze der èige nie mai, maar op 't klaijeklôppe. 't Aldermaiste eb ie dat in de buurte, der de haire sturdente waune; want, zie je, de mèide binne teugeswaurdig niet veul, zegge ze, maar onder degaine, die der diene, eb ie, de goeie niet te na gesprauke, je slimste sauretje⁽⁴⁾. Je ken ze maistal gauw genôg kenne, want ze ziene der nôg al deris erg smoezelig⁽⁵⁾ ùit, in der mus staat zau winderig op der haufd, ôf ze der mai môtte vliege. As-t-er nau zau ain mit der klaije der deur ùitkompt, dan staat ze n'airst eris in bietje⁽⁶⁾ n'op de stoep te trammelante⁽⁷⁾ in dan sjôkt ze de stoep òf om der naast⁽⁸⁾ an te belle in an der buurvrèister te vrage: ‘of ze deris effetjes kan hellepe ùitslaan.’ In binne ze nau bèi mekaar, dan begint het, n'aur.

- ‘Ik zien, dat et borretje⁽⁹⁾ bèi jullie nog hangt, mèid,’ zèit de n'ain, ‘ebbe jullie nog gain nièuwe?’

- ‘Och nai, mins! Der kompt er gain ain opdage. Je zelt het zien! In vaur mèin part, ik mag het lèie, der⁽¹⁰⁾, dat ze der mai blèift zitte, dat serpent!’

- ‘Zau, nau, maar dat zou vaur jou toch auk niet verdailig waize, n'aur.’

(2) Die studentenkamers verhuurt.

(3) Sliert, slentert.

(4) Sauretje, soortje.

(5) Smoezelig, smodderig, vuil, morsig.

(6) In bietje, een poosje.

(7) Trammelante, sammelen, treuzelen.

(8) Der naast, bij de buren.

(9) Borretje. Het bekende: cubicula locanda.

(10) Der, ziedaar.

[p. 246]

- ‘Benau⁽¹⁾, wat kan 't mèin schaile. Ik gaan der toch vandaan. Ze zèit ommers, dat 't mè'n schuld is. Maar ze het et an gain mins anders te wèite as an der èige sikkeneurighèid⁽²⁾. Wat ik ie zeg, n'aur! As ze der kamers an sturdente wil verhure, dan môt ze wat kenne vaile, is 't waar of niet?’

- ‘Nou, kompt er om, n'aur. 't Binne hairtjes! Maar as ze zaun dooie diender wou ebbe, dan had ze den onze môtte krèige.’

- ‘Ebbe jullie zau'n stille?’

- ‘Au mins, zwèig ter van. 't Is een groene⁽³⁾, maar ik et nog gain God of goed mins op z'n kamers gezien. In hèi raikent alles zau ùit! Op de penning dertien, n'aur! Ik gelauf dat het 'n ôfgeduvelse kale spoelinghond⁽⁴⁾ is.’

- ‘Dan zel die auk niet te veul ôfschùive vor jou.’

- ‘Ofschùive? Dat ken je dinke. Nai mins, je môt eris haure, wat ie men n'al gebakke hèit⁽⁵⁾. Je môt waite, as den ander teugen twaalf ure ôf sau na 't kullesie⁽⁶⁾ gong, dan ik na bauve om ôf te naime. In ik hoet et vor jou onder gain stoele n'of banke te staike, as-t-er dan nog wat op z'n kôffiepôt was, dan schonk ik m'n eige een lekker koppie in, mit veul sùiker. D'r het nauit 'n haan na gekraaid. Nou, zau as 'n mins gewaun is, zau doet ie. Ik lai het mit den deuze net ainder⁽⁷⁾ an. Maar ik had al gauw in de gate, dat z'n kôffie veul slapper was. Efèin, denk ik, een laipeltje sùiker mair der in. Maar mins, der het me die kale rot het zaiker in de doppe⁽⁸⁾ gekraige, in het ain of ander deur z'n sùiker geroerd, want gistere kom ik benaije⁽⁹⁾ in der ben ik me toch zau doosbenauwd gewôrre, och mins, het zwait brak me n'an alle kanten ûit.’

- ‘Bel, eb ik aùit van me laive! Zau'n gemaine......Mèid, der begint de klok te speule, gaif op je kerpet!’

- ‘Maak je 't niet wat bont, Brammetje?’ vroeg ik den ouden Leidenaar, die mij dit stukje in de pen had gegeven.

- ‘Menair,’ was zijn antwoord, ‘ik zel je deris wat zegge. Dat ze n'allemaal zau binne, der zel ik gain aid op doen, maar dat ze der binne, gelauf me.’

(1) Benau, welnu.

(2) Sikkeneurigheid, ongemakkelijkheid (Fr. chicane).

(3) Groene, groen, jong student.

(4) Spoelinghond. De mooiste eernaam, dien de Leidenaar voor den student heeft uitgevonden.

(5) Wat ie me n'al gebakke hèit, welke poets hij mij gebakken heeft.

(6) Kullesic, collegie.

(7) Net ainder, eveneens.

(8) Doppe, oogen.

(9) Benaije, beneden.

2. De fambrieker.

D'r binne⁽¹⁰⁾ in Lèi-je⁽¹¹⁾ zau'n paar staige in⁽¹²⁾ grachte, der nou zauwat niks anders as fambriekers waune. Nou mô-je⁽¹³⁾ niet dinke, n'aur⁽¹⁴⁾, omdà 'k dà sau zeg, as dà 'k laag op en arm mins nairziet, dat lèikent der niks

(10) Binne, bennen, zijn.

(11) De plat-Leidsche ei is moeilijk af te beelden en luidt volstrekt niet als ai. De è zeer scherp uitgesproken en door eene i gevolgd, komt er 't naaste bij.

(12) In, en.

(13) Mô-je, moet-je.

(14) Aur, hoor. Een zeer geliefkoosd stopwoord van den plat-Leidenaar.

[p. 247]

na. Maar zie-je, alle minse, die op de fambriek werke, binne niet ainder⁽¹⁾. D'r binne der mair as genôg onder, sau knap in sau fersoendelik as ie maar durft te dinke. Maar die main ik nou niet as ik van fambriekers praat. As ie en echte fambrieker wil zien, dà mô-je 's Zundagsavens bùiten⁽²⁾ de Zèlle-paurt⁽³⁾ gaan, dan zè-je⁽⁴⁾ der wel zaun stik of wat as en blèi in 't gras zien legge. 'n Haile tèid gelaije, toe der nog kemieze n'an de paurt zatte, van waiges⁽⁵⁾ de belasting op de jannaiver, wait je, toe wazze der hail wat mair. En herrie bùite de paurt man, van kompt er om. Dan gonge ze n'om jannaiver in en herreberg bùite de paurt, in dan laije⁽⁶⁾ ze dat an de Rèin-kant ùit te zùipe. Dat schailde 'n slok op 'n borrel, dà kè-je begrèipe. Nou is de jannaiver in de stad net sau goeiekaup as bùite, in nou zie-je der auk zau'n zaui⁽⁷⁾ nie mair. Maar der binne der altèid nog zadder⁽⁸⁾ die het niet late kenne, in das je pùikie, n'aur!

‘Ze binne zau nakent as en rot in zau arrem as de miere, in toch lappe ze 's Zundagsavens der verdienste van de haile waik deur der kail. Nou hoef ie niet te vrage wat er vaur het hùisouwe auverschiet. As te vrouw mit der zes bloeie van kindere en vèiftig in d'r hande krèigt, dan is het al welletjes, in daar môt ze der èige zich zellevers dan de haile waik van bedrùipe⁽⁹⁾. In al waune ze n'in en pauretje⁽¹⁰⁾ in en hùisie van twaalf stùivers, dat môt er toch auk nôg van ôf⁽¹¹⁾. In de fonkst⁽¹²⁾ binne ze niet. Binne de kindere nou mans genôg, dan môtte ze n'auk maar na de fambriek. In binne ze te jong, dan môtte ze de hort⁽¹³⁾ op, om der hand op te houwe. Want om ze na school te sture, der heit de fambrieker en pùist an. Nou is et wel waar, as-t-ie dat dai, dan kon die van de jakkenie⁽¹⁴⁾ trekke; maar wat gaift ie om zau'n paar hùize-de-pùisies⁽¹⁵⁾ alle waik. Ze laupe n'op de straat mair op, in binne ze mans genôg, dan gane ze mai na de fambriek. In dan wôrre ze n'auk fambriekers, in doene ze net as de rest. 'n Haile waik sjouwe, 's avens op ter straui krùipe in 's Zundags zùipe, tot ze gain braud mair kenne zegge. In dat gaat maar zau deur, de n'aine waik vaur in de n'andere na, net zau lang tot de fambrieker nie mair opkomt van z'n straui, in dan wordt ie van den arme op en burrie na 't hairepauretje⁽¹⁶⁾ gebrôch.’

(1) Ainder, eender, eenerlei.

(2) 't Is met de Leidsche ui al even als met de ei. Men heeft dien klank (zie b.v. Beets en Kneppelhout) meermalen zeer ten onrechte met oi afgebeeld. 't Is eene onvolkomen ö door een i gevolgd. De u van 't Fransche un komt er dicht bij.

(3) Zèlle-paurt, Zijlpoort.

(4) Zè-je, zal je.

(5) Van waiges, wegens.

(6) Laije, lagen.

(7) Zaui, zoo, hoop.

(8) Zadder, zat, volop.

(9) Bedrùipe, er zich van bedruipen, er mee rondkomen.

(10) Pauretje, poortje.

(11) De o klinkt in 't Leidsch altijd als de onvolkomen oe.

(12) Fonkst, ziekenfonds.

(13) De hort op, de straat op, ook in 't plat Leidsch ‘de wèi in,’ dit laatste meestal met de bijvoeging: ‘bèi de n'andere baiste.’

(14) Jakkenie, diakonie.

(15) Hùize-de-pùisies, huiszitten-huisjes = brooden, die door de diakonie aan het huiszittenhuis worden uitgegeven.

(16) Hairepauretje. Bij de Heerenpoort is de armenbegraafplaats.

[p. 248]

3. Maister koekebak.

As ie deris auit van je laive in Lèije komt op de n'Auranjegrach⁽¹⁾ ôf zau ievers⁽²⁾ in die kontrèije, dan hè je kanst om der een klein kittig kèreltje te zien laupe, mit en ouwe blauwe kùitedekker⁽³⁾ an in een graute witte das om z'n hals in een hauge hoed op, in as ie dan an den ain of den ander vraagt wie ôf dat is, dan zelle ze teuge je zegge: ‘Bel man, kè jij al-aivel maister koekebak niet?’ Dan zè je meschien bèi je èige zich zellevers dinke: Nou bin ik nog gain zier⁽⁴⁾ wèizer, maar van waigens as dat de man zau bekind is as de bonte hond, zelle ze dinke dâ' je der alles van wait. Maister koekebak, zie-je, dà's nou èigelijk gain maister in toch en maister. Vor twai blanke⁽⁵⁾ n'in de waik lairt ie de kindere laize in vor vèif graut⁽⁶⁾ lairt ie der schrèive n'auk, aldat⁽⁷⁾ ie gain schaul hèit; maar hèi komt bèi z'n minse an hùis in dan hèit ie nog wel zau het ain in ander mair an de hand van brieve of rekiste schrèive of zukke dingsighaiden mair, der die en paar cinte n'an verdient. Oo⁽⁸⁾ of ie nou èigelijk an die naam van koekebak gekomme n'is, dà wait ik zellevers niet zau nitjes. Ze zegge welderis, dat ie zijn maal doet mit dùisies⁽⁹⁾, want zie je, 'ai is en waiwenaar in en hùisouster hèit ie niet. Da's te durabel. Ai is anders zau gek niet as dat z'n mus wel staat, aur. Ai gaat ook wel deris op de n'oefening, in dan kan die prate as Bruggeman n'aur. Zieketrauste doet ie auk. Der zel ik ie deris wat van vertelle. Ai komt eris in de Schans⁽¹⁰⁾, bèi en vrômmis⁽¹¹⁾ van zeuventig jaar, die op der end lèit⁽¹²⁾. ‘Zeg eris, Mie,’ zèit ie, ‘hè je wel deris van den Haire Jezus gehaurd?’ ‘Ikke niet,’ zeit ze, ‘ik èt die man nauit haure noeme. Is et en armvaâr⁽¹³⁾ of sau wat?’ Toe wier die kriegel⁽¹⁴⁾ op zèin manier in toe begon die der ùit te luchte⁽¹⁵⁾ van wat bè-je me. ‘Me-lieve mins,’ zèit ze toe, ‘maak maar saun lewaai niet. Me zuster gunter,’ zèit ze, ‘die is nog een jaar ouwer in die hèt nog nauit van z'n laive gain groene kaas⁽¹⁶⁾ gezien. Da's nôg wat anders,’ zèit ze.

‘Nou vraag ik ie deris.’

Op 'n andere kair was teris 'n kùiper op de Lange grach, die wou van vraumigèid nie mair werke in die zat den hailen dag maar te lammetaire⁽¹⁷⁾ onder den schaurstain in ai verdiende gain cint. Wat of ze zeeje⁽¹⁸⁾ of niet zeeje, ze konne n'em maar niet an z'n werk krèige n'aur. Toe riepe ze der maister koekebak bêi. Die auk al gepraat van veul in vèif⁽¹⁹⁾, maar et hielp em niks. Toe is maister koekebak op et dak geklomme in toe hèit ie geroepe: ‘Bram!’ ‘Ja, Haire,’ zèit de kùiper. ‘Bram, je môt werke,’

(1) Auranje-grach, Oranjegracht.

(2) Ievers, ergens.

(3) Kùitedekker, lange jas van blauw laken.

(4) Gain zier. Uitdrukking voor het geringste.

(5) Twai blanke, anderhalve stuiver.

(6) Vèif graut, twaalf en een halve cent.

(7) Aldat, ofschoon.

(8) Oo, hoe.

(9) Dùisies, pannekoekjes, die voor een cent (een duit) verkocht werden.

(10) De Schans, eene buurt op de Langegracht.

(11) Vrômmis, vrouwmensch.

(12) Op der end leit, die den dood nabij is.

(13) Armvaâr, diaken.

(14) Kriegel, kregel, boos.

(15) Uit te luchte, iemand uitluchten = iemand bekijven.

(16) Groene kaas, schapenkaas.

(17) Lammetaire, lamenteeren.

(18) Ze zeeje, men zeide.

(19) Praten van ‘veul en vèif’, het van den eenen boeg op den anderen gooien.

[p. 249]

zèit maister koekebak. ‘Ja Haire, ik zel werke,’ zèit Bram, in toe is tie an z'n werk gegaan. Zaudat ik maar zegge wil, dat ie wel wat goes auver em hèit, dat èigeste kereltje. 'k Et em lest nog eris gehaurd op de n'oefening auver de tien plagen van Egypte in oo dat de keuning Pharao telkes z'n plank inhaalde⁽¹⁾. Maar je hadt er bèi kenne hùile, man, zau dierbaar as 't was.

Niemand ergere zich aan den onbeschaafden toon van deze stukjes. ‘Ouwe Bram’, de Leidenaar, die ze mij dicteerde, heeft daar volstrekt geen schuld aan. Het plat-Leidsche dialect is in openbaren strijd met alles wat naar eenige beschaving zweemt.

W.F. Oostveen.

(1) Z'n plank inhalen, zijn woord intrekken.