Van de Schelde tot de Weichsel. Deel 1: Frankrijk - Zuid-Nederland - Noord-Nederland

Eene Antwerpsche vertelling. (Antwerpen.)

Geene stad is rijker aan plaatselijke vertellingen dan Antwerpen. Elke straat heeft er hare sage of legende, doch het is uiterst moeielijk tot de kennis van een zeker getal daarvan te geraken, uit hoofde dat zij meest geweten en verteld worden onder de allerlaagste volksklasse, en zelfs niet tot den geringsten burgerstand opklimmen. Het is met dit vak der nationale

[p. 54]

overleveringen toegegaan als met vele andere: het kleine volk alleen heeft ze geheel bewaard.

Dan, het komt aan weinige schrijvers als gepast of doenlijk voor, zich in de armste kwartieren der stad als vriend en gebuur te doen erkennen, om door dit middel eene volksvertelling of een nog onbekend mirakel uit den mond eener vischvrouw of eener asscheraapster te hooren. Een bijzonder geval nochtans verschafte mij de gelegenheid om eenige dier vertelsels af te luisteren, zonder dat men mijne tegenwoordigheid bemerken kon. De vertellers waren vier jongens, die bijna de mannenjaren bereikt hadden, en bij dag op eenen winkel als leergasten van timmerlieden of smeden arbeidden. Gewis, hunne wijze van verhalen was niet van de fraaiste, doch een van hen vertelde met eenen zekeren zwier, met eene losheid, die aan zijn verhaal een eigenaardig en kluchtig karakter gaf, en mij op de gedachte deed komen, zijne woorden als eene proef van den Antwerpschen tongval door den druk mede te deelen.

Onder het afgeslotene venster van een burgerhuis en op eenen keldermond of val gezeten, maanden zij elkander aan om te vertellen; de eerste, die sprak, was:

Kobe. Zeg, Frans, kunde gy⁽¹⁾ die historie⁽²⁾ die ze Zondag in de' poesjenellekelder gesp'eld hebben? Ge w'et wel, Snoef⁽³⁾ die trouwtd op 't leste met de keunigin van Teurrekye⁽⁴⁾.

Balte. Die kan ekik.

Frans. Is dâ die van Hanefroeike⁽⁵⁾?

Sus. Och néë, we't het nie meer? Daer komtd 'en betooverd kornijn in, dâ diën brief op diën tore' draegt, aen de Princers van Améreka. Kunde gy het nie, Balte?

Balte. Ik kan ekik alles! Ik kan Malegys, ik kan Smidje Verholen, ik kan Guldentop, ik kan Sinte Peeter, ik kan ‘ouw lampen veur nief’, ik kan ‘den betooverden hond’, en dâ van 't Steen, en ‘visserke visserke vangt me nie’, en, och heer, ik kan er wel honderd ander, as ik ze maer wilde vertellen.

Frans. Ah wel, laet ons trooikentrek doen. (Zij trekken wie eerst zal beginnen).

Kobe. Hoera, viva! 't is Balte! Toe, van doctoor Faussius of van de' kelder onder de Vierschaer.

Sus. Néë, Balte, doe g' et nie. Vertelt liever van den duvel of van tooverhekse' of van spooke'.

Balte. Ah wel, 'k zal eulie 'e waerachtig vertelsel vertellen, dâ gebeurd is op de Kleinmarkt; een bitje verder a's de Kornynepyp, int Frans gezeed la pipe de lapin.

(1) De y klinkt overal als aai.

(2) De h wordt in het Antwerpsch nooit uitgesproken.

(3) ‘Men heeft te Antwerpen veel kelders, waar des winters voor kinderen allerlei vertelsels verbeeld worden, bij middel van marionetten, die zij poesjenellen noemen. Snoef is eene personage, die in alle stukken voorkomt en die bijzonder belast is de aanschouwers te vermaken, evenals de Arlequin. Het is gewoonlijk de geliefde acteur van het geëerd publiek.’ (C.).

(4) ‘De helden der Antwerpsche geschiedenissen trouwen op het einde onfeilbaar met eene keuninksdochter, eene princers van Turkije, Amerika of Spanje, of wel zij vinden, indien het er spookt, eenen grooten ijzeren pot met geld.’ (C.).

(5) De lange a klinkt als oa.

[p. 55]

Kobe. Lapin? Dat is 'en kat; ge zeg het mis.

Balte. Zie, dâ gauwke!⁽¹⁾ Lapin is 'en kat, pertang!⁽²⁾ Neen, poes is 'en kat in 't Frans. Ze riepen ommers altyd tege' diën ouwe' Franschman uit de Mannekêstraet; voleur de poes, de kattendief! Dâ wilt tege' my Frans spreke'! Wel gy kastekindere', hebtde geulie op de Chantjië gewerkt? Heeft eulie vader gardechou geweest, he? Onder den tyd van de Marriene'?⁽³⁾ Zwijgt nâ, zulle, want ik begin op 'e' nief. - Nâ-w-in die straet daer stond eens 'en huis mê vier steugië⁽⁴⁾ zonder de zolder, zoo groot en zoo schoon a's het paleis van 'ne keunink.

Maer in datd huis wilde-n-ommers int 't geheel niemand nie wonen, en het bleef jaren lank onnuttig leeg staen, want het spookte-n-er in.

Sus. Ah! ah! dâ zal schoon zijn!

Balte, gestoord. ‘Stilans! houd u' gezicht. Ah wel: op slag van twel fure dan kwam er iedere' keer 'ne geest die het huis van onder toe boven afliep, en a's dat dan lank genoeg geduerd had, dan kwam de geest tege' slag van den eene' achter de straetpoort staen, en begost zoo jammerlyk t' huilen en te schreeuwen, dat er iedereen compassie mê kreeg.

Kobe, met bange stem. Zyt de gy dâ, Sus, die daer 'ne zucht gelaten hebt?

Frans. Eê, hy is al bang; hy beeft, ik vuel' het. Wel wâ kieken!

Balte. A's Kobe zyne mond nie toehoudt, stamp ik hem van de keldermond.

- Nâ, daer dierf toch niemand in datd huis gaen, al was't dat de geest niet dé a's roepen: verlost myn ziel! verlost myn ziel!

Daer wierd dan gezeéd, en 'k geloof ekik datd ook wel, dat het de ziel was van de' lesten heer daer het huis van geweest was, en dat diën uit gierighad ene' groote schat had verbeurge. En ge we't wel, a's iemand sterft me' verbeurge' geld op zyn konsjentie, dat hy dan zoo lank in d'Hel moet blyve' brande', tot datd het geld gevonde weurd.

A's dâ nâ⁽⁵⁾ zoo al heel lank geduerd had, dan kwam er eens 'ene' keer enen ouwe soldaet van de' marmitten-oorlog.

Dië soldaet heette sterke Jan, en diën had gezeéd, in 'en herberg, dat hem veur 'ene' niet en 'ne niemendalle, om zoo te zeggen veur ze plesier, 'ene' nacht in het leeg huis zou slapen, a's ze hem honderd gulden op veurhand wilde' geven.

Den huisbaes die zé tege' Jan: Is dâ waer? Derfde gy in datd huis slapen?

Ja, zé Jan zoo, want ik geef wâ schoon de knoppen⁽⁶⁾, zé hem, van alle spooken en dûvels. Dâ God bewaert, is wel bewaerd!

Ah wel, zé den huisbaes, geef me d'hand daer op, zé hem; 't is gedaen. Wâ moet ik u geven, vroeg hem.

Hoort, zé Jan, geef me maer al om te beginnen 'ene wis buekenhout in klompekes, 'en dozyn flesse' wyn, 'en fles kwak, 'ene' koekpot vol spys en 'en goêi pan om myn koeken in te bakke'.

Dâ zulde gy hebbe', zé den huisbaes, - en a's hem dâ gegeven had, trok Jan tege' den aved mê zyn provisie in het huis.

(1) Gauwke, vluggerd.

(2) Pertang, pourtant.

(3) Hebt gijlieden onder Napoleon op de scheepstimmerwerf of Chantier gewerkt? Is ulieder vader Garde-Chiourme of slavenwachter geweest?

(4) Steugië, étages.

(5) Nâ, nu.

(6) Knoppen, eene versterkte ontkenning (van knop, knoop).

[p. 56]

A's hem nâ vier geslagen had, dan droeg hem zyn hout en zyne' koekpot mê spys in 'en kamer op d'eerste steugie, daer nog 'n tafel stond mê twee stoele'.

Hy begost daer 'e' vier te maken gelak om het huis af te branden, en hy zette zyne' koekpot daer neffe om de spys te doen gaen⁽¹⁾.

Terwyl dat de spys nou aan 't gaen was, begost Jan de flessen een voor een den hals af te byten, en hy kreeg op den duer 'e' stuk in zyne' kraeg gelak 'enen ouwe Zwitser; - maer hy was toch nie' van zyne' center⁽²⁾ en hy wist heel goed wat hem zé of dé.

Dâ was me goed, maer a's hem na lank genoeg gedronken had, begost zynen beer te danse'⁽³⁾. Hy zette dan zyn pan op 't vier en hy lapte daer 'ene' goeije pollepel spys in. - Dan aen het kissen⁽⁴⁾ dat 'e' plesier was. Het rook er zoo lakker a's aen de deur van 't Landswelvaren; - zoo 'enen reuk gelak van 'en restoratie.

Ah wel, dâ was me goed; de koek van Jan was langs den eene' kant schoon bruin gebakken en hy goeide hem omhoog in de schouw om hem om te draeije'.

Maer gelyk hem nou weer op 't vier stond, valt er in eene' keer iet uit de schouw - en pardoef in zyn' pan, en de koek in d' asse!

Wel honderd duzed, 'k weet nie' watte! riep Jan; zoude dat hier en daer nie' verwense? Bruin en zoo lakker! Daer lé non mene zieltjeskoek⁽⁵⁾. Maer wa wil ik er aen doen? zeét hem in zyn eige; 't is nâ toch zoo. 'k Zal maer 'ene' nieve pollepel spys in de pan doen, op goê val hetd uit.

Nâ, hy doet dâ, en weer aen 't kissen dat g'er de geeuwhonger zoudt van gekregen hebben, al was 't dâ g'in geen dry dage' geten had.

Maer Jan die laet de' steel van de pan los en hy pakt dat dink op, dat uit de schouw gevalle' was.

Graed nâ toch eens, wat datd het was? - Het was 'en doodsbeen uit 'enen arm!

Jan die schiet in 'ene' lach en hy zé, zoo al lachende: Ja, denke' ze my verveerd te make' of veur de' zot t' houwe', dan zyn ze wel geleverd mê hun' peerdebeenen! al was 't dat ze den heele prosput⁽⁶⁾ deur de schouw goeide', dan gaf ik er nog geen duit om mê hun flauwzen!

Maer dâ was me goed; a's Jan zyne koek nou half gebakke' was, zeét hem zoo in zyn eige': ge zult me deze' keer nie vast hebbe', vieze mannen! 'k Zal de' koek liever half rauw binne' spele'......En hy steekt zyn hand uit om de' koek te pakken, maer in eene' keer valt er 'nen heelen reessel beenen uit de schouw, en pardoef in Jan zyn pan en de koek in d'asse!

Wel Seezeke van Maderitje! riep Jan; zal ik nou al myn spys naer de weêrlicht zien gaen? Wat is dâ nou weêr daer ze daer mê gegoeid hebbe'?

(1) Gaen, rijzen.

(2) Van zyne' center (centrum, midden), ‘uit het lood’, van zijn verstand.

(3) Danse', honger krijgen.

(4) Kissen, ook ‘kiskassen’, sissen.

(5) ‘Wanneer er ergens koeken gebakken worden, moet degene, die den eersten koek krijgt, een Vader-ons bidden voor de geloovige zielen in het vagevuur; daarom noemt men den eersten koek den zieltjeskoek.’ (C.).

(6) Prosput, de plaats, waar de paarden begraven worden.

[p. 57]

Dat is ge'ne kleine potternoster; het is zeker 'en ruggraet van 'e' veuleke. Hoe flauw dat die manne' toch zyn; ze kunne' ne' mensch nog nie gerust laten ete'.

Ja, maer hetgeen dat in zyne pan gevalle' was, ware zoo allemael beentjes aen 'en koor geregen en het was 'en ruggraet van 'ne mensch.

Jan die begost dan zoodanig kwaed te weurre' dat hem de beenen oppakte en gelyk tege' de' muer aen garzelemente' vaneen sloeg.

Hy gink gestoord by zyn pan zitten en sloeg er van tyd tot tyd 'ene' nieve' pollepel spys in, maer iedere' keer dat hem de koek wilde-n-uit de pan neme', viel er 't een of 't ander menschenbeen in - en dat duerde zoo lank tot dat er op 't leste 'nen doodskop in viel.

Jan die schoot in 'en' franse koleère en hy goeide den doodskop zoo ver als hem vliege' wou.

Dan begost hem gerust te bakken en hy had al 'en schotel vol koeken op de tafel gezet om te gaen ete'.

Als hem nâ goed by de tafel zat en lakker aen 't knabbelen en aen 't zuige' was, komt er in eene' keer 'ne slag. - Jan telde, en 't was twelf ure!

Maer Jan heft zyn' oogen op, en hy ziet daer in den hoek, daer hem de beene' gegoeid had, 'e' leelyk geremt staen.

Want op slag van twelf ure ware' de beenen allemael aeneen gekropen en daer stond nâ de geest mê 'e' wit laken op zyne' rug. - en hy was, och arme, zoo mager geweurre' van dat eeuwig rondloope' dâ ge zyn ingewand door zenen buik kost zien.

Jan bezag het spook zoo 'ne' zekeren tyd en hy wreef aen zyn oogen: want hy docht dat het nie waer was; maer als het spook hem verruerde, dan zag hem pormentelak⁽¹⁾ dat het 'ene geest was.

Ha, zé Jan, goeijen dag, Pietje de Dood! Hoe gaget mê uw gezondhad? Me dunkt, ik heb ouw nog meer gezien. Staetde gy nie in de kerk van Sinte Willebors, mê het Zielenoctaef? Ge ziet er anders maer armoyeus uit, Jan Stek! Zie, zoo 'ne koek of dry en zoo 'e' fleske zou u deugd doen. Maer wâ zeg ik? 'k Geloof warentig dat de koeken deur uwen buik zouwe valle'! want ge draegt 'en gilé die à jour gewerkt is. A's ge nochtans eens wilt drinke' zit maer by!

De geest die sprak nie; maer hy dé 'en teeke' mê zyne' vinger, als of hem zegge' wilde: kom gy eens hier!

Maer Jan die was slum genoeg om het niet te doen.

Aperopo, zé hem, Pietje Krakelink, wilde gy daer blyve' staen toe morge', dâ kunde gy gerust doen. Maer a's ik gelak a's gy was, ik ging wat aan 't vier zitte'; want diën hoek is heel roematiek en ge moest zoo eens een valling⁽²⁾ pakke'. Ah sa, maar zeg m' eens, wat tael spreekte gy? Zeg! is 't van parlé fransé contre alle mense? Ook al niet? Gaet dan maer naer uw doodskist terug, droogzak! Zytde van God, sprekt; zytde van den duvel, vertrekt! - Maer de geest bleef staen en dé nie als mê zyne vinger wenken, om dà Jan by hem zou kome'.

(1) Pormentelak, in waarheid.

(2) Valling, verkoudheid.

[p. 58]

Maer Jan ging gerust voort mê eten, en hy zag naer 't spook nie meer om.

Als da zoo n'en heelen tyd geduerd had, sloeg het halver een, en de geest die hefte zyn mager beenen op en kwam zoo allenskens naer Jan gegaen en hy wenkte-n-altijd mê zene' vinger.

Maer Jan stond in eene' keer op en hy riep tege' de geest:

Ah sa, Peerlala, 'k heb ouw maer een dinge te zegge': ge meugt zoo veul spreken a's ge wilt, maer van me lyf te blyven, zulle', of we weurre kwaei vriende'! A's ge nog wat dichter derft kome', zal ik u die fles eens op uw leelyk gezicht kapot slage'. - Ge zoudt me geeren den nek breken, eh? 'k weet het wel; maer 't zal nie waer zyn; ge kent me nog nie, manneke'!

De geest stak zyne' vinger uit en raekte-n-er mê aen Jan zyn hand; - maer op d'hand van Jan was 'en heel blyn⁽¹⁾ gebrand.

Wel Nondekeu! riep Jan, wilde gy zoo kennis mê my make'? Het schynt dâ ge warm handen hebt, gebuer? Maer zoo zyn me nie getrouwd. 'k Zal ouw dâ wel afleeren. - Arrê! dat is het eerste koofke⁽²⁾!

En Jan sloeg het spook mê 'en' lege fles vlak op het scheel⁽³⁾ van zyne' kop; maer hy raekte de geest toch niet, want hy sloeg gelak op de wind.

Dan wierd Jan eerst voor goê kwaed. Hy wilde de' geest vastpakken en op de' grond slage', maer dâ liep nie af; want als hem docht dat hem hem vast had, dan vuelden hem niemendalle.

Pas op, riep hem, dat duert nou al lank genoeg: ge kunt maer eens gauw gaen zegge', wat dâ ge van my hebbe' moet. Waerom komde gy my hier ruzie zueken, eh? 'k heb ommers mê ouw of mê uw heel familie geen affaire? Laet me dan gerust en gaet aen⁽⁴⁾.

Maer de geest dé nie a's wenken en naer de deur wyze'.

Jan pakte dan zynen kandelêr en zé tege' de geest: allo! laet zien wat dâ g' hebbe' wilt. Ga veur, ik zal u volge'.

Het spook dé de deur open en wees Jan den trap af; maer Jan was wel slummer, en hy zé altyd: ga zelf veur - want had hem veur gegaen, dan had het spook hem zeker den nek gebroke'.

Ze kwamen dan te lange leste beneën, in de gank, en daer lag 'ene zark mé' enen yzere' rink, die erin vast was.

Het spook wees aen Jan, dat hem die zark moest opheffe'; maer Jan die begost te lachen en hy zé: ja g'houd me wâ veur de zot, brurke! Als ge geene nikanik⁽⁵⁾ in ouwe zak hebt, zulde nog al lank moete' rondloopen. Heft gy de steen zelf op, want ik kan ekik het nie.

De geest hefte de' steen op, en daeronder was 'ene groote put, daer dry groot' yzere' potten in stonde' vol gouwe geld.

En zoo gauw als Jan het geld gezien had, begost het spook te spreke'.

Ziede dâ geld? vroeg het aen Jan.

(1) Blyn, blaar.

(2) Koofke, muilpeer.

(3) Scheel, schedel.

(4) Aen, heen.

(5) Nikanik, mécanique.

[p. 59]

Wel, gy vieze landsman, riep Jan, ge sprekt gelak Vlaemsch? Nou beginne' we malkandere' te verstaen. Fransch kan ik toch ook, zulle', want 'k heb vyf jaer gediend - en Vievan Apoleon! Ja 'k zien zoo al iet blinken dâ sterk op tienguldestukke' trekt.

De geest haelde de dry potten uit de' put en zé mê en holle stem:

Da zyn dry potte' geld, die ik had verbeurgen eer dat ik dood was.

Eer da ge dood waert! riep Jan heel verwonderd, zyde gy dood? Da zoude nie zegge'. 'k Geloof da ge me wat opwindt⁽¹⁾.

Maer de geest die luisterde daer nie naer, en hy zé: Ik heb in d'hel zoo lank moete' brande', tot dat die potte' zoude' gevonde' zyn - en gy hebt me nou uit d'hel verlost.

Heb ik ouw uit d'hel verlost? riep Jan; dat doe me groot spyt. Ge zyt dan toch 'ene' schoone jonge! 'k Zal er maer van zwyge', want myn bloed kokt al!

Nou brand ik nie meer, zé de geest, arré⁽²⁾! daer is myn hand, voelt, nou is ze heel koud.....

Bedanke veur de goedheid, zé Jan, houdt uw pikkelbeentjes maer stillekens t' huis. Zoo weinig komplementen a's 't meugelijk is. Ik ken u, vogel, gy zyt gy den duvel te plat⁽³⁾, gy!

Zie, zé het spook, van die dry potte' goud verzoek ik u, dat g'er eenen aen den arme' zoudt geven, eenen aen de kerk om missen veur myn ziel te doen, en......

Hola, riep Jan, da verwensch ik 'en bitje. Ben ik ouwe knecht? Ge maekt gy geen' slechte rekening! En wa zal ik dan hebbe'? Neen, maer a's er wat drinkgeld overschiet, dan zal ik het doen.....Ge zyt gy ommers toch ryk genoeg, al is 't dâ ge zoo slecht gekleed gaet, en da nog al in de' winter. - Ah wel, wa zegde?

Den derde pot, zé de geest, is veur ouw.

Veur my! riep Jan heel bly, wel Simenie! daer weur ik stapel zot van. Kom hier, 'k zal u eens kusse' op uwe postelyne kaken.

En Jan sprong op van arreusie; maer hy strunkelde en hy viel in de put en zyn licht uit! Het sloeg juist een uer.

Nâ was Jan in den donkere'.

Pietje de Dood! riep hem zoo hard a's hem kost, waer zyde? He, spookske lief, kom eens hier! 'k Heb ik ouw uit d'hel verlost, ge meugt me nou ook wel uit deze put verlosse'.

Maer het spook was weg.

Jan die kroop den mê veul moeite de' put uit en raepte zyn keers op.

Hy ging dan naer boven, en a's hem zyn eig' wat gewarmd had en nog twee fleskes had gedronke', viel hem in 't slaep.

's Anderendaegs dé Jan hetgeen dat de geest hem gezeéd had. Hy gaf 'ene' pot aen den arme, 'ene' pot aen de kerk en hy hiel 'ene' pot veur zyn eige'.

En Jan was ryk, want in zyne pot ware' wel honderd duzed millioen.

(1) Opwindt, diets maakt.

(2) Arrez! allez!

(3) Plat, slim, loos.

[p. 60]

En Jan woonde dan in 'e' groot huis, en hij hiel sees en peerd, en hy sliep op 'e' fraweelen bed, en hij dronk wyn, en hy gink alle dagen naer d'herberg.....

En daer kwam 'e' varke mê 'ene' lange snuit, en 't vertelsel is uit!

Hendrik Conscience.