Van de Schelde tot de Weichsel. Deel 1: Frankrijk - Zuid-Nederland - Noord-Nederland

Ten tij'e va' Napoleonk⁽⁸⁾. (Zegelsem.)

Het was in de keuken van werkman Pieter.

Het stoofjen gloeide en verspreidde in de kleine, halfverlichte plaats eene warmte, welke, aangezien het gure jaargetijde, niet te hevig kon genoemd worden. Rondom waren een tiental vrienden geschaard, die allen aan een pijpje goeden Vlaanderschen tabak hun hartje lust deden; de moeder des huizes zat met een slapend meisje op den schoot, en een vroolijke knaap, hoogstens zes jaren oud, reed te paard op de groote knie zijns vaders.

Gelijk het dan dikwijls gaat, iedereen moest iets vertellen om den lan-

(8) ‘De korte i in dit stuk klinkt als de scherplange ee; de lange a als de fransche oi met af kapping des slotklanks a’ (T.).

[p. 16]

gen winteravond te verkorten; menige der aanwezigen hadden reeds eene sprook of een verhaaltje den gezelschappe opgedischt, en nu was het de beurt van Lange Jan: zoo werd een der werklieden, naar zijne tamelijk groote gestalte, door de dorpelingen van Zegelsem aangeduid; hij kon misschien veertig jaren tellen.

‘Allei! Lange Jan,’ sprak eene grove stem, ‘nui moet er gije 'ne keer op, zille⁽¹⁾. Dor en es nie' an te doene: ge moet gij vertellen.’

‘Joj hi, 't es sijnen toer! hi moet ook 'ne keer vertellen, 't es sijnen toer!’....zoo riepen ze allen.

‘En hi kan toch zukken schoone vertelselkies!’ zei de huisvrouw.

‘Awê'⁽²⁾, om ôdere⁽³⁾ plezier te doene, 'k za' 'ne keer vertellen; mor 't en zij' geen' fabelkies, vrienden, 't es waar gebeurd: 't Es e' vertelselke fa' Grootvare zalegere, God wilt⁽⁴⁾ zijn ziel' hên! en den dienen⁽⁵⁾ koest⁽⁶⁾ er mee duzende⁽⁷⁾ fa' vertelselkies!....Mor, omdat⁽⁸⁾ 't nie' te lang' en zoo duren, 'k za' mor beginnen:

't Was ten tij'e fan den auwen Napoleonk: De mansen maken dor nui zuk 'ne groote vant af, mor teuns nie', zille, teuns nie'; teuns wierd hi a'zien as 'ne mansedooddoendere, en da' was 't hi ook!....Grootvare zalegere, God wilt zijn ziel' hên! koest datte vertellen: Ge zoo't da' moeten hooren hên. 't Es te grauwelijk om op te païzen, lenk⁽⁹⁾ oft hi mee ons g'handeld hee't: hij nie', mor zij' volk en da' komt toch ten eenderen uit. Iedereen moest optrekken: ook dor es 't er e' wa' gebleven, i' Rusland, ze zijn dor amale stijf gevrozen; er en zijndere geen honderd ontkommen, zaï mij' Grootvare zalegere, God wilt zijn ziel' hên!

Nui, ge weet Mattens huizeke wê' staan, ne woure, ginter te meeren⁽¹⁰⁾ van de' Rozzebos? Die dor teuns, nie' ferre van dor, weundege, was 'ne zekere Kobie Lappers; 't was 'nen hautkappere. Hi leefdege dor mee sijn vrauwe, Belle, 'ne zeune, die Tonie heettege, 'ne schoone, struise⁽¹¹⁾, welgemaakte keerele, en een dochtere, Rozeke, e' snel⁽¹²⁾ schoo' maïske. Tonie was twinteg jaar en Rozeke en was er nog mor achttiene.

Da' was nui wê', mor in den tij' fa' Napoleonk moesten al de jonge, struise, snelle keerels optrekken: dor en most geen eenen t'huis blijven. Er wierd dor wè' geloot, mor dat en was mor ooëverblendenge⁽¹³⁾: ze moesten toch amale sadaat sijn; en Tonies vâre kreeg ook op 'ne zekere keer, de tijënge, da' sijne zeune moest optrekken. Hoe da' die mansen triesteg en mestroosteg waren, keunt de denken! De moedere en dee' anders nie' as schreemen⁽¹⁴⁾ en lamanteeren en Rozeke nie' mindere; en

(1) Zille (oorspronkelijk zulde, zuldi), zult gij; een stopwoord, veel in de gemeenzame taal gebruikt. Eerst eene verkorting van: zult gij het doen, nakomen of iets dergelijks, later kreeg het algemeene beteekenis: b.v. hoort ge, verstaat ge, en nog later werd het weinig meer dan een stopwoord.

(2) Awê, awel, tusschenwerpsel. Oorspronkelijk Hewel, welnu.

(3) Odere, euder, eulder, (h)eulder, hunlieden.

(4) Wilt (voor wil), de derde pers. aant. wijze van dit werkwoord heeft altijd t. De aanv. wijze is hier gedacht: Gott wolle seine Seele haben.

(5) Den dieneu, gelijkvormig met den genen; den dezen wordt in andere dialecten in 't zuiden van ons land nog gebruikt.

(6) Koest, kost, konde, kende.

(7) Mee duzende, met (bij) duizenden.

(8) Omdat, opdat.

(9) Lenk, lijnk, lijk, gelijk (gewone inlassching van de n vóór de k en de g).

(10) Te meeren, te midden.

(11) Struise, struisch, zwaar, sterk, kloek.

(12) Snel, uitstekende in lichamelijk schoon, flink, knap.

(13) Ooë-verblendenge, oogenverblinding.

(14) Schreemen, schreeuwen, schreien (Eng. to scream).

[p. 17]

Kobie, ge koest 't ferdriet en 't hertseere uit sijn ooën scheppen! En da' es gemallek om verstane: Tonie was ôderen eenege steune veur ôderen auwerdom. En dat en was nog 't ergste nie': al die moest opgaan veur Napoleonk, da' was sekere, z'en kwomen nie' weeromme, ze bleven er amale!...Ook mij' Grootvare zalegere, God wilt zijn ziel' hên! zaï dat er hi vele zien opgaan ha', mor dat er fa' g'heel de prochie fa' Zegelsem mor eenen en was wêregekeerd. Sieske Broerens hette wel gekend, ne woure? Awe', den diene was 't, die 't geschappeerd⁽¹⁾ hee't. En da' was den eenegste, zaï Grootvare zalegere, God wilt zijn ziel' hên!

Da' was nui wê', Tonie was sadaat: mor as den tij' fan op te trekken dor was, Tonie ê' nog e' stik of fiere fan de prochie, Pier Nachtergale, Fielie Schuivelsap, Flip Wafelteere en Dries Sapelsen, z'en kwomen op 't appel niet: Schou zijn⁽²⁾ fan as 'nen haze doo'geschoten te werren, hoôn⁽³⁾ z' ôder amale in de Rozzebos gedoken, en de Rozzebos was teuns groo', zille: hi genk fan an 't meuleke te Perlenk tot op de Roovost en hi was breed op zijn ovenant⁽⁴⁾. Dor zaten z'in.

Da' was nui wê'! Mor de fransmans, die ze waren kommen halen, waren kaad as duvels! Ze floektegen as ketters! 't Eeste da' ze vroeën, was, wor da' de vare fa' Tonie Lappers weundege, en er werd eenen op Zegelsem gevonden, die zoo deuënie'⁽⁵⁾ was van 't te zêën. 'k Hê a' dikkels a' Grootvare gevraagd, wie da' da' was; mor de mans, God wilt zijn ziel' hên! en hee't 'n mij fa' z'leven nie' willen nomen: ‘Hi es a' lange dood,’ antworddeg' hi a'tijd; ‘de vant es op 'ne sekere morrent doo' gefonden i' zijn bedde. En hi was soo blauwt as 'en schoulde⁽⁶⁾,’ zaï mij' Grootvare zalegere, God wilt zijn ziel' hên!

‘Da' sa' zekere en straffe fan ons Heere geweest hên, omdat hi dien ormen Tonie Lappers verraad ha',’ onderbrak een der aanhoorders.

‘'k Païs 't ook,’ was 't antwoord van Lange Jan. ‘Mor hoorkt 'ne keer mee oder ooren wijd open, wa' da' foo'dere nog gebeurdege. 't Sij' grauwelijke dengen.’

Iedereen kroop een weinig nader; de man van den huize deed eene schup kolen in de stoof; Lange Jan dacht een oogenblik, trok eene dikke wolk uit zijn doorrookt baardbrandertje, hetgene hij reeds meermalen onder zijn verhaal gedaan had, en ging voort:

‘Hoorkt nui 'ne keer goed. De franse breemakers⁽⁷⁾ gengen nor 't huizeke fa' Kobie Lappers; ze waren wê' mee e' stik of twaleve. 't Was rond⁽⁸⁾ de noene⁽⁹⁾, Kobie en Belle en Rozeke zaten an de tafele bezeg mee eten: Dor en was niemand fan de drije, die e word sprak, ze waren a' te stijf gepakt en ze verwachttegen alle momenten de franse bloe'zuiërs. Mee eene keer hoore' z' op de weeg, die deur den bos liep, 't getrampele fa' mansen: Kobie werd soo bleek as 'e slooplaken en bekeek sijn vrauë ê' zijn dochtere, die opgesprongen waren fa' verschuitsthid⁽¹⁰⁾. Kobie en hoo' den tij'

(1) Geschappeerd, geëchappeerd (Fr. échapper), ontsnapt.

(2) Schou zijn, bang zijnde.

(3) Hoôn, hadden.

(4) Op zijn ovenant (Fr. à l'avenant), naar evenredigheid.

(5) Deuënie, deugniet.

(6) Schoulde, schalie, lei.

(7) Breemakers, breedmakers, windmakers, bluffers.

(8) Rond, om, omtrent.

(9) Noene, de middag.

(10) Verschuitsthid (van verschutten, verschieten), schrik, ontsteltenis.

[p. 18]

nie' fan op te stane, of de deure vloog open en de razege bende sprong binnen. Eene fan de twaleve grabbelge⁽¹⁾ Tonie bij de kele:

‘Wor es ouë zeune? briesteg'⁽²⁾ hi in 't frans; wor es ouë zeune, bêt' de flamé⁽³⁾? G'en weet het niet? We zillen ô 'en danske leeren! An de groote Napoleonk nie' gehoorzaam zijn!....We zillen ô leeren!’

En dormee schutteg' hi den brave Kobie, da' de mans zijn herte kraaktege.

Rozek' en Belle waren fan 't eest af rechte gesprongen, zoo as ek gezaïd hê': ze wildegen Kobie gaan halpen; mor Rozeke werd deur 'nen anderen schobijak faste gegrepen. En teuns werd da' maïske leelek meshandeld, soo leelek, dat 'en Kristene ziele er zonder grauwele nie' en kan op denken; de moedere zag datte, hoe da' se mee hêr dochtere leefdegen: lenk en leeuwinne spronk se veuruit, mor ze moest 't mee hêr leven bekoopen: ze liep plat op 'nen uitgestokene savele⁽⁴⁾, die dwees deur hêr lijf genk; ze liet 'ne groote schreem en ze viel: 't was e' lijk!....

Hier zweeg de verhaler; hij, zoowel als elke aanhoorder, was diep aangedaan.

‘Hoe schreekelek!’ riep een der werklieden.

‘Zukken wrêe dengen en hêk 'k fa' z'leven nie' gezien of g'hoord!’ luidde het op eene andere plaats.

‘Die tiegers!....Da' z'ek onder mijn' handen hoo, z'en zoôn der nie' g'heel uitkommen! Die tiegers!....’ knarste een jonge, welgespierde kerel.

‘Was 't ermee gedaan?’ vroeg nieuwsgierig de huisbaas.

‘Was 't ermee gedaan? Nee', neen 't!....As Kobie zijn vrauë diene schreem hoordege geên, werd hi verroet⁽⁵⁾ fa' koleere⁽⁶⁾; zijn ooën schoten gaïsters⁽⁷⁾ en lenk 'ne leeuw snukteg'⁽⁸⁾ hi hem los uit d'handen fan de fransman, die hem schuttege; hi paktege zijn bijl, dat op de' grond te'ën de muur stond; en dormee sloeg hi in 't wilde. Den eesten die hi trof, was 'nen dikken mee 'ne rossen bord; 't bijl sleerdege⁽⁹⁾ tsussen zijnen nekke: Mordié! was zij' leste word, en dormee was hi weeg: 't Was 't tweede lijk!...

Nui waren amaal de fransmans nor Kobie gesprongen, die nog eenen zijne schauwere afgekapt hoo'! En eene gaf hem 'en steke i' zijn zije: 't bloe' spronk er mee 'en beke uit; hi liet zijn bijl vallen, hi wankelge 'ne keer en hi viel: 't was 't er ook mee gedaan....Rozeke was kalek⁽¹⁰⁾ gevallen!’...

Nog eens hield Lange Jan op, hij kon niet meer voort. Allen hijgden van ontroering. Het was alsof ze ooggetuigen van het feit waren geweest.

Na eene poos stilzwijgen, waarop elk met kracht aan zijne pijp had getrokken, als wilde men de ontroering wegdampen, sprak de huismoeder:

‘En teuns, Lange Jan, en teuns?’....

‘En teuns?....Mij Grootvare zalegere, God wilt zijn ziel' hên! zeï da

(1) Grabbelge, van grabbelen, verwanten vorm van grijpen.

(2) Briesteg', van brieschen, hier: al brieschende (woedend) roepen, schreeuwen.

(3) Bête de flamé, voor bête de flamand, hond van een Vlaming.

(4) Savele, sabel.

(5) Verroet, verwoed.

(6) Koleere, woede.

(7) Gaisters, gainsters, gensters, vonken, (vuur).

(8) Snukteg', van snukken, trekken, rukken.

(9) Sleerdege, van sleeren, slieren, glijden.

(10) Kalek, kwalijk, onwel, buiten zich zelve.

[p. 19]

se 's anderdaas 's morrents Rozeke vonden doo' li'ën in de Rozzebos: 't was ook 'e lijk!....En in de plootse fan 't klei'⁽¹⁾ leemen huizeke fa' Kobie Lappers en za'ën z' anders nie' meer as 'nen hoop assene....en in die assene la'ën de zwarte, deurbrande beenen fa' Kobie Lappers en Belle!....

‘Wat es 't freed!’ riep een oud mannetje. ‘Wat es 't freed!....Mijn herte es soo kauwt as ijs!’....

‘En dat hên de fransmans gedaan?....'k En zoo 't fa' z' leven nie' geloofd hên!’ sprak een tweede.

‘'k Geloove, da' dat geen mansen en waren, da' waren duvels!’ ontviel een andere.

‘Zee, da' maakt mij razeg!’ was des jongelings roep: ‘Da' maakt mij razeg!’

‘Da' 't nui nog moest veurevallen, 't en zoo toch nie' meer gebeuren, zille!....As 't ekikke ôder zêë!....Hoe da' se da' keunen laten plootse grijpen, dor en kan ik nie' uit⁽²⁾!’....

‘'t Doet⁽³⁾, 't doet! jongene!....da' 's gemâllek om verstane: de fransen waren teuns overal meestere: G'heel de weereld was 't ôdere. En ze deên wa' da' se wildegen,’ sprak de huisbaas. ‘Nui en zoo dat nie' meer gebeuren, mor teuns? Teuns was 't 'en ander spel!’

‘Mor, hoe es 't mee Tonie afgeloopen en mee de vier andere, die ôder geboorgen hoôn?’ vroeg het oude ventije.

‘Mee Tonie?....Grootvare zalegere, God wilt zijn ziel' hên! verteldege, dat hi a'tijd in de Rozzebos bleef, mee nog e stik of tien ander dizarteurs, dat hi mee zij' klein bendeke de fransmans feel kâ gedaan hee't; en veur 't leste, dat hi hem teën Napoleonk verklaard hee't te Waterloo: Ze vochtegen dor as leeuwen, zaï Grootvare, en zijn der masschien amale gebleven; God wilt ôder ziel' hên!’

Isidoor Teirlinck.

(1) Klei', klein.

(2) Dor en kan ek nie' uit, dat is niet te begrijpen.

(3) 't Doet (letterlijk: het heeft plaats, gebeurt) - toch wel; in 't algemeen gebruikt als bevestiging, zooals 't en doet als ontkenning.