Van de Schelde tot de Weichsel. Deel 1: Frankrijk - Zuid-Nederland - Noord-Nederland

De krokodielde van Kerseleer.
Eene sage uit de XVI eeuw. (Oudenaarden.)

Eene zestigjarige weduwe uit de welhebbende burgerklas woonde sinds een geruimen tijd bij haren gehuwden zoon, die eenige jonge kinderen had, van welke het oudste, Nolleke (Arnoldus) genaamd, slechts zijn twaalfde jaar had bereikt.

In den wintertijd gingen man en vrouw dikwijls den zondagavond doorbrengen in een vriendenhuis van de buurt, terwijl de oude grootmoeder over de kinderen bleef zorg dragen. Niets deed zij liever dan ze te bed brengen, en men weet, hoe het er al aardig uitziet om dit, zonder kinderlijke wispelturigheid, te kunnen afdoen; ook was zij soms genoodzaakt, vooraleer dit werk aan te vangen, bijzonderlijk des zondags, hen op een vroolijk deuntje of op een vertelsel uit het blauwboeksken te vergasten, waarmede zij werden ingesluimerd, na bevorens hun avondgebed stichtend te hebben uitgesproken.

Op eenen keer had grootmoeder het min druk gehad met hare lieve kleinkinderen. Zij wiegde nu zachtjes het jongste dochterken in slaap, terwijl zij de tientjes van haren roozenkrans met ingetoogenheid afbad. Nolleke, als de oudste, had het voorrecht alle zondagen met vader en moeder het avondmaal te mogen nemen en zat nu, spelens moede, nevens de goede oude vrouw te rusten. Daar hij een weetgierig knaapje was en geerne wat nieuws hoorde verhalen, breekt hij, na eene poos rustens, het stilzwijgen af met deze woorden:

- Grootmoederke, voader en moeder en zeelen nog nie hoast thuis kommen en 't verdriet my styf azoo alleene te zitten. Terweelen dâ Lotje sloapt wilde my, oas 't uy blieft, nog ne keer e veroasselynkski⁽⁴⁾ vertellen, 'k zal

(4) Veroasselynkski, verbastering van verhalingske, vertellinkje.

[p. 11]

wel hoerken⁽¹⁾ en geen beetji benouwd zyn; azoo iets, grootmoederke, gelyk ten anderen keer, 'k en hedder nie vâ gedroomd.

- Bliksoms⁽²⁾, Nolli, meendy misschien dadik-ikke altys wa nieuws wete te vertellen? Nee, nee, manneki, oazik-ik iets vertelle, 't es uyt den ouwen tyd en vâ myn kinderjoaren; 't gong er tons anders oas nuy, ging beter anders, de gebuers kwoamen 's noavins by een en elk verteldege wadde dâ schoone was, nuy es elk te preus en al die ouwe zaeskins⁽³⁾ werde belaggen. Neen ik, 'k en vertelle nie meer; jongen, lees liever wat int boekski van Jakke mé zy fluitsé en loat my gerust.

- Oas 't uy blieft, grootmoederké, 'k hoore zoo geeren e schoo veroasselynkski; toe! 'k zal wel hoerken.

- Zwygt e zierke, jongen. Lotsie wer⁽⁴⁾ wakker, 'k moe z'eest in sloap wiegen en tons zallek zien.

- Grootmoeder, 't klee Lotsie ronkt al. Hedde wâ gepeyst?

- Joa'k, manneki, moar 't es wa schabouwelyk⁽⁵⁾, zeeldy niet verbouwereerd⁽⁶⁾ werden?

- Uy neen ik, toch.

Nolleke zet zich te luisteren, klapt glimlachend zachtjes in de handen en legt die neder op de knieën. De oude vrouw begint:

‘'K hé my voader dikkels hoore zeggen, dat up de ploatse, woar nuy nog de kapelle van onze lieve vrouwe van Keezer⁽⁷⁾ stoat, het veurtyds al bos was en zulke nen grooten bos, datter wulven en andere kwoa beesten in weunden. Doarom durfdegen weinige mynschen aldoar 'snoavins passeren, ten zy mette nen hoop tsoamen en wel gewoapend. Zelfs de broerketteurs⁽⁸⁾ van de Rekeletten, die zoo stou woaren, om dâze gewyd dyngs op hulder droegen, myddegen altys ook langs doar noar huys te kommen.

- Grootmoederke, wâ woaren dâ veur mynschen die Broerketteurs? hoadden ze zilder ook een hende zen en draegdegen zilder ook een broek gelyk wîlder?

- Doksems⁽⁹⁾, jonge, wâ dà ge my komt vroagen, luystert voorts, 'k zal 't uy zeggen, als ge wat ouwer zyt.

Nuy, 't gebeurde ne keer, datter sedert eenige doagen meer laweyt⁽¹⁰⁾ en g'huylsel in den bos was oas noar geweunte en dat de mynschen van doar ontrent nie g'rust meer en durfdegen sloapen goan. Da kwamp algouwe aen d'ooren van Heerki vâ Poamele, die tons up zyn kasteel weunde, want in den winter was hi te Gent. Hi zond zyn joagers uyt up 't speur van al dâ laweyt en geschreeuw, dat up zynen eygendom g'hoord wierd, want dien bos hoordeg'hem toe.

Moar wâ valt er veuren? Oasse zilder nuy en beetje verre in den bos woaren, wildegen hilder honden nie meer voortloopen; ze bleeven mé den

(1) Hoerken, horken, hurken, heurken, luisteren, versterkte vorm van hooren.

(2) Bliksoms, bliksems; wordt algemeen gebruikt en heeft minder kracht dan in N. Nederland. Dautzenberg zegt in een schoon lentelied van den winter: ‘Hij mag naar den bliksem loopen.’

(3) Zaeskins, saagskens, kleine sagen.

(4) Wer, werdt, wordt.

(5) Schabouwelyk, vreeselijk, afgrijselijk.

(6) Verbouwereerd, verschrikt, onthutst, bang.

(7) Keezer, Kerselare, plaatsnaam.

(8) Broerketteurs, Fr. Frères Quêteurs, geestelijken.

(9) Doksems, op dezelfde wijze gebruikt als bliksoms.

(10) Laweyt, lawaai, geraas, gerucht.

[p. 12]

steert in 't gat rond de joagers draeyen en ze pieptegen lyk of ze vervoarst zoen⁽¹⁾ geweest zyn. Welhoast hoordege men e g'huylsel, dâ schrikkelyk was, en e weinigske noadien zag me nen bedeleere, benoa zonder oassem en bleek lyk de dood, kommen toegeloopen, en hi zey, datti en droake of en ander schabouwelyke beeste in den slangeputte hoa gezien met iets tusschen heer veurenste pooten, dâ ze op at. Heer muyle, zeyt hi, is zoo wyd, datter het hoofd van e kind kan inzitten; heer vel es blynkende en zonder hoar up, en heeren steert es meer oas en elle lank. 'K was ekik uppe nen boom gekroepen, en van doar zag ek die helsche beeste uyt heer hol kruypen. Myn beenen begostegen te beven lyk e riet; evegouwe⁽²⁾ aenriep ek dheylige Moeder Gods en sente Barbara, en mé e goe betrouwen kwam ekik alstillekins af van den boom en liep weg.

En goa toch niet voorder, zeytti azoo tegen de joagers, of ge zoet kunnen verscheurd werden. - Hoerkt, hoerkt! ze begin nog nen keer thuylen! myd hîlder! De joagers, verschutst⁽³⁾ en verbouwereerd, durfdegen nie meer vooder goan en ze kwoamen al kaks⁽⁴⁾ were. Ze verteldegen aen Menheere vâ Poamele al wat dasse g'hoord hoan, en ze voegdegen der nog by, dattet styf te vreezen was, dat dâ monster wel zou keunen in sté kommen, want den beedeleere meendege gezien thên, dasse vleurikken⁽⁵⁾ hoa mé scherpe stekers.

Nolleke, ge ziet er zoo bleek uyt, hedde misschien groote voak of zydy benouwd? da 't azoo woare, 'k zoeder liever uytscheen vâ vertellen.

- O zoe'k wel, grootmoederke! want uy veroasselynk es al oud en lank gebeurd. Doar en zyn zukke beesten nie meer, ne woar?

- Neen't, Nolleke, ge zegt g'heel wel, te minste toch niet in onze landstreken.

- Grootmoeder, mag ek uy wâ vroagen? ge spreekt doar van nen bedeleere, die in den bos eest de krokodielde gezien hoa! moar 'k en verstoa nie, wat affeerens⁽⁶⁾ nen bedeleere doar hoa: men goat toch nie bedelen in nen bos, woar geen mynschen weunen.

- Jonge, ge zegt wel; ook es de overleveringe doar van wâ verschillig. Poater Tiske van de Rekeletten, die dikwils by my voader kwamp en die histori wel wiste, zey, dattet nen houtkaper was geweest en dat es wâ meer woarschynelyk. Moar 't gene da 'k uy hier zegge was de meenynge van de mynschen, die hîlder bemoeiden met den praelstoet van den Jubilé van O.L.V. vâ Keezer, in 1772.

Hoort, Nolleke, hoe dattet stoat in de geschreven programme van dien tyt, die ek hier nog liggen hê; 'k goa 't uy aflezen:

‘Ten vierden, wordt vertoond eenen waeghen, verbeeldende eenen bergh met de crocodille. - Onse Lieve Vrouwe sittende aen den kerselaerboom. - Den Baron van Paemele met eenen bedelaer, die de crocodille dooden. - Ses maegdekens sitten op den bergh. - Den waeghen wort getrocken met vier peerden. Op ieder peirt eenen engel elck met de volgende jaerschriften:

(1) Zoen, zoeden, zouden.

(2) Evegouwe, aanstonds.

(3) Verschutst, van verschutsen, verschieten, verschrikken.

(4) Al kaks, heimelijk. In de 17e eeuw as kaks voor de leus, kwansuis.

(5) Vleurikken, vlerken.

(6) Affeerens, affaire.

[p. 13]

Den eersten:

Den braVen baenDerheer Van paeMeL VerWon DIe groUWeLYCke CroCoDILLe. (Dubbel jaersch.)

Den tweeden:

Den beDeLaer heLpte VerWoeDeLYk VeChten.

Den derden:

hULp Van DIt LIeVe beeLD VersoeCkenDe.

Den vierden:

MarIa Was Voor hUn Den sterCksten sChILt.’

Ziedy wel, Nolleke, men spreekt hier va geenen houtkaper, en nogtans. Poater Tiste meendeget anders. Nuy, nuy, genoeg doar van, 'k goa voort met 't vertelsel gelyk 't ek gehoort hê:

Azoo zaen⁽¹⁾ as die moare in 't sté gekend was, liep het er al over hoop, moar meer up Poamele. Elk een vreesdege veur zy zelven en nog meer veur zyne kinders; want den Eloartbos begint op eenige boogscheuten van de Bergpoorte.

Heerki van Poamele, die nog in verre landen en zelf te Jerusalem hoa geweest en was zoo benoud niet. Hi deed zyn balluy by hem kommen en hi zey tjeugen hem: Doavid (want hi heetteg' azoo), doet al myn joagers up morgen nuchtynk nog eens weêr in 't kasteel kommen, 'k bê vâ zinne vâ mé hîlder die woeste beeste met hulpe van Onze Lieve Vrouwe zelve te goan bevechten.

Ge zeel gy myne schildknoape zyn, hoordy, doarom zie toe, dat alles g'reed es.

Alhoewel de balluy ne benoudde keerel was, moest hi doen, wat hem bevole wierd, en dâ deedhi, moar tegen zyn goeste⁽²⁾.

Sanderdoags morgins was alles in 't kasteel in roere. Menheere vâ Poamele hoad hem van 't hoofd tot de voeten in 't yzeren harnas gesteken, want 't ging er veur levende of dood. Hy vertrekt mé zyn joagers en mé den bedeleere, die den eersten het leelyk monster gezien hoa, noar den Eloartbos. Den balluy, die ook en harnas hoad aongetrokken, ging mé, neffins den baron, al beven lyk een riet, want hi hoa meer kennesse van ne poorter in de caloende⁽³⁾ te sloan oas droaken, te bevechten.

- Grootmoederke, wâ was dâ veur ne vynt ne balluy, die poorters in de caloende sloat, dad en verstoa'k niet.

- Jongen, 'k zal uy dad uyteen doen oppe nen anderen tyd. Myn voader zoaliger, uy oudgrootvoader, hoad ook nog vâ zy leven balluy van en prochie geweest; dâ woaren geen vynten, moar mannen van de wet. Nuy hoerkt voort, 't schoonste komt van achter.

Oas Heerki vâ Poamele en zy gezelschap in den bos nie verre van den slangeputte woaren gekommen, hoorden ze zuk en doanig vreed geschreeuw, dà de balluy den eersten vâ verschutsinge weg liep. Dandere volgden hem achternoar, zoo zaen, dâ ze zoagen, dâ die beeste mé heere muile wyd open op hîlder begost te goapen; diesvolge dâ di baron mé den bedeleere alleene

(1) Zaen, dra, spoedig (Middelned. saen).

(2) Goeste, goesting (Fr. goût), smaak, zin.

(3) Caloende (Fr. calange), boete.

[p. 14]

bleef. Of dâ wild dier verschrikt wierd van het blynkende harnas van Menheere van Poamele, kan ekik uy nie zeggen. My voader, die 't my meer oas ne keer verteldege en die 't g'hoord hoa vâ Poater Tiste de Rekelet heget my nie gezeyd; moar tes welgeweten, dat ze dieper in den bos liep tot by en ploatse, woar en Onze-Lieve-Vrouwen-beeldeke an nen kerseleere hangdege.

Oas de baron, die heer stillekis achtervolgdege, da beeldeki zag, doet hi en belofte, da zoo wanneer hi deur den bystand van Onze Lieve Vrouwe da leelyk monster koest⁽¹⁾ dood doen, datti doar ter ploatse veur heer en kapelle zoe doen bouwen.

Nouwelynks was die belofte gedoan, of ziet....

- Grootmoederke! oast uy zoe⁽²⁾ blieven, wildy en beetsi ophouwen va vertellen, 'k voele my wat ongemakkelyk, 'k moe noar bachten⁽³⁾ goan; 'k zal gouwe were zyn.

- Nolleke, hoasti, goa moar zeere, 'k zal terweele wâ rusten en e snuyfki pakken.

Het jongetje laat zich niet lang wachten, en de oude vrouw vervolgt:

Nouwelynks was die belofte gedoan, of ziet, de krokodielde (want 't en was geen droake gelyk me gemeend hoa) keert heer omme, en oas ze gynk mé heer muyle wyd open op den baron kommen, steekt hi seffens zyn lancie zoo diep in de muyle, datter 't bloed uytspronk gelyk en beke. Den bedeleere, die nog by den baron gebleven was, hoastig'hem zeere, om met en yzeren knotse 't monster rat⁽⁴⁾ dood te sloan, twelk gebeurdige. Heur geschreeuw was zoo vervoarlyk luye, dâ me tot in 't sté en zelf tot in 't abdye van Eenaeme wel koest hooren.

- Grootmoeder, 'k en verstoa nie, wâ dat es, en krokodielde, 't en was toch geenen duvel, want Ceuseke Klopt-ten-Boer, ons meestesse, zegt altyds, dat de duvels mé e kruyski te moaken kunnen verjoagt werden, moar z'en zeg nie, dâ me ze kan doo steken.

- Jonge, 't was en kwoa beeste uyt verre landen, en God weet, hoe dasse zy in den Eloartsbos geroakt was. En vroagt my nie meer, want voader en moeder goan hoast thuys kommen en 'k zoe 't uy geern al zeggen, eer dasse hier zyn. Luysterd:

Die leelyke beeste, nuy doo zynde, dee de baron overal mé de belle uytroepen, dat elk g'rust mogt sloape goan, want dat alles gesust was in den bos, deurdien datti 't monster hod afgemoakt. Da nieuws was overal welgekommen, was het welgekommen. De boeren van Eloart en Leupegem moaktegen groote vieren mé butsen en poorterstokken⁽⁵⁾ en me danstige der rond, gelyk op Sente Pieters avond. Moar te Poamele en 'tOuwenoarde gynket anders. Elkeen liep de bergpoorte uyt, om dâ doo monster te zien, die vâ vier mannen op en lange beerie gedragen wierd. Mé voanen en standoars, en trommels en trompetten wierd ze ingehoald en noar 't kasteel gebrocht, terweelen dat al de klokken vâ Poamelkerke luyddegen en ook

(1) Koest, kost, konde, kon.

(2) Zoe, zou.

(3) Bachten, be-achten, achte ren.

(4) Rat, ook wel grat (Hgd. gerade), zonder omwegen, dadelijk, geheel en al.

(5) Butsen (Fr. bûche?) en poorter-(mutsaard-)stokken, bossen hakhout.

[p. 15]

't schelleki, dat in den grooten torren van 't kasteel hangdege. 'S noavins woaren al de huyzen mé keeskies⁽¹⁾ verlicht, en men danstege ook rondom vieren, die in elke gebuerte wierden ontsteken.

Menheere den baron hielt treffelyk zy woord. Hi deé en schoone kapelle in den bos bouwen, gelyk hi beloofd hoa. Het mirakuleus beeldeki van Onze Lieve Vrouwe wierd van den kerseleer afgenomen en mé veel siremonie op den outoar van de kapelle gesteld, alwoar dezelve, nog tot den dag van heden toe, mé grooten toeloop word aenroepen en door heere veursproake menig gebrekkelyk schepsel mirakuleuselyk werd genezen.

En tot eeuwige gedenkenesse heeft de vromen baron Joos van Joigny (want hi heettege azoo) het geraemte van deze krokodielde aen de voute van de kapelle doen hangen, alwoar dâ ze'kik vâ kindsbeen af gezien hé tot den tyd, dâ de fransche republieke de kapelle verkocht heêt; dan es dà roar gedenkstik verdwenen, God weet woar noar toe.

- Es dâ niet te Keezer, grootmoeder, woar dame mé voader en moeder over⁽²⁾ joar geweest hên, woar al die keeskies brantegen, en al die kinderkies geschilderd woaren, en al die krukskies⁽³⁾ hangdegen en die schoone scheepkies zwierdegen en woar dâ veur de deure kroamkies stoan en klippels⁽⁴⁾ lekkerkoeke, kranszelyngen, mokken⁽⁵⁾ en spekeloassie verkocht werden?

- Zekerlyk es het doar, Nolleke, en onthier en eenege moanden⁽⁶⁾ zeele m'er allegoare mé Gods graesie nog eens 'nen béweeg⁽⁷⁾ goan doen.

Hier eindigt de goede vrouw haar verhaal.

Vader en moeder kwamen te huis. Het uur des avondmaals was daar, en het gesprek nam eene andere wending.

Dr. D.J. Vandermeersch.

(1) Keeskies, keerskes, kaarsjes.

(2) Over, voor.

(3) Krukskies, kruisjes.

(4) Klippel (ook knibbel), kluppel, een lang stuk.

(5) Mokken, eigenaardige koekjes.

(6) Onthier en eenege moanden, (onthier lett.: tot hier), van nu af over eenige maanden.

(7) Béweeg, beêweg (Fr. un chemin de prière).