De Nederlandse psalmberijmingen in de 16de eeuw

Van de Souterliedekens tot Datheen met hun voorgangers in Duitsland en Frankrijk

2. De psalmen

Aan de hand van een aantal psalmen, strofen en versregels willen we nu nagaan hoe Datheen de Franse psalmen in het Nederlands heeft overgezet. Het hoofdaccent komt daarbij te liggen op de

[p. 526]

wijze waarop deze en andere bronnen - de bijbel, het werk van zijn voorgangers, eventuele commentaren - zijn verwerkt.

Aan het onderzoek ligt een beschouwing van 50 psalmen ten grondslag. Ik meen dat dit voldoende is om bepaalde conclusies voor het geheel te rechtvaardigen. In de 50 psalmen heb ik groeperingen aangebracht: een aantal waarbij Datheen steunen kon, afgezien van de Souterliedekens en het Hantboecxken, zowel op Utenhove als De Heere; psalmen die, met dezelfde restrictie, of alleen door Utenhove of alleen door De Heere waren berijmd, en tenslotte een aantal waarvoor Datheen geen andere berijmingen ten dienste stonden dan uit de twee eerstgenoemde bundels.

Ter inleiding ook nog een algemene opmerking: Datheen heeft niet alleen de strofevormen zoals hij die in de Franse psalmen ontmoette overgenomen, maar zich ook angstvallig nauwkeurig gehouden aan het aantal strofen per psalm¹. De inhoud van iedere strofe moet dus gelijk of vrijwel gelijk zijn aan die van zijn voorbeeld. Met andere woorden, Datheen zal dus in het algemeen genoodzaakt zijn de uitweidingen van Marot en de Bèze, onvermijdelijk soms ter vulling van de strofe, in zijn berijming mee op te nemen, ook daar waar een vertaler die slechts rekening wenst te houden met de objectieve inhoud van de bijbelpsalm, de voorkeur zou geven aan een kortere zegging, zoals Utenhove en De Heere, bij hun vertalingen uit het Frans, zich die vrijheid wel hebben voorbehouden.

1 Datheen komt niet alleen strofegetrouw, maar ook regelgetrouw met het Franse psalmboek overeen, daar hij de ‘halve’ slotstrofen half laat.
We hebben gezien dat Utenhove bij zijn bewerking van Franse psalmen in deze zijn voorbeeld niet heeft gevolgd, maar zo goed als alle opvolgers van Datheen, van Marnix tot de vervaardigers van de ‘Staatsberijming’ van 1773, hebben zich aan het principe van de regelgetrouwheid gehouden.
Jacob Westerbaen vormt een van de weinige uitzonderingen. In de Voor-reden tot zijn Davids Psalmen In Nederduytsche Rijmen gestelt.... Op de selfde wijsen ende getal van Zang-versen / als die in de Fransche ende Nederlantsche Gereformeerde Kercken werden gesongen. Mitsgaeders Eenige Lofsangen ende Gebeden, &c. In 's Gravenhage, Gedruckt by Anthony ende Iohannes Tongerloo Boeckverkoopers Anno 1655., schrijft hij (blz. ** 6) ‘Eer ick deser Voorreden een eynde maecke moet ick uwe E. onderrichten van eenige kleyne veranderingh alhier voorgevallen in het getal van de Zanghversen. C. Marot en T. de Beze, die de Fransche Psalmen hebben gemaeckt, welcker wijsen en getal van Zangh-versen Dathenus heeft gevolght, hebben in verscheyde Psalmen het leste couplet of Zang-vers niet vol gemaeckt; gelijck te sien is in den tweeden, sevenden, elfden ende meer andere Psalmen, so dat de wijse op de geheele Zangh-vers gemaeckt, aldaer niet kan werden uytgesongen, maer by ghebreck van meerder regelen onder weegh moet werden afgebroocken, het welcke een manck werck geeft. Dit ghebreck heb ick in dese mijne Psalmen geholpen, ende het uyterste Zanghvers, daer het by haer lieden afgesneden en onvolmaeckt is, in de mijne voorts uyt gemaeckt door een kleyne uytbreydinghe van het laetste halve of door het selve noch eens op een andere maniere uyt te spreeken, ende heb het daer het voorgevallen is, tot uwe waerschouwinge, doen teyckenen met drie sterretjes *** so dat het daer aen kan gelesen en gesongen werden, ende oock afgelaten sonder verminderingh van 't geene in den text staet.’

[p. 527]

Psalm 1
marot^1	datheen^1
Ce Pseaume chante que ceux sont	Dese Psalm leert dat se ghelucksalich zijn /
bien-heureux, qui reiettans les moeurs	die de zeden ende raetslaghen der Godtloosen
& le conseil des mauuais, s'adonnent	verachten / ende hen begheuen om Godts Wet
à cognoistre & mettre à effect la Loy	te verstaen / ende te bewandelen: Ende dat se
de Dieu: & mal-heureux ceux qui	onghelucksalich zijn / die sulcks niet en doen.
font au contraire.
i	i
Qui au conseil des malins n'a esté,	Die niet en gaet in den godloosen raet /
Qui n'est au trac des pecheurs arresté,	Die op den wech der sondaren niet staet /
Qui des moqueurs au banc place n'a prise,	En niet en sit by de Spotters onreyne /
Mais nuict & iour la Loy contemple & prise	Maer dach en nacht heeft in Gods Wett alleyne
De l'Eternel & en est desireux:	Al zijnen lust: Jae spreeckt daer van eenpaer /
Certainement cestuy-la est heureux.	Die mensch is wel ghelucksalich voorwaer.
ii	ii
Et semblera vn arbre grand & beau,	Hy sal ghelijck zijn eenen schoonen boom /
Planté an long d'vn clair courant ruisseau,	Gheplant by eenen claren waterstroom /
Et qui son fruict en sa saison apporte:	Die zijn vruchten gheeft in bequame tijden /
Duquel aussi la fueille ne chet morte:	Van welcke gheen drooghe blat valt besijden /
Si qu'vn tel homme, & tout ce qu'il fera	So sal die mensche salich zijn bekent /
Tousiours heureux & prospere sera.	Met al zijn doen / tot welcken hy hem went.
iii	iii
Mais les peruers n'auront telles vertus:	Maer so en ist met den Godtloosen niet /
Ain çois seront semblables aux festus,	Die als caf verstroyt werden daerment siet /
Et à la poudre au gré du vent chassee.	Dwelck vanden windt hier end daer wert ghedreuen /
Parquoy sera leur cause renuersee
En iugement, & tous ces reprouuez	So sullen sy in Gods gherichte beuen /
Au reng des bons ne seront point trouuez.	End niet bestaen/maer haest vergaen beschaemt /
	Met den vromen werden sy niet ghenaemt.

1 De Franse psalmen worden geciteerd uit Les ❘ PSEAVMES MIS EN ❘ rime francoise, par ❘ Clement Marot, et ❘ Theodore de Beze ‖, met aparte foliëring bijgevoegd achter LABIBLE ❘ qui est ❘ Tovte la Saincte ❘ Escriture.... ‖ De L'Imprimerie de ❘ François laquy. ❘ M.D.LXII. ‖ (Ex. U.B. Utrecht en in eigen bezit).
De Psalmen van Datheen heb ik ontleend aan de oudste in mijn bezit zijnde editie: De Psalmen ❘ Davids, ❘ vvt den Franchoyschen ❘ dichte in Nederlantschen ouergeset, ❘ Door Petrum Dathenum. ‖ Daer by ghevoecht den duytschen text ❘ ouerghesett wt den ❘ Hebreeuschen / Met de gebeden Aug. [usti] Marlo. [rati]. Mitsgaders ❘ oock den Christelijcken Catechismus / Ceremonien ende gebedē. ❘ Van nieus ouerghesien ende ghecorrigeert. ‖ (Vignet) ‖ Iacob. v. 15. ❘ Is yemandt [enz.] ‖ Ghedruckt Anno. M.D.LXXIX. ‖ Bijgebonden achter BIBLIA [enz.] Ghedruct Anno, 1571 (Bij Jean Canin te Dordrecht; zie Isaac le Long, Boek-zaal, blz. 733 vv.) - Datheen's Voorrede is hier ondertekend: Tot Franckenthal den 23. Martij. 1562., een merkwaardige vergissing (drukfout) die al vaker tot misverstand aanleiding heeft gegeven.

1 De Franse psalmen worden geciteerd uit Les ❘ PSEAVMES MIS EN ❘ rime francoise, par ❘ Clement Marot, et ❘ Theodore de Beze ‖, met aparte foliëring bijgevoegd achter LABIBLE ❘ qui est ❘ Tovte la Saincte ❘ Escriture.... ‖ De L'Imprimerie de ❘ François laquy. ❘ M.D.LXII. ‖ (Ex. U.B. Utrecht en in eigen bezit).
De Psalmen van Datheen heb ik ontleend aan de oudste in mijn bezit zijnde editie: De Psalmen ❘ Davids, ❘ vvt den Franchoyschen ❘ dichte in Nederlantschen ouergeset, ❘ Door Petrum Dathenum. ‖ Daer by ghevoecht den duytschen text ❘ ouerghesett wt den ❘ Hebreeuschen / Met de gebeden Aug. [usti] Marlo. [rati]. Mitsgaders ❘ oock den Christelijcken Catechismus / Ceremonien ende gebedē. ❘ Van nieus ouerghesien ende ghecorrigeert. ‖ (Vignet) ‖ Iacob. v. 15. ❘ Is yemandt [enz.] ‖ Ghedruckt Anno. M.D.LXXIX. ‖ Bijgebonden achter BIBLIA [enz.] Ghedruct Anno, 1571 (Bij Jean Canin te Dordrecht; zie Isaac le Long, Boek-zaal, blz. 733 vv.) - Datheen's Voorrede is hier ondertekend: Tot Franckenthal den 23. Martij. 1562., een merkwaardige vergissing (drukfout) die al vaker tot misverstand aanleiding heeft gegeven.

[p. 528]

iv	iv
Car l'Eternel les iustes cognoit bien,	Godt kent den wech eñ der vromen gemoet /
Et est soigneux & d'eux & de leur bien:	Hy draecht sorghe voor hen end voor haer goet
Pourtant auront felicité qui dure:	Dies sullen sy wel ghelucksalich wesen.
Et pour-autant qu'il n'a ne soin ne cure	Maer nademael dat onse Godt ghepresen /
Des mal-viuans, le chemin qu'ils tiendront,	Op der godloosen weghen niet en acht/
Eux & leurs faicts en ruine viendront.	Sy end haer doen werden tot niet ghebracht.

Datheen volgt Marot's psalm ook in bouw op de voet. De eerste strofe bestaat bij de Franse dichter uit vijf relatieve bijzinnen (waarvan de eerste drie aaneengeschakeld, de twee laatste eveneens doch in adversatief verband met de voorafgaande: qui, qui, qui: mais, et), gevolgd door een concluderende hoofdzin. Behoudens een paar ondergeschikte wijzigingen is dit bij Datheen evenzo. De tweede en vierde strofe volgen de Marotiaanse structuur zeer nauw, de derde in hoofdzaak.

Deze nauwe aansluiting brengt als vanzelf een vrij sterke parallellie in de gedachten met zich mee, die het opvallendst is in Marot's eigen toevoegingen (i, 6; iv, 2, 4, 5).

Tal van kleine, tekenende trekjes heeft Datheen overgenomen:

ii, 1: un arbre grand et beau wordt: eenen schoonen boom;

ii, 2: clair courant ruisseau: claren waterstroom

ii, 4: la fueille ne chet morte: gheen drooghe blat valt

ii, 6: heureux: salich

iii, 3: au gre du vent: vanden windt hier end daer ghedreuen.

Niet dat de waarde ervan overal gelijk is, maar ze tonen aan dat Datheen zijn voorbeeld goed in zich heeft opgenomen.

Er is nog iets dat opmerking verdient: in au conseil des malins (i, 1) kan men malins op verschillende manieren vertalen. Datheen geeft er de voorkeur aan het te doen met de woorden van zijn Nederlandse Bijbel: in der godtloosen raet. Hij doet dit ook bij i, 4: nuict et iour: dach en nacht, hoewel de Franse volgorde in de 16e eeuw zeer gewoon is; i, 5 en est desireux: heeft lust in; iii, 3 chassee: verstroyt; iii, 5 en iugement: in 't gherichte. Andere overeenkomsten met Deus Aes liggen al in de Franse tekst opgesloten: i, 2 au trac des pecheurs: op den wech der sondaers.

Trouwens, enige malen heeft Datheen opzettelijk zijn Vorlage verlaten om zich te conformeren aan de bijbelwoorden: iii, 1 Mais les peruers n'auront telles vertus, geeft hij bijna letterlijk naar D.A. weer met: Maer so en ist met den Godtloosen niet (D.A. Doch so en zijn de Godloosen niet), en opvallender nog in iv, 1 Car l'Eternel les iustes cognoist bien: D.A. Godt kent den wegh.... der vromen.

Al loopt de structuur van Datheen's strofen parallel met die van Marot, niet de onderlinge verbindingen, waardoor de Nederlandse strofen een meer zelfstandige eenheid vormen. Marot verbindt zijn tweede strofe aan de eerste door het aaneenschakelende voegwoord Et, de vierde aan de derde door het causale Car. Datheen doet dit in geen van beide gevallen.

[p. 529]

De vertaler is trouwens karig met zijn conjuncties: van de vijf et's die Marot heeft aan het begin van versregels (ii, 1, 3: iii, 3; iv, 2, 4) neemt hij er geen over; in twee gevallen maakt hij een relatieve bijzin, maar als hij het drievoudige Qui uit de eerste strofe te veel acht, wisselt hij de derde maal af door het voegwoord en.

Datheen varieert echter niet, zoals Marot, het impii van de Latijnse tekst (Vulgaat zowel als Pagninus). Hij kent uitsluitend goddelozen, tegenover mauuais (uit het Argument), malins, peruers en mal-viuans, en blijft zo in overeenstemming met Deus Aes en het Latijn.

Heeft Datheen, die, zoals bleek, zich vrij dicht bij zijn origineel houdt en op de plaatsen waar hij dit loslaat zich vaak aansluit bij de Bijbel, bij dit alles nog gebruik gemaakt van het werk van anderen? Er zijn inderdaad dingen die in die richting wijzen. Wat te denken van

i, 1 niet en gaet (Marot: n'a esté; D.-A. niet en wandelt, enz.) maar Souterliedeken: niet en gaet.

i, 3 sit by de spotters (Marot: des moqueurs au banc (!) place n'a prise; D.A. sit daer de bespotters sitten, enz.) maar sl. by den spotters is gheseten.

i, 2 niet staet (Marot: n'est arresté; D.A. noch treedt, enz.) maar sl. niet en staet.

Dit alles in één strofe is te merkwaardig om het onvermeld te laten. Hing de klank en het rijm van het Souterliedeken hem zo in het oor, dat hij er niet van kon loskomen en er zelfs Marot's banc, door Lobwasser (en Schede) overgenomen, voor in de steek liet?

Andere overeenkomsten, met Utenhove (iii, 5 bestaen = U. vi, 2) en Lobwasser (i, 6 voorwaer: Fürwar) zijn te gering in aantal en te toevallig om enige bewijskracht te bezitten.

Toch heeft Datheen kans gezien op deze psalm een persoonlijk stempel te drukken. Allereerst door een vijftal stopwoorden, als men ze zo mag noemen: onreyne, eenpaer, bekent, daer ment siet, ghepresen, alle in het rijm. Daarvan hebben onreyne en ghepresen de functie van epitheton ornans, niet onwillekeurig gekozen, en die bij de 16e-eeuwers van het derde kwart hoogstwaarschijnlijk als wezenlijk verfraaiend bestanddeel zullen zijn opgevat.

De toevoeging in ii, 6: tot welcken hy hem went, dient tot versterking en staat dus in direct verband met de gedachte. De laatste helft van de derde strofe is bijna geheel van Datheen zelf, en veel krachtiger, heftiger dan het Frans van Marot.

Stilistisch merkwaardig is iv, 1, niet onfraai door de toevoeging van der vromen gemoet, dat de felheid van de onmiddellijk voorafgaande passage verzacht.

Psalm 2
Ici voit-on comment Dauid & son	Dese Psalm leert / dat Dauid ende zijn Rijcke /
royaume sont vraye figure & indubitable	een voorbeelt Christi ende zijns eewighen Coninckrijcx
prophetie de Iesus Christ & de son regne.	gheweest sy.
i	i
Pourquoy font bruit & s'assemblent les gens?	Waerom raest dat volck met sulcken hoochmoet?
Quelle folie à murmurer les meine?	Waerom comen de Heydenen te samen?
Pourquoy sont tant les peuples diligens	Wat is datse vergeefs so woeden doet?
A mettre sus vne entreprise vaine?	End raetslaen van dingen die niet betamen?

[p. 530]

Bandez se sont les grands rois de la terre,	De Coningen hen te samen verbinden /
Et les primats ont bien tant presumé,	De voornaemst al zijn oock daer toe bedacht.
De conspirer & vouloir faire guerre	Godt te bestrijden sy hen onderwinden
Tous contre Dieu, & son Roy bien-aimé.	End zijnen ghesalfden met grooter macht.
ii	ii
Disans entr' eux, Desrompons & brisons	Sy spreken tsaem / Laet ons breken met een /
Tous les liens dont lier nous pretendent:	Haer banden al / daer met sy ons verstricken:
Au loin de nous iettons & mesprisons	End tJock dats ons hardt oplegghen ghemeen /
Le ioug, lequel mettre sur nous s' attendent.	Laet ons verwerpen end breken in sticken.
Mais cestuy-la qui les hauts cieux habite,	Maer Godt / die den Hemel bewoont gepresen /
Ne s'en fera que rire de là haut:	Salse belachen / want haer doen hy siet /
Le Tout-puissant de leur façon despite	Haer opstel sal van hem bespottet wesen /
Se moquera: car d'eux il ne luy chaut.	Want het is ydel / en Godt achtet niet.
iii	iii
Lors, s'il luy plaist, parler à eux viendra	Hy sals aenspreken elck by zijnen naem /
En son courroux, plus qu'autre espouantable:	In zijn gramschap die grootlijcx is te vruchten /
Èt tous ensemble estonnez les rendra	Hy salse verbaest maken al te saem /
En sa fureur terrible & redoutable.	In zijn toornicheyt die seer is te duchten.
Rois, dira-il, d'où vient ceste entreprise?	End sal spreken: ghy Coningen wilt hooren
De mon vray Roy i'ay fait election,	Van waer coemt v desen raetslach soo erch?
Ie l'ay sacré, sa couronne il a prise	Ick heb mijn Coninck ghesalft en vercoren /
Sur mon tressainct & haut mont de Sion.	Ouer Sion mijnen heylighen Berch.
iv	iv
Et ie qui suis le Roy qui luy ay pleu,	End ick zijn Coninck van hem toebereyt /
Raconteray sa sentence donnee:	Sal Gods oordeel spreken voor yeders ooren:
C'est qu'il m'a dit, Tu es mon Fils eslen,	Twelck is dat hy my claerlijck heeft gheseydt /
Engendré t'ay ceste heureuse iournee.	Ghy zijt mijn Soon huyden van my gheboren.
Demande moy, & pour ton heritage	Begheert van my ick sal v t' eender Eruen
Suiets à toy tous peuples ie rendray,	Veel volckeren haest maken onderdaen:
Et ton empire aura cest auantage,	Een alsulck Rijck sult ghy van my verweruen
Que iusqu' aux bords du monde l'estendray.	Dat tot den eynde des Aerdtrijcx sal gaen.
v	v
Verge de fer en ta main porteras	Ghy sult draghen eenen yseren staf /
Pour les donter, & les tenir en serre:	Om die al te dwingen dats v doen eere:
Et s'il te plaist menu les briseras,	Ghy sults in den windt verstroyen als caf/
Aussi aise comme vn vaisseau de terre.	En morselen als een aerden vat teere.

[p. 531]

Maintenant donc, ô vous & rois & princes,	Dies ghy Coningen end Vorsten der Aerden:
Plus entendus & sages deuenez:	Wilt mijn onderwijs met herten ontfaen /
Inges aussi de terres & prouinces,	En ghy Richters wilt met ootmoet aenvaerden
Instruction à ceste heure prenez.	Tgoet vermaen dat v van my wert ghedaen.
vi	vi
Du Seigneur Dieu seruiteurs rendez vous,	Dient Godt met kinderlicke vreese goet
Craignez son ire, & luy vueillez complaire,	Vreest zijn gramschap / en soeckt hem te behaghen:
Et d'estre à luy vous resiouissez tous,	Verblijt v en beeft voor hem met ootmoet /
Ayans tousiours crainte de luy desplaire.	Siet dat ghy hem gheen oorsaeck geeft te claghen /
Faites hommage au Fils qu'il vous enuoye,	Kusset den Soon dien hy v heeft ghesonden
Que courroucé ne soit amerement:	Dat hy niet gram sy ouer uwe daet
A fin aussi que de vie & de voye	Op dat ghy haest tsamen niet wert verslonden /
Ne perissiez trop mal-heureusement.	End in uwen wech niet schricklick vergaet.
vii	vii
Car tout à coup son courroux rigoureux	Want zijn gramschap ontsteeckt seer haest en
S'embrasera, qu'on ne s'en donra garde:	brandt /
O combien lors ceux-la seront heureux,	Ghelijck een vyer alsmen daer op niet achtet:
Qui se seront mis en sa sauue-garde!	Och hoe salich is hy in sulcken standt /
	Die hem vertrout / end op zijn goetheyt wachtet.

Dat Datheen tracht de Franse psalm te vertalen zo ver hem dat mogelijk is en onze spraak heeft kunnen lijden, ziet men in een oogopslag, maar op enkele plaatsen geeft hij de voorkeur aan de Bijbel. Zo in i, 8: zijnen ghesalfden; iv, 4: D.A. heden hebbe ick u gheboren; vi, i, 3: D.A. Dienet den Heere met vreesen / ende verblijt v met beuen; vi, 5 D.A. Kust den sone.

Het raest uit i, i kan een herinnering zijn uit het Souterliedeken. Een opmerkelijke parallel met Utenhove (iii, 1/2) vormt ii, 5-6:

ut. Mer Godt die in den hemel woont,	d. Maer Godt / dien den hemel bewoont gepresen
Die salse noch belachen.	Salse belachen /

Het frappantst zijn echter enige overeenkomsten met De Heere:

de h. (ii, 1-2)	d. (ii, 1-2)
Zi zegghen, laet ons nu breken eenpaer	Sy spreken tsaem / Laet ons breken met een /
Al haer banden	Haer banden al /
iii, 6	iv, 5
Beghaerd van my	Begheert van my
iv, 3	v, 4
Ia murselen	En morselen

[p. 532]

vi, 1	vii, 1
Want zijn gramschap ontsteect ... haestelick	Want zijn gramschap ontsteeckt seer haest
vi, 4	vii, 3
Ogh hoe zaligh zijn die	Och hoe salich is hy

Alle andere gelijkheden gaan of op de Bijbel of op Marot terug. Als we in de bovenstaande voorbeelden met bewust ontleningen te doen hebben, zou dat een aanwijzing kunnen zijn voor de korte periode waarin Datheen zijn berijmingen vervaardigde, wanneer we tenminste aannemen dat hij bij psalm 1 begon en verder werkte volgens de orde van de getallenreeks. Het is natuurlijk ook mogelijk dat hij eerst bij de herziening nog enkele verbeteringen naar De Heere aanbracht.

Wanneer men niet let op enkele lelijke stoten tegen het melodisch ritme, die alleen bij het zingen hinderlijk zijn, maar bij het declameren soms een fraaie werking hebben, dan moet men zeggen dat Datheen een goede psalm heeft geschreven: eenvoudig en toch sterk van taal, zeer simpel van syntaxis - de hoofdzinnen zijn in de meerderheid en altijd valt het verseind samen met het eind van de zin of een natuurlijke rust daarbinnen -, zeer bevattelijk van inhoud.

Dit laatste heeft hij bereikt door de opbouw van de voorstelling in deze moeilijke, want sterk analytische psalm, nauwkeurig van Marot over te nemen.

Bij de regel- ‘vullingen’ is Datheen intelligent te werk gegaan:

ii, 6	want haer doen hy siet
iii, 1	(Hy sals aenspreken) elck by zijnen naem
iv, 2	(spreken) voor yeders ooren
v, 8	(Tgoet vermaen) dat v van my wert ghedaen (de zwakste van alle).
vi, 3	(beeft voro hem) met ootmoet Zelfs de stoplappen zijn niet zinloos:
ii, 1	‘breken met een’ versterkt breken;
ii, 3	ghemeen betekent gemeenschappelijk, gezamenlijk;
ii, 5	gepresen is een ornans, door Datheen in hoofdzaak gebruikt voor God en de zaken die met Hem in verband staan (Verg. Wilhelmus vs. 37^1)
iii, 6	(desen raetslach) soo erch (= zo boos), een tekenend woord.

Alleen vi, 1 (met kinderlicke vreese) goet is weinigzeggend.

Psalm 3
marot	datheen
Dauid assailli d'vne grosse	Dauid bestreden zijnde van een groote
armee, s'estonne du commencement:	Heyrcracht / is een weynich verbaest /
puis prend vne si grande	doch vertrout hy op Godt / ende maeckt
fiance en Dieu, qu'apres l'auoir	eenen moet. Ende na dat hy Godt ghebeden
imploré, il s'asseure de la victoire.	heeft / wert hy versekert / dat hy al zijn
	vianden / ouerwinnen sal.

1) Zie mijn art. ‘Marnix en het Wilhelmus’, in Ts. 67 (1950), blz. 251, en noot 21 aldaar.

[p. 533]

i	i
O Seigneur que de gens	Hoe veel is des volcks Heer /
Anuire diligens,	Dat my benijdt soo seer?
Qui me troublent & greuent!	Hoe veel menschen my quellen?
Mon Dien que d'ennemis,	Hoe veel vyanden mijn /
Qui aux champs se sont mis,	Nu sterck te velde zijn /
Et contre moy s'esleuent!	Die hen teghen my stellen?
Certes plusieurs i'en voy,	Ick sie daer veel voorwaer /
Qui vont disans de moy,	Die tot my spreken claer:
Sa force est abolie,	Vergaen zijn al zijn crachten /
Plus ne trouue en son Dieu	Sijn Godt die helpt hem niet /
Secours en aucun lieu,	In dit cruys end verdriet:
Mais c'est a eux folie.	Maer tzijn ydel ghedachten.
ii	ii
Car tu es mon tresseur	Want ghy Heer zijt mijn schilt /
Bouclier & defenseur,	Die my beschermen wilt /
Et ma gloire esprouuee:	En my eere wilt gheuen:
C'est toy, à bref parler,	Ghy doet dat ick voortaen /
Qui fais que puis aller	Mach vry opentlick gaen /
Haut la teste leuee.	Met den hoofd opgheheuen.
I'ay crié de ma voix	Ick hebb in mijn ellendt /
Au Seigneur maintes-fois,	Mijn stem tot Godt ghewendt /
Luy faisant ma complainte:	En gheclaecht in dit wesen:
Et ne m'a repoussé,	Hy heeft oock na zijn woort /
Mais tousiours exaucé	Mijn clacht altijt verhoort /
De sa montagne saincte.	Van zijnen Berch ghepresen.
iii	iii
Dont coucher m'en iray,	Dies sal ick rust ontfaen /
En seurté dormiray,	En seker slapen gaen /
Sans crainte de mesgarde:	Bewaert voor alle schade.
Puis me resueilleray,	Ick sal des morghens claer /
Et sans peur veilleray,	Ontwaken sonder vaer /
Ayant Dieu pour ma garde.	Want Godt wil my slaen gade.
Cent mil'hommes de front,	Hondert duysent by een /
Craindre ne me feront,	Deden my vreese gheen /
Encor' qu'ils l'entreprinssent:	Wanneerse sulcks aenvinghen /
Et que pour m'estonner,	En my wilden met haest /
Clorre & enuironner	Om te maken verbaest /
De tous costez me vinssent.	Verstricken end omringen.

[p. 534]

iv	iv
Vien donc, declare toy	Coemt Heer/thoont dat ghi zijt /
Pour moy, mon Dieu, mon Roy,	Met my tot alder tijdt /
Qui de buffes renuerses	En dat ghy mijn vyanden /
Mes ennemis mordens,	Opt kinnebacken slaet /
Et qui leur romps les dents	En hen breeckt met der daet /
En leurs gueules peruerses.	In stucken hare tanden.
C'est de toy, Dieu tres-haut,	Van v ist O Heer goet /
De qui attendre faut	Datmen verwachten moet /
Vray secours & defense:	Hulp en troost vroech en spade:
Car sur ton peuple estens	Want ouer v volck hier /
Tousiours en lieu & temps,	Stort ghi heer goedertier /
Ta grand' beneficene.	Seer rijcklick v ghenade.

Leerden we Datheen in de tweede psalm kennen als een intelligent vertaler van Marot, in de derde overtreft hij op verscheiden plaatsen zijn voorbeeld. Het drievoudige Hoe veel aan het begin suggereert sterker dan bij Marot de ontsteltenis. Tegenover aux champs plaatst Datheen sterck te velde; ne trouue en son Dieu secours is zwakker dan Sijn Godt die helpt hem niet; de afsluitende regel van de eerste strofe is zeker gelijkwaardig aan die van Marot.

In de tweede strofe heeft Datheen op elegante manier de stoplap à bref parler weten te vermijden; in mijn ellendt is een fraaie, want juist in het kader van de psalm passende, toevoeging.

De eerste helft van de volgende strofe heeft een bijzondere klankwerking door zijn tien volle a-klanken, waarvan er zes in het rijm staan. De vele korte woorden, de meeste met lange vokaal, die het leestempo sterk vertragen, en de zuiver jambische gang van de verzen, doen van dit strofedeel de suggestie van volmaakte rust en zekerheid uitgaan. De bouw van de laatste vier versregels is wat gedrongen; maar doet Marot het hier beter?

Ook de vierde strofe heeft zeer goede momenten. Thoont dat ghi met my zijt is even anders, en beter, dan ‘verklaar u vóór mij’. De vulling mon Dieu, mon Roy heeft Datheen niet nodig gehad; de gedachtengang van deze strofehelft, waarin de dichter zich bij de bijbel aansluit, is helderder dan bij de Fransman. Ook de slotregels overtreffen het origineel: het rijkelijk uitstorten van de genade is tekenender dan het uitstrekken (uitbreiden) van de grote genade.

Gezongen voldoct de psalm uitstekend. Ritmische verschuivingen treft men zo goed als niet aan. De weinige die er zijn, worden door de klankvolheid van de syllabe opgeheven. Men lette er trouwens eens op, hoe weinig onduidelijke vokalen deze psalm telt.

Kortom, Datheen heeft hier niet alleen zijn voorbeeld, maar ook zichzelf als dichter overtroffen!

[p. 535]

Psalm 8
marot	datheen
i	i
O nostre Dieu, et Seigneur amiable,	O onse Godt end Heer seer hooch ghepresen /
Combien ton nom est grand et admirable	Hoe heerlijck moet doch uwen Name wesen:
Par tout ce val terrestre spacieux,	Ouer deertrijck strect v heerlijckheyt schoon /
Qui ta puissance esleue sur les cieux!	Ja wijder dan daer gaet des Hemels Throon.
ii	ii
En tout se void ta grand vertu parfaicte,	Men siet alsins uwer cracht veel getuygen
Iusqu'à la bouche aux enfans qu'on allaicte:	Selfs inden mondt der kinderen die suyghen /
Et rends par là confus & abbatu	Daer door maect ghy tot niet ende beschaemt
Tout ennemi qui nie ta vertu.	V vyanden door v cracht seer vernaemt.
iii	iii
Mais quand ie voy & contemple en courage	Maer als ick wil aensien ende bemercken
Tes cieux qui sont de tes doigts haut ouurage,	Die Hemelen Heer uwer handen wercken /
Estoilles, lune, & signes differens	Die sterren/die Mane/die ghy door twoort /
Que tu as faits & assis en leurs rengs:	Maeckt ende stelt een yeder op zijn oort,
iv	iv
Adonc ie di à par moy, ainsi comme	Als dan spreeck ick by my verwondert seere
Tout esbahi, Et qu'est-ce que de l'homme,	Wat is doch vanden aermen mensch O Heere /
D'auoir daigné de luy te souuenir,	Dat ghy zijner also ghedachtich zijt /
Et de vouloir en ton soin le tenir?	End ouer hem sorghe draecht taller tijdt?
v	v
Tu l'as fait tel que plus il ne luy reste	Ghy maeckt hem dat hy God schier sy ghelijcke
Fors estre Dieu. Car tu l'as (quant an reste)	Want ghy maeckt hem ouervloedich end rijcke /
Abondamment de gloire enuironné,	Van heerlickheyt die doch naeckt is en bloot /
Rempli de biens, & d'honneur couronné.	Ghy maeckt hem vol met veel goederen groot.

Naast letterlijk vertaalde strofen en verzen vinden we hier plaatsen waar Datheen zich vrijer wil of moet gedragen, wat hij niet onverdienstelijk doet. Zo is het epitheton ‘aerm’ in iv, 2 een goede vondst, die de tegenstelling ‘Ouervloedich end rijcke’ in v, 2 scherper doet uitkomen, nog weer versterkt in de beide slotregels van de strofe.

Niet altijd past Datheen eigen vindingen toe. Men mag echter niet te snel aan ontlening denken, nu naast De Heere ook Utenhove de psalm uit het Frans van Marot heeft vertaald. Vergelijk bijvoorbeeld ii, 3:

[p. 536]

Marot:	Et rends par là confus & abbatu
Utenhove:	End maeckst daer door verslaghen end beschaemt
De Heere:	Daer mede ghy beschaemt maect, en verwind
Datheen:	Daer door maect ghy tot niet ende beschaemt

Maar wat te denken van

Datheen iv, 4:	End ouer hem sorghe draecht...
Utenhove iv, 4:	... end dat du syner sorghe draeghst
en Datheen v, 1:	Ghy maeckt hem dat hy God schier sy ghelijcke
Utenhove v, 1:	Gode by na ghelyck heefstu hem schoone / Ghemaeckt
of
Datheen iii, 1-2:	Maer als ick wil aensien ende bemercken
	Die Hemelen Heer uwer handen wercken
De Heere, id.:	Maer als ick wil gade slaen en anmaercken
	Die hemelen uwer vingheren waercken
en
Datheen iv, 1-2:	Als dan spreeck ick by my verwondert seere
	Wat is doch vanden aermen mensch O Heere
De Heere, id.:	Dan denck' ick als die hem verwondert zeere
	Wat ist oock toch van den mensche (ô Heere!)

Ik meen dat Datheen hier toch wel even naar zijn beide voorgangers gekeken heeft. Meer althans dan naar zijn bijbel, waaraan hij alleen het woord ‘heerlijck’ (1, 2) ontleend heeft, en zelfs dat is niet zeker.

Zuiver toevallige (?) overeenkomst vindt men ook bij Lobwasser:

i, 3:	Der sich erstreckt über den erden kreiβ
iv, 2:	für den du sorg thust tragen

Interessant wordt echter v, 1-2, waar Lobwasser heeft:

Nur dasz du jn den Engeln nicht gar gleiche
geschaffen hast, gemacht hastu jhn reiche,

met op dezelfde plaats dezelfde rijmwoorden als de Nederlander. Is dit ook nog toeval? Ik durf het niet beslissen.

Psalm 12 en 15

In psalm 12 treffen we enkele opmerkelijke parallellen aan met de Londense psalm. Het begint al in de eerste versregel:

Utenhove i, 1:	Doe bystand Heer, t' is groot tyd ...
Datheen i, 1:	Doet ons bystant/tis meer dan tijdt ...

[p. 537]

Verder in
Utenhove ii, 1:	Een yeder spreeckt ...
Datheen ii, 1:	Een yeder spreeckt ...
Utenhove ii, 4:	De mond spreeckt eens ...
Datheen ii, 4:	Die mondt spreeckt eens
Utenhove iii, 4:	...... wie sal onβ meester syn?
Datheen iii, 4:	...... wie sal ons meester zyn?

De andere, weinige, overeenkomsten gaan op de gemeenschappelijke bron, Marot, terug.

In psalm 15 komt daar nog bij een vrij wat sterkere invloed van Deus Aes, juist ook daar waar Utenhove zich naar Liesvelt wendde. Een voorbeeld:

Utenhove (1558) iv, 1-3:	Die oock veracht die Sondaers quaedt
	Ende eert die .... God alwegh vreesen
Liesvelt:	Verachtet zyn voor hem die onduechdelijcke /
	Maer hi eeret die den HEre vreesen
Datheen iv, 1-3:	Die oock de Godloosen veracht /
	End daer toe eert .....
	Hem die den Heer vreest
Deus Aes:	Wie de Godloosen niets en achtet /
	maer eert de Godvreesende
Maar:
Utenhove (1558) v, 1:	Die zijn ghelt tot woecker niet gheeft
Datheen v, 1:	Die tot woecker niet gheeft zijn ghelt
Liesvelt:	Wie syn gelt niet op woecker en gheeft
Deus Aes:	Wie zijn ghelt niet op woecker en geeft

en de ‘gauen’ in v, 2, zowel bij Datheen als bij Utenhove, waar de beide bijbels van ‘gheschenken’ spreken, overtuigen ons er weer van dat Datheen bloempjes uit buurmans hof heeft geplukt.

Aan geen van beide psalmen is Lucas de Heere te pas gekomen.

Psalm 23
Il chante les biens & la felicité qu'il a:	Dauid singet van zijnen voorspoet; ende versekert
& d'vne merueilleuse fiance se	hem seluen met een seer sterck ghelooue / dat
promet que Dieu duquel ce bien luy	Godt (van welcken hy dien voorspoet heeft) hem
vient, le traitera tousiours de mesme.	den seluen ghestadelijck sal laten blijuen.

[p. 538]

i	i
Mon Dien me paist sous sa puissance haute:	Myn Godt voet my als mijn Herder ghepresen /
C'est mon berger, de rien ie n'auray faute.	Dies sal ick geenes dincks behoeflijck wesen.
En tect bien seur, ioignant les beaux herbages,	Int groene gras seer lieflijck hy my weydet /
Coucher me fait, me meine aux clairs riuages,	End aen dat soet water hy my gheleydet /
Traite ma vie en douceur tres-humaine,	Hy verquict mijn ziel / die seer is versleghen
Et pour son nom par droits sentiers me meine.	Om zijns naems wil / leyt hy my in zijn weghen.
ii	ii
Si seurement, que quand au val viendroye	Al waert schoon dat ick int dal des doodts ghinghe /
D'ombre de mort, rien de mal ne craindroye.	Ende dat my des doodts schaduw omvinghe
Car auec moy tu es a chacune heure:	Ick vreese niet / ghy zyt by my ghestadich /
Puis ta houlette & conduite m'asseure.	End ghy troost my met uwen staf ghenadich /
Tu enrichis de viures necessaires	Ghy maeckt rijck met goeden seer veelderhanden
Ma table, aux yeux de tous mes aduersaires.	Mijn tafel voor dooghen mijner vyanden.
iii	iii
Tu oings mon chef d'huiles & senteurs bonnes,	Ghy salft mijn hooft / met rieckend oly goedich
Et iusqu'aux bords pleine tasse me donnes:	En schenckt my den Beker vol ouervloedich /
Voire & feras que ceste faueur tiene	Ghy sult doen dat uwe gunst O Heer crachtich
Tant que viuray compagnie me tiene:	Mijn leuen lanck / by my steeds blijft eendrachtich /
Si que tousiours de faire ay esperance	So dat ick hoep eeuwichlick vast te woonen /
En la maison du Seigneur demeurance.	In Godes huys / dwelck niet is om verschoonen

De vier strofen waarin de 23e psalm in het Hebreeuws uiteenvalt, heeft Marot teruggebracht tot drie, niet zonder schade toe te brengen aan de organische bouw van het lied. Zijn eerste strofe bevat twee bijbelverzen, die anderhalve Hebreeuwse strofe vormen. Beslist hinderlijk is de verdeling van het volgende beeld - God de Gastheer - over de tweede en derde strofe. Marot's streven om de oorspronkelijke tekst zo beknopt mogelijk te volgen, maakt, bij de eenmaal aangenomen zesregelige strofe, de werkwijze verklaarbaar. Het structuurgebrek wordt echter ruimschoots vergoed door de innigheid die de dichter met zijn lange versregels weet te bereiken en niet het minst door de onvergelijkelijk schone melodie van Bourgeoys.

Datheen moest zich wel, wilde hij niet een door vulsels verwaterd lied krijgen, bij Marot's driedeling en diens strofe-inhoud aansluiten. Voor het overige behoudt hij zich ook hier weer tal van vrijheden ten opzichte van zijn origineel voor, vrijheden die zullen blijken gebondenheid aan bijbel en voorgangers te zijn, maar die toch aan zijn psalm een eigen karakter schenken.

Al in het begin van de eerste versregel geeft Datheen er de voorkeur aan paître te vertalen door voeden, hoewel Marot eerder weiden, doen grazen voor de geest gestaan zal hebben. Datheen's Godt voet my drukt een nog persoonlijker relatie uit tussen God en de gelovige, de Herder en het schaap.

[p. 539]

De toevoeging van Marot: sous sa puissance haute geeft Datheen prijs; liever wil hij direct aan het begin het beeld van de Goede Herder laten optreden - zijn Bijbel deed dat immers ook! - om met des te geloviger overtuiging zijn volgende vers te kunnen vullen met de stellige verzekering dat hem niets ontbreken zal.

In de volgende regel vinden we een sterke afwijking van het Frans; noch van en tect bien seur ... coucher me fait, noch van ioignant les beaux herbages, is bij Datheen iets te bespeuren. Vond deze dat de Franse dichter te ver afdwaalde van de bijbeltekst? Of kon hij zich niet losmaken van Utenhove's gedicht? De overeenkomsten met de Londenaar zijn hier zo treffend dat we wel tot de laatste mening moeten overhellen:

Mijn God voed my in oueruloedt,
My kan gaer niet ghebreken.
In 't groen gras hy my weyden doet,
Leydt my an de water beken¹.

Ook in de vijfde versregel keert Datheen zich van zijn voorbeeld af. Marot's traite ma vie en douceur mag niet onverdienstelijk heten als vertaling voor het vrij duistere animam meam convertit, Datheen conformeert zich toch liever aan het bijbelwoord: hy verquict mijn ziel. Marot's lelijke uitbreiding tres-humaine laat hij voor wat ze is en doet met zijn die seer is versleghen in elk geval een veel gelukkiger greep.

Men mag zeggen dat in de eerste strofe Datheen zijn origineel in duidelijkheid, en wat meer zegt, in innigheid en ongekunstelde eenvoud, overtreft.

Marot's val d'ombre de mort, naar Vatable: per vallem umbrae mortis, keert bij Datheen terug, echter versterkt, over twee versregels.

Met houlette, de karakteristieke stok met schepje van de schaapherder, bleef de Franse dichter in het beeld van de ‘bonus pastor’. Conduite is echter een abstractum en daardoor krijgt de combinatie ta houlette & conduite het karakter van een hendiadyoin: uw staf en geleide = uw staf, die mij geleidt. (Men vergelijke iii, i: d'huiles & senteurs = geurige oliën) Datheen beperkt zich tot de staf. Asseurer heeft hij waarschijnlijk niet tekenend genoeg gevonden in dit stemmingslied: hij kiest, met Deus Aes, troosten. Het wat koele viures necessaires vervangt hij, bij een overigens letterlijke vertaling van de verzen 5-6, door een uitbundiger goeden seer veelderhanden.

Wonderwel slaagt de vertaler er ook in de derde strofe op de voet te volgen. Het vermijden van de hendiadyoin huiles & senteurs acht ik gelukkig, evenals de weergave van iusqu'aux bords pleine door vol ouervloedich. Beknopter is Datheen als hij de parafrases ay esperance en faire demeurance vertaalt door enkelvoudige werkwoorden: hoop en wonen, die hij bovendien in een heel wat doorzichtiger zin plaatst dan Marot construeerde in iii, 5-6. De - voor óns gevoel - niet al te fraaie vulling: dwelck niet is om verschoonen nemen we graag voor lief.

1 Geciteerd naar de 26. Psalmen, van 1558. In de Hondert Psalmen van 1561 is de eerste versregel gewijzigd in: Myn Heer voedt my.

[p. 540]

Hierboven wees ik al op een frappante overeenkomst tussen Datheen en Utenhove. Er zijn er nog enige. Vergelijk ii, 1-2 met Utenhove ii, 1-2:

Al waert schoon dat ick moeste gaen,
In 't dal des doodtschen schadu

Datheen iii, i met Utenhove iii, i:

Du salft myn hoofd mit oly schoon

en verder, i, 6 met u. i, 8-10

En leyt my stil Om zijns naems wil Ouer d'oprechte weghen.

ii, 3 met u. ii, 4: Want du my by staet stadigh
ii, 6 met u. ii, 10: In myner vianden ooghen.
het woord beker (iii, 2; u. iii, 3).

Men kan tegenwerpen dat er een zekere toevalligheid schuilt in de overeenkomsten, aangezien ook Utenhove voor deze psalm tal van elementen aan Marot heeft ontleend¹. Voor het begin van strofe i en iii staat het verweer hiertegen zwak, zeker niet voor dat van de tweede strofe. Ik meen dat Datheen opzettelijk de beginregels van Utenhove gehandhaafd heeft om enige gelijkheid met deze zeer geliefde psalm te behouden.

De werkwijze van Lucas de Heere stemt met die van Datheen overeen. Hij volgt Marot en ook de Bijbel (Liesvelt zowel als Deus Aes.) Zijn berijming gaat echter mank aan een te grote hoeveelheid stoplappen. Twee ervan treffen we ook bij Datheen aan: gepresen (dH. i, i; D. i, i) en eendrachtich (dH. iii, 5; D. iii, 4). Het eerste trekt tevens een gelijk rijmwoord met zich mee. Verder wijs ik op De Heere's welrieckende olie (iii, 2), dat Datheen zijn rieckend oly kan hebben ingegeven.

Zeer sceptisch sta ik tegenover ontlening aan Lobwasser. Daarom wil ik in de gelijkheid van de rijmwoorden weydet : leytet = weydet : gheleydet, op dezelfde plaats in de eerste strofe, een toevalligheid zien, ook al is het rijm bij Datheen zuiver. Met pecher en beker (iii, 2) is het niet anders.

Datheen heeft met de berijming van de 23e psalm een lied geschapen dat voor zijn Franse origineel in directheid en poëzie niet onderdoet, dit zelfs op sommige plaatsen overtreft. Meer nog dan de Franse hofdichter leefde de Nederlandse volksprediker uit de ‘verborgen omgang met God’, en hoewel hij geen dichter was, heeft toch zijn innerlijke ontroering een lied tevoorschijn gebracht, dat in zijn beminnelijke eenvoud en naïeve directheid ook nu nog aanspreekt.

Dat het geen ‘vervoerd zingen voor de vuist weg’ was, zoals Heeroma wil², zagen we bij het nagaan van Datheen's vertaal-techniek. De wijze waarop hij bij zijn vertaling uit het Frans tal van elementen uit Bijbel en voorgangers in zijn lied heeft geïntegreerd en, al ontlenend, kans heeft gezien zijn vervoering door zijn psalm heen te laten klinken, dwingt echter onze bewondering af.

1 Zie blz. 291.

2 Muus Jacobse, Kan er een nieuwe Psalmberijming komen?, 's-Gravenhage 1947, blz. 43, waar de auteur Datheen's 23e psalm esthetisch-kritisch bespreekt en dan tot de slotsom komt: ‘Men moet al een zeer classicistisch esteet zijn om zich nu nog in alle ernst te ergeren aan dit vervoerde zingen voor de vuist weg.’

[p. 541]

Psalm 42
de bèze	datheen
..... Pseaume pour ceux que	..... Dese Psalm is dienstlick voor den
les infideles empeschent de se	ghenen die door den ongheloouighen ghehindert
trouuer en l'Eglise.	zijn / van by de Ghemeynte Gods te comen.
i	i
Ainsi qu'on oit le serf bruyre,	Als een Hert geiaecht / O Heere /
Pourchassant le frais des eaux,	Dat verssche water begeert:
Ainsi mon coeur qui souspire,	Alsoo dorst mijn siel oock seere /
Seigneur, apres tes ruisseaux,	Na v mijn God hooch gheeert /
Va tousiours criant, suyuant	En spreeckt by haer met gheclach:
Le grand le grand Dieu viuant.	O Heer wanneer comt dien dach /
Helas donques quand sera-ce,	Dat ick doch by v sal wesen /
Que verray de Dieu la face?	En sien v aenschijn ghepresen.
ii	ii
Iours & nuicts pour ma viande	Mijn tranen ende mijn clachten /
De pleurs me vay soustenant,	Sijn mijn Spijs die my steedts voet:
Quand ie voy qu'on me demande,	Als men my vraecht met verachten /
Où est ton Dieu maintenant?	Waer is nu v God so goet?
Ie fons en me souuenant	Ick smelt als ick denck daer aen /
Qu'en troupe i'alloy' menant,	Hoe ick voormaels plach te gaen /
Priant, chantant, grosse bande	Met een hoop volcx hier te lande /
Faire an temple son offrande.	Om v Heer te doen offrande.
iii	iii
D'où vient que t'esbahis ores,	Waerom wilt ghy v so quellen /
Mon ame, & fremis d'esmoy?	En beroert zijn / O siel mijn?
Espere en Dieu, car encores	Wilt gantsch v hoop op God stellen /
Sera-il chanté de moy,	Van v sal hy ghedanckt zijn.
Quand d'vn regard seulement	Als hy door zijn Aenschijn claer /
Il guerira mon tourment.	Sal wech nemen v cruys swaer.
Las, mon Dieu, ie sens mon ame	Dies O God van my niet wijcket /
Qui de grand desir se pasme.	Want mijn hert my gantsch beswijcket.
iv	iv
Car i'ay de toy souuenance	Ick ben uwes seer ghedachtich /
Depuis outre le Iourdain,	Oock aen des Jordanen cant /
Et la froide demeurance	End uwe goetheyt seer crachtich /

[p. 542]

De Hermon pays hautain,	In Hermon dat coude lant /
Et de Misar autre mont,	End aen Misar den berch bloot /
Vn gouffre l'autre semond,	Daer deen diepte dander groot
Lors que tonnent sur ma teste	Toeschreyt / en daer die tempeesten /
Les torrens de la tempeste.	Ouer my gaen minst en meesten.
---------------	-----------------

Enkele strofen - de eerste vier van zeven - van de zo vaak geciteerde 42e psalm mogen hier niet ontbreken. Naast die van de Bèze slaan de Nederlandse geen kwaad figuur, demonstreren ze welk een habiel vertaler Datheen is geweest. Hij neemt van de Fransman genoeg over om zijn psalm een vertaling te doen heten, maar ook weet hij op zijn tijd zich voldoende van zijn Vorlage te distanciëren om zijn lied een geheel eigen toon te geven. Naast het Franse psalmboek ligt de Deus-Aes-bijbel op zijn schrijftafel, zoals blijkt uit

i, 3/4:	D.A. so schreyt mijn ziele / God tot dy. Mijn ziele dorstet na Gode
ii, 1/2:	D.A. Mijn tranen zijn mijn spijse
ii, 5:	D.A. Wanneer ick dan daer aen ghedencke
iv, 8:	D.A. alle dyne waterwagen ende baren gaen ouer my.

De voorgangers hebben ditmaal uiterst weinig bijgedragen: Utenhove niets, De Heere misschien de vertaling van esbahir met quellen (iii, i).

Datheen kon zo zelfstandig te werk gaan omdat het hem mogelijk was zich zozeer in te leven in de situatie waarin de psalmist verkeerde, dat hij zich met deze vereenzelvigde. Zijn eerste strofe heeft zelfs een mystieke inslag gekregen in de verzen 6 tot 8. Hier volgt hij Calvijn niet, die in zijn commentaar juist Davids verlangen naar de Tempeldienst zo sterk heeft geaccentueerd.

Wat aan Datheen's psalm hier zo'n grote bekoring geeft, is, naast zijn doorzichtigheid van strofeen versbouw, de fraaie klankrijkheid, die voor het Franse vers niet onderdoet: tegenover 30 toonloze vocalen bij de Bèze in de beide eerste strofen heeft Datheen er slechts 19!

Nog iets anders heeft Datheen op zijn voorbeeld voor: een geringer aantal omschrijvingen, waardoor zijn vers aan plasticiteit wint. Men vergelijke:

i, 2:	le frais des eaux - dat verssche water
i, 3:	mon coeur, qui souspire [etc.] - dorst mijn siel
i, 7/8:	quand sera-ce, Que verray de Dieu la face - wanneer comt dien dach Dat ick ... sal ... sien v aenschijn
iii, 6:	mon tourment - v cruys
iv, 3/4:	la froide demeurance De Hermon - Hermon dat coude lant.

Zeker, Datheen's lied is niet volmaakt. Het kent enige onfraaie stoplappen, een ongewenst enjambement (iv, 6/7), een aantal stoten tegen het melodisch accent die wellicht al in de 16e eeuw als hinderlijk werden gevoeld, - maar is dat van de Bèze in alle opzichten vlekkeloos? Ook deze

[p. 543]

moet met vulsels, en welke lelijke soms¹, werken, ook hij komt in conflict met de ‘trochee’, al is dat in het Franse vers niet aanstotelijk. En, de 16e-eeuwer moge het retoricale klankspel in i, 5-6 en ii, 6-7 hebben kunnen appreciëren, wij kunnen het niet meer, en rekenen het de Nederlander als een verdienste aan dat hij het vermeden heeft.

Psalm 133
de bèze	datheen
Il n'y a rien si precieux que paix &	Daer is niet so costelick / als vrede ende
concorde, quand elle est faite au	eenicheyt / die met God ende zijn woort ouer
nom de Dieu.	een coemt.
i	i
O combien est plaisant & souhaitable	Siet hoe fijn en lieflic is tallen stonden /
De voir ensemble en concorde amiable	Dat Broeders in eendrachticheyt bevonden /
Freres vnis s' entretenir!	Tsamen woonen in vrede goet.
Cela me fait de l'onguent souuenir	Sulcx is gantschlic gelijc een balsem soet /
Tant precieux, dont perfumer ie voy	Die op dat hooft Aarons was seer claer /
Aaron le Prestre de la Loy.	Wtgestortet int openbaer.
ii	ii
Et qui depuis la teste vient descendre	Die van zijn hooft lieflick neder daelde /
Iusqu'à la barbe, & en fin se vient rendre	In zijnen baert / so dat oock niet en faelde /
Aux bords du sacré vestement.	Inden boordt zijner cleedingh reyn.
Comme l'humeur se voit iournellement	Die vreed is den dauw ghelijck int ghemeyn
Du mont Hermon & Sion decourir,	Die op Hermon en Zions berch eenpaer
Et le pays d'embas nourrir:	Valt / en tlant omher maeckt vruchtbaer.
iii	iii
Ainsi pour vray ceste assemblee heureuse	So sal die vreedtsame Gemeynte wesen /
Sent du Seigneur la faueur plantureuse:	End ondervinden Gods goetheyt ghepresen
Voire pour iamais ne mourir.	Tot allen tijden voor end naer.

De Hebreeuwse strofering: constatering, beeld, tweede beeld plus sluitzin, heeft de Bèze gewijzigd, en Datheen volgde hem daarin. Uit de openingszin krijgt men de indruk dat Datheen zich nauw wenst aan te sluiten bij de bijbeltekst zoals die in Deus Aes voor hem lag:

Siet hoe fijn ende lieffelick isset / dat broeders eendrachtich by malcanderen woonen Als den kostelicken Balsem ....

1 Eén voorbeeld uit deze psalm, het afschuwelijke vulsel in de slotstrofe (vii, 7): Bref, pour conclure, mon ame (C'est le Dieu que ie reclame), door Datheen weergegeven als: Dies mijn siel wilt v verblijden / (Godt ist dien ick bid int lijden).

[p. 544]

Maar het vervolg van de psalm logenstraft dit. Van de slotzin: ‘want aldaer gheloeft de Heere den seghen ende het leuen / altoos ende eewichlick’, vint men bij de vertaler van de Bèze niets terug.

Aan De Heere kan Datheen het wtgestortet (i, 6) ontleend hebben: Tis als een vutghestorte zalue fijn (i, 4), alsook de wending in ii, 4 die bij De Heere luidt: Dit is oock by den dau wel te ghelijcken (ii, 1).

Het rijm daelde : faelde (ii, 1/2) zal Datheen van Utenhove hebben afgekeken. Maar hoe onhandig. De Londenaar schreef: (1558, ii, 4-6):

End in zijn kleyders daelt,
So dat nerghens en faelt,
Den roeck in all de leden.

Poëtisch is deze psalm, met zijn vele vulsels en rijmstoplappen, van aanzienlijk mindere kwaliteit dan die welke totnutoe aan de orde zijn gekomen.

Psalm 134
de bèze	datheen
i	i
Or sus seruiteurs du Seigneur	Alle ghy knechten des Heeren /
Vous qui de nuict en son honneur	Wilt hem nu tsamen vereeren /
Dedans sa maison le seruez,	Ghy die in zijn huys staet en waect /
Louez-le, & son nom esleuez.	Dient hem / end synen Naem groot maeckt.
ii	ii
Leuez les mains au plus sainct lieu	Heft de handen in heylicheyt /
De ce tressainct temple de Dieu,	In zijn huys op met vlieticheyt /
Et le los qu'il a merité	Om hem te louen taller tijdt /
Soit par vos bouches recité.	Prijst hem met hert end mont verblijt.
iii	iii
Dieu qui a fait & entretient	U sal de Heer / die eewich leeft /
Et terre & ciel par son pouuoir,	Die hemel end Aerd gemaect heeft /
Du mont Sion où il se tient,	Wt Zion met groot ouervloet /
Ses biens te face apperceuoir.	Seghenen met alderley goet.

In overeenstemming met Deus Aes spreekt Datheen van ‘knechten des Heeren’, van ‘Ghy die (des nachts) in zijn huys staet’, van ‘seghenen’. Het ‘des nachts’ (de nuict) heeft hij opgevangen in ‘waect’, waarmee via De Heere: Die snachts (als ooc sdaegs) bid en waect (i, 3) een interpretatie van Titelman in Datheen terecht is gekomen¹.

1 Zie hiervóór blz. 467.

[p. 545]

Een stoute greep doet onze dichter in de slotstrofe, als hij de priesterlijke zegenbede omzet in een stellige zegenbevestiging, waartoe hij noch bij de Bèze, noch in Deus Aes of bij zijn voorgangers enige aanleiding vond.

Opmerkelijk is het vrouwelijk rijm in i, 1-2, dat de zang niet ten goede komt. In de laatste strofe neemt Datheen het rijmschema van de Bèze niet over, maar volhardt hij bij de gepaard rijmende verzen.

De tot hier besproken psalmen vertegenwoordigen de reeks waarbij Datheen, als hij dat wenste, gebruik kon maken van de berijmingen van Utenhove en De Heere. Hier volgen enige uit de groep Psalmen die wel door Utenhove maar niet door De Heere waren bewerkt.

Psalm 44

de bèze	datheen
x	x
Ailleurs qu'à toy nostre pensee,	Op niemant dan op v alleyne /
Seigneur ne s'est point adressee:	Heeft (Heer) ghestaen ons hope reyne /
Hors le chemin qu'as ordonné,	Wt v voorschreuen weghen goet /
Nostre pied n'a point cheminé:	Is niet gheweken onse voet?
Parmi dragons enuenimez,	Al hebt ghy ons met draken wreedt /
Combien que ta main nous accable,	Ghestraft / ia oock gantsch oueruallen /
Et que nous ayes abysmez	End ons in den cuyl diep en breedt /
D'ombre de mort espouuantable.	Des doots / gheworpen / Heer met allen.
xii	xii
On nous meurtrit pour ta querelle,	Om uwent wil zijn wy gheslachtet /
On nous tient en estime telle,	Omme ghebracht end oock gheachtet /
Que brebis qu'on nourrit expres	Als schapen die daer zijn bereydt /
Pour les massacrer puis apres.	Om op de banck te zijn gheleyt.
Helas, Seigneur, pourquoy dors-tu?	Waerom slaept ghy Heer inden noot?
Resueille-toy en nos oppresses:	Ontwaeckt / siet ons die bouen maten /
Resueille, di-ie, ta vertu,	Benout zijn / en toont v cracht groot /
Et pour iamais ne nous delaisses.	End wilt ons nu doch niet verlaten.
xiii, 7-8	xiii, 8
Nous auons les ventres tous plats,
Comme colez contre la terre.	Onse buyck cleeft gaer aen der eerden.
xiv	xiv
Leue-toy donc, & nous accorde	Maect v op / en slaet ons doch gade.
L'aide de ta misericorde:	Helpt ons na v groote ghenade:
Et pour l'amour de ta bonté	End ons door uwe goedicheydt /
Deliure-nous d'aduersité.	Verlost van dese teghenheydt.

[p. 546]

De voornaamste bron is de Bèze, zoals de tiende strofe duidelijk demonstreert. Maar in de volgende gaat Datheen plotseling zich naar Deus Aes richten. En we kunnen dat waarderen, want de Bèze's uitgewerkte beeld van de opzettelijk vetgemeste schapen blijft in suggestiviteit ver beneden het bijbelse beeld: ‘Want wy worden doch om dynent wille daghelicx verworcht / ende zijn geacht als slachtschapen.’ Datheen wint het zelfs nog in plasticiteit van Deus Aes.

Door het integraal overnemen van de bijbeltekst in xiii, 8 behoudt Datheen een fraai stuk Hebreeuwse poëzie, dat bij de Franse dichter in breedsprakigheid verwaterd is.

Dat ook Utenhove hier Den buyck die kleeft an d'eerde heeft, mag men dus niet aanvoeren als een bewijs van Datheen's afhankelijkheid van de Londense berijmer. Het is trouwens de enige versregel die de beide berijmingen gemeen hebben.

Ook in de laatste strofe vinden we Deus Aes terug: Maeckt dy op / helpt ons / ende verlost ons / om dyner goedertierenheydt wille. Datheen vertaalt de Bèze, maar gebruikt daarbij de woorden van zijn bijbel.

Het zal wel altijd een open vraag blijven waarom hij dat hier wel doet en op talloze andere plaatsen niet.

Psalm 115

marot	datheen
i	i
Non point à nous, non point à nous, Seigneur,	Niet ons / niet ons / maer v behoort O Heer /
Mais à ton nom donne gloire & honneur,	Om uwes woorts wille alleyn de eer /
Pour ta grace & foy seure.	Twelc is en blijft warachtich /
Pourquoy diroyent les gens en se moquant,	Waerom souden de Heydenen met spot /
Ou est ce Dieu qu'ils vont tant inuoquant?	Lachende seggen: Waer is nu haer God /
Où est-il à ceste heure?	Dien sy aenroepen clachtich.
ii	ii
Certainement nostre Dien tout parfaict	Onse Godt woont inden hemel voorwaer /
Reside aux cieux, & de la haut il fait	Hy maeckt end doet alles int openbaer /
Tout ce qu'il veut, en somme.	Wat hy wil inden Landen.
Mais ce qu'adore & sert toute autre gent,	Maer aller Heydenen Afgoden zijn /
Idoles sont faites d'or & d'argent,	Niet dan gout en siluer gheloutert fijn /
Ouurage de main d'homme.	Wercken der menschen handen.
iii	iii
Bouche elles ont, sans parler ne mouuoir:	Sy hebben monden / en spreken gaer niet /
Elles ont yeux, & ne sauroyent rien voir,	End ooghen / der welcken gheene yet siet /
C'est vne chose morte.	Het zijn al doode dinghen.
Aureilles ont, & ne sauroyent ouir,	Sy hebben ooren / maer gantsch gheen ghehoor /
Elles ont nez, & ne sauroyent iouir	Neusen / nochtans watmen hen stellet voor /
D'odeur douce ne forte.	Gheenen reuck sy inbringhen.

[p. 547]

iv	iv
Elles ont mains, ne pouuans rien toucher:	Sy hebben handen en grijpen niets aen /
Elles ont pieds, & ne sauent marcher:	Haer voeten connen gantschelijck niet gaen /
Gosier, & point ne crient.	Haer kele can niet spreken.
Tels & pareils sont tous ceux qui les font,	Diese maken / zijn hen ghelijck voortaen /
Et ceux lesquels à leur recours s'en vont,	En diese besoecken en daer op staen /
Et tous ceux qui s'y fient.	Sijn daer by vergheleken.
......................	......................

Niet ons Heere / niet ons:

maer dynen Name gheeft eere /
om dyner ghenade ende waerheydt wille.

Waerom sullen de Heydenen seggen:

Waer is nu haren God?

Doch onse God is inden Hemel:

hy kan maken wat hy wil.

Ghener Afgoden daerentegen zijn siluer ende goudt /

van menschen handen gemaeckt.

Sy hebben monden / ende en spreken niet:

sy hebben ooghen / ende en sien niet.

Sy hebben ooren / ende en hooren niet:

sy hebben neusen / ende en riecken niet.

Sy hebben handen / ende en houden niet:

voeten hebben sy / ende en gaen niet:
ende en spreken niet door haren halse.

Die sulcke maken / zijn gelijck also:

ende alle die op haer hopen.

Voor deze gelegenheid heb ik buiten de Franse tekst ook die van Deus Aes afgedrukt, om nauwkeuriger te kunnen doen nagaan waar Datheen een van beide heeft gevolgd, of van beide is afgeweken.

Het laatste is het geval in de eerste strofe, als Datheen zowel grace & foy als genade ende waerheydt vervangt door het Woord, dat waarachtig is en blijft. Of hij daartoe alleen is geïnspireerd door waerheydt, durf ik niet beslissen - een ‘bron’ kan ik er niet voor aanwijzen -, de gedachte, buiten de tekst om maar niet on-bijbels, is fraai, evenals de verzen dit zijn.

In het vervolg van de strofe blijft de vertaler, met zijn ‘met spot lachende’, een figuur evenwaardig aan Marot's herhaling in ‘Où-est-il?’, zeker niet bij zijn voorbeeld ten achter.

[p. 548]

In de tweede strofe kan de stoplap ‘int openbaer’, indien opgevat als een omstandigheidsbepaling, een dogmatische onjuistheid bevatten: God werkt immers ook in het verborgen. Juister lijkt het me echter, in het kader van Datheen's stoplappenarsenaal, hier te denken aan een bepaling van modaliteit, ongeveer gelijkstaande met ‘zoals bekend is’. Esthetisch gezien is ook Marot's vulling in de derde versregel ‘en somme’ (kortom?, tenslotte?) niet veel fraaier. Datheen's tegenstelling van Gods wonen in de hemel en Zijn werken op aarde, vormt een tegenwicht tegenover Marot's klankrijke tweede versregel.

Maar dan komt Datheen op dreef. Er volgt een reeks stoere zinnen waarin elk woord zijn volle betekenis heeft en geen stoplap meer te bespeuren valt. Nu eens zijn blik richtend naar de bijbel, voor de woordkeus, dan weer naar Marot, voor een versuitbreiding, behoudt hij een eigen stijl in de afwisseling in de contrastdelen: zij hebben... en...; zij hebben... maar... Tegenover viermaal ‘Elles ont’ in het Frans, heeft Datheen driemaal ‘zij hebben’, maar het is voldoende om aan de intensiteit van zijn verachting expressie te geven.

Afgezien van de slotregel van de vierde strofe komt Datheen in zeggingskracht boven Marot uit. Hoeveel matter, want weinig persoonlijk geïnteresseerd, klinken de potentialisvormen ‘ne sauroyent’ (zouden niet kunnen) dan Datheen's overtuigde verzekeringen, evenzovele malen versterkt door gaer, yet, al, gantsch, gantschelijck.

Op grond van deze strofen heeft Albert Verwey verklaard ‘dat Datheen uit innerlijke aandrift meer dan Marnix een dichter was’, zij het ‘een onbeholpen dichter’¹. ‘Wanneer Datheen Psalm CXV - de beeldstormers-psalm - begint:

Onse Godt woont inden hemel voorwaer, [enz.]

dan schrijft hij geen metrische [zoals Marnix], maar binnen een vast aantal syllaben geaccentueerde verzen. Maar we beven al op het ritme, het dreigende. En als hij dan voortgaat:

Sy hebben monden, en spreken gaer niet, [enz.]

dan worden we bang voor de beelden, omdat we voelen dat als deze vonnissende opsomming geëindigd is, de storm aan zal gaan. Hoor nog maar even hoe de toon stijgt en een oordeel wordt.

Sy hebben handen en grijpen niets aen, [enz.]’²

Het zijn juist deze woorden geweest die hebben geleid tot Datheen's eerherstel. In hoeverre het accent zwaarder moet vallen op ‘onbeholpen’ dan op ‘dichter’, is een vraag die nooit afdoende beantwoord zal kunnen worden, aangezien elke generatie andere normen opstelt voor het ‘dichterschap’ en dus altijd gelijk heeft. Boven het gelijk van de wisselende geslachten van esthetische be- en ver-oordelaars staat dat van de onderzoeker die zo objectief mogelijk het ‘quo’ nagaat, om het ‘qualis’ een wat vastere, minder subjectieve, basis te geven.

1 Albert Verwey, Hendrick Laurensz. Spieghel, Gron.-Den Haag 1919, blz. 168.

2 Verwey, H.L. Spieghel, blz. 166 v.

[p. 549]

Psalm 139

de bèze	datheen
i	i
O Dieu qui cognois qui ie suis,	Ghy hebt my heer gantschlick doorgront /
Tu sais tout cela que ie puis,	Ghy weet mijn cracht voor deser stont:
Soit que soy' assis ou debout	Het sy dat ick sit ofte stae /
Tu me cognois de bout en bout:	Heere ghy slaet sulckes al gae /
Et n'ay nulle chose conceuë,	Ghy verstaet heer door uwe crachten /
Que n'ayes de loin apperceuë.	Van verren alle mijn gedachten.

HEere / ghy doorgrondet my / ende kent my.
Ick sitte ofte sta op / so weet ghy het:
ghy verstaet myne ghedachten van verre.

Deze openingsstrofe had, afgezien van de tweede versregel, onafhankelijk van Beza, als een rechtstreekse berijming van de bijbeltekst kunnen ontstaan.

ii	ii
Soit que ie marche ou soy' couché,	Tsy dat ick wil rusten of gaen /
Ie te voy soudain approché:	Ghy coemt my met der haesten aen /
De ma vie tout le sentier	End doorsiet scherp in desen val /
T'est de pieça tout coustumier:	Mijn doen end oock mijn wegen al:
Ie n'ay pas le mot sur la langue,	Daer is geen woort in mijnen monde /
Que desia tu sçais ma harangue.	Of ghy en siet dat inden gronde.
Ick ga ofte ligghe / so zijt ghy om my / ende siet alle myne weghen.
Want siet / daer en is gheen woort op myner tongen / dat ghy Heere niet alles en wetet.

Hoewel Datheen dichter bij zijn voorbeeld blijft, getuige de tweede versregel, demonstreert de afwijking in juist dit vers - Ie te voy approché tegenover Ghy coemt - de betrekkelijke zelfstandigheid van de vertaler, die in de beide beginstrofen hiermee sterker dan de Franse dichter Gods bemoeienis met de mens accentueert.

iii	iii
Derriere & deuant tu me tiens	Voren end achter zyt ghy heer /
Enuironné de tes liens,	U handt houdt ghy ouer my seer /
Tu as posé sur moy ta main,	Sulcx te vertsaen is my voorwaer /
Ton sens est pour moy trop hautain:	Al veel te hooch end oock te swaer /
Et ne pourroy' de ta sagesse	Ick can uwe heerlijcke wercken /
Iamais atteindre la hautesse.	Niet verstaen noch genoech bemercken.

[p. 550]

Ghy beschickt het / wat ick voor ofte na doe [in marg.: staltet my achter ende voor] ende houdet dyne handt ouer my.

Sulcke bekentenisse is my te wonderlic ende te hooch: ick en kan het niet begrijpen.

Voor deze strofe kan dezelfde opmerking gelden als voor de eerste.

iv	iv
Si ton Esprit vent m'attraper,	Waer sal ick Heer voor uwen geest
Où iray-ie pour eschapper?	Vlieden / om te zijn onbevreest ?
Où enfuyray-ie deuant toy?	Waer sal ick gaen voor v aenschijn?
M'enfuyant au cieux ie t'y voy:	Vaer ick ten hemel ghy sult zijn
Et si dans les abysmes i'entre,	Aldaer: Ja dael ick in die Helle /
Ie t'y trouueray iusqu'au centre.	Daer cont ghy my vinden end quellen.

Waer sal ick henen gaen voor dynen Gheeste?

ende waer sal ick henen vlieden / voor dynen aenghesichte?

Voer ick inden Hemel / so zijt ghy daer:

beddede ick my inder Hellen / siet / so zijt ghy oock daer.

Sterker nog dan in de voorgaande strofen leunt Datheen aan tegen Deus Aes. De beide enjambementen, vanuit modern standpunt gezien sterk functioneel, maar in de volkszang storend, en het rijmwoord quellen verzwakken de strofe als gedicht en als lied.

v	v
Posé que i' attache à mon corps,	Als naem ick haestlijc met der daet /
A fin d'aller iusques aux bords	Die vleughelen vanden daechraet /
De l'Ocean faire seiour,	Om te vliegen tot deser tijdt /
Les ailes de l'aube du iour,	Ouer die Zee breedt ende wijdt /
Ta main, s'il te plaist de l'estendre,	Daer end ouer al tallen stonden /
Viendra m'y poursuyure & m'y prendre.	Werd ick van v handen gevonden.

Name ick vleughelen des dagheraedts /

ende bleue in de wterste Zee:

So soude my doch dyne hant aldaer leyden /

ende dyne rechterhandt my houden.

Structureel voldoet de Bèze's strofe uitstekend: de hypothetische zin omsluit de finale bijzin, waardoor deze het gewenste relief krijgt; de toon blijft stijgen tot het eind van regel 4.

Bij Datheen staat de hypothese al in de eerste twee regels, waardoor de finale zin het karakter krijgt van een tussenzin van niet essentiële betekenis.

De mooie klankwerking van de beide beginregels wordt tenietgedaan door de te grote hoeveelheid stoplappen in deze en de volgende regels. De Bèze moge de bijbelse gedachte wat breed hebben weergegeven, zijn strofe heeft geen woord teveel en is daardoor volkomen doorzichtig.

[p. 551]

Datheen's woord daer in regel 5 heeft eerst dan een goede zin als men ouer die Zee opvat als: naar de overzijde van de zee.

Een enkele maal konden we constateren dat de vertaler zijn origineel overtrof; bij de weergave van de beide slotregels van deze strofe is dit allerminst het geval. Hoe plastisch en suggestief is de Bèze hier: Uw hand, als het U behaagt die uit te strekken, zal mij daar komen volgen en vastgrijpen: zelfs de verste kusten liggen binnen Gods onmiddellijk bereik, Hij behoeft niet eens de moeite te nemen om op te staan. Hoe slap daartegenover Datheen's niets-zeggende passiefconstructie.

vi	vi
Si ie di, la nuict pour le moins,	Spreeck ick: die duysterheyt met cracht
Me couurira à tous tesmoins,	My decken sal: doch wert die nacht
Au lieu de iour me seruira:	So claer / dat my een yeder siet.
La nuict point ne me couurira:	Want die duysternis voor v niet /
Car la nuict t'est splendeur entiere,	Can berghen / maer die nacht sal wesen
Et tenebres te sont lumiere.	So claer / als die middach gepresen.

Sprake ick: Duysternissen meugen my bedecken:

so moet den nacht oock licht om my zijn.

Want oock de duysternisse en is niet duyster by dy /

ende den nacht lichtet als den dach:
duysternisse is als het licht.

Behoudens één uitzondering heeft de Bèze een voortreffelijke, in het geheel van de gedachtengang van de psalmist passende, interpretatie gegeven van deze moeilijke psalmpassage. De bedoeling is deze: nu ik overdag nergens God ontvluchten kan, zal voor het minst de nacht mij te hulp komen. Maar neen, ook de nacht zal me niet verbergen kunnen, want voor God is de duisternis licht. De ‘fout’ die de Bèze maakt is gelegen in à tous tesmoins: het is immers niet zozeer de bedoeling om de mensen te ontvluchten als wel Gods Geest.

Datheen's inzet is goed; de stoplap met cracht, op te vatten als een versterkende bepaling, zegt, uiteraard, minder dan het Franse pour le moins, maar we kunnen ze aanvaarden.

Maar dan speelt de duisternis de vertaler parten. Wat hij in regel 3 beweert - de nacht wordt dag, zodat een ieder me zien kan - is in strijd met de gedachte van de bijbel, die slechts bedoelt, dat voor God niets verborgen is. Dat zegt nu Datheen wel in de volgende versregels (4-5, niet = niets), maar dit mist zijn pregnante zin in het verband met het geheel, temeer daar hij ook in de beide laatste regels suggereert dat de nacht in middag verandert en daarmee ophoudt nacht te zijn.

Men moet toegeven dat ook Deus Aes niet overduidelijk is, maar dat verontschuldigt Datheen niet.

Hoe jammer ook dat zijn klankvolle strofe - slechts 9 (8 als men een in vi, 3 toon geeft) toonloze vocalen op 50 syllaben, tegenover de Bèze ii - bedorven wordt door een aantal weinig expressieve enjambementen.

En toch, wanneer we nu de besproken strofen nog eens herlezen en vergelijken met de Franse,

[p. 552]

dan valt ons, sterker dan dit bij de analyse het geval was, op, hoe beklemmend nerveus-gejaagd het ritme in deze strofen, hoe klankvol Datheen's vers is, hoe persoonlijk hij ook deze psalm heeft verwerkt.

Het aantal ontleningen aan Utenhove is, ondanks het grote aantal psalmen dat beide berijmers gemeen hebben, zeer gering. Waar in de hierboven behandelde psalmen Utenhove's naam niet is genoemd, ontbreekt zijn invloed totaal. Uit andere liederen van de reeks noteerde ik enkele elementen, die niet boven een enkelvoudige regel uitgaan.

D.	79,	vi, 4:	Die tot der doot gheeyghent zijn en beuen
U.	79,	v, 8:	Die tot der dood gheeyghent zijn.
D.	84,	iv, 1:	Sy sullen gaen van deucht tot deucht
U.	84,	iv, 3:	Van doeght tot doeght sullen zy gaen mit vreden
D.	84,	v, 3-5:	Want veel beter is slechts een ure /
			In v huys / dan elders / dits claer /
			Duysent zijn:.....
U.	84,	vi, 1-2:	Want eenen dagh is beter in dijn huys,
			Dan duysent zijn elders,.....
D.	86,	viii, 3:	Lanckmoedich tot toornicheydt
U.	86,	viii, 3:	Lanckmoedich in toornicheyt
D.	120,	ii, 8:	Als gloeyende kolen sy zijn.
U.	120,	iii, 4:	Ende gloyende kolen van houte groen
D.	124,	iv, 3:	Tstrick is ontwee / .....
U.	124,	iii, 5:	Strick is ontwee (1561: T'strick is ontween)

De versregels van Utenhove zijn geciteerd naar de edities van 1558 en '59. In de Hondert Psalmen van 1561 hebben 84, vi, 1-2 en 120, iii, 4 een zo gewijzigde tekst, dat aan ontlening daaraan niet gedacht kan worden. De plaatsen luiden resp.:

84,	vi, 1-2:	Want ghewislick een dagh in dyner sael
		Is beter dan elders duysent te mael
120,	iii, 4:	End kolen van geneuer groen.

Het kan zijn dat Datheen de Londense uitgave eerst vrij laat heeft leren kennen; ook zullen verscheidene versregels uit de vroegere edities hem veel beter in het geheugen zijn blijven hangen, of heeft hij die beter gevonden dan de later gecorrigeerde.

[p. 553]

De invloed van Lucas de Heere is niet veel groter. In enkele psalmen uit de reeks die nog niet door Utenhove maar wel al door De Heere was overgezet, vond ik wat overeenkomsten in woordkeus en/of versbouw, die tot ontlening mogen doen besluiten. Zo in:

D.	9,	i, 1-2:	Heer ick wil v wt tsherten gront /
			Prijsen end ouer al doen cont /
H.	9,	i, 1-2:	Ic sal tsHeeren lof maken cond
			VVt alle mijnder herten grond
D.	9,	xv, 3-4:	Haer voeten zijn int net ghevangen /
			Dat sy voor my hadden ghehangen.
H.	9,	xv, 3-4:	Haren voet die is oock ghevanghen
			Int net dat zi voor andre hanghen.
D.	11,	iii, 5-7:	Haer deel sal zijn veel windige tempeesten /
			Solpher end vlamme diet alles versmelt /
			Wert geschoncken den minsten end den meesten.
H.	11,	iii, 5-7:	Stricken, solpher, vier, wind, ende tempeesten
			Ziet daer haer deel, tot haren grooten val
			Dits haren loon, en dranck, minst med den meesten.
D.	17,	iii, 1-2:	Van hen die uwe roeden zijn /
			Bevrijdt my:.....
H.	17,	vii, 1-2:	En van die zijn u gheessel-hand
			Verlost my:.....

Zoals men ziet beperken zich de ontleningen - als het dit inderdaad zijn en geen toevallige overeenkomsten - tot een enkele regel of formulering, soms tot een enkel woord of rijmwoord.

Het gemaniëreerd woordgebruik van de Gentse dichter-schilder moet Datheen, die in de allereerste plaats het eenvoudige kerkvolk wilde dienen, tegen de borst gestuit hebben, evenzeer als, zo niet nog sterker dan het taalgebruik van de Londense ouderling Utenhove¹.

1 In hoeverre Datheen's eigen taal eenvoudig was, zal eerst een synchronisch taalonderzoek kunnen uitmaken. In dit verband is een uitlating van de anonieme schr. van de Antirabotenus (1581) niet zonder belang: ‘Wat een veranderinghe hebben wy binnen onsen tyt ghesyen In onse pretense ghereformeerde / dewelcke alleenelick ontrent thien ofte XI jaeren vut gheweest hebbende haerlieden eijghen tale (daerinne zy tot harelieden auderdom commen zijn) zo contrefaicten, ende zo vele vremde termen mede ghebrocht hebben, dat haerlieden eyghen moeders, ende achtergheblevenen huijsvrauwen hemlieden in vele nyet en zouden connen verstaen / Ghelyck als ettelick, billich, goederen, Godes, stedes, etc. / Ja selfs Dathenus die een plat vlamijnck es, heeft zijne zalmen zo verduudst dat vele bekennen dat zij die tale nyet en zouden connen verstaen.’ - Ontleend aan J.G. Sterck, Bronnen en samenstelling van Marnix' Biënkorf der H. Roomsche Kercke. Bijdrage tot de studie van het godsdienstig-polemisch proza in de Nederlanden der XVIde eeuw, Leuven 1952, blz. 34.

[p. 554]

Er resten ons nu nog een aantal psalmen bij de vertaling waarvan Datheen niet kon terugvallen op een voorganger, of het zou Willem van Zuylen van Nyevelt moeten zijn. Om uit te maken of dit ontbreken van een voorganger invloed heeft gehad op Datheen's vertaalmethode, kies ik enige strofen uit de psalmen 18, 33 en 89.

Psalm 18

marot	datheen
Hymne tresexcellent, lequel Dauid	Dit is eenen lofsanck welcken Dauid Gode
chanta au Seigneur Dieu, apres qu'il	gesonghen heeft / als hy Saul ende alle zijne
l'eut rendu paisible & victorieux sur	vyanden ouerwonnen hadde ende met stilheyt /
Saul, & sur tous ses autres ennemis:	dat Coninckrijcke besadt / daer in hy opt eynde
prophetisant de Iesus Christ en la	proheteert vanden Coninckrijcke Jesu Christi.
conclusion du Pseaume.
[Inleidende strofe]	[Inleidende strofe]
Ie t' aimeray en toute obeissance,	Ick sal v lieuen end dienen eendrachtich
Tant que viuray, ô mon Dieu ma puissance:	Mijn leuen lang O Godt mijn sterckte crachtich /
Dieu est mon roc, mon rempart haut & seur,	Ghy zijt mijn burcht / mijn troost / mijn Heyl /
C'est ma rançon c'est mon fort defenseur.	mijn steyn,
	Mijn schilt mijn hoop / mijn bewaerder alleyn.

Hertelick lief hebbe ick dy Heere / mijn Sterckte.
Heere mynen Rootsteen / mijn Burcht / mijn Verlosser / mijn God /
mynen Troost / op dien ick betrouwe:
mynen Schilt / ende Hoorne myns Heyls / ende mijn Beschutter.

Van de acht predikaatsnomina bij Dieu heeft Marot er slechts vier behouden; Datheen zeven. Hiermec blijft deze wel in de lijn van de bijbel, maar hij verknipt er zijn vers door: de melodie wordt hijgend.

i	i
En luy seul gist ma fiance parfaite,	Myn hope stact alleen op Godt ghepresen /
C'est mon pauois, mes armes ma retraitte.	Hy wil mijn wapen end mijn toevlucht wesen.
Quand ie l'exalte & prie en ferme foy,	Als ick hem groot maeck / en bid na zijn woort /
Soudain recoux des ennemis me voy.	Mijn vyanden hy haestelick verstoort.
Dangers de mort vn iour m'enuironnerent,	Sdoots noot omving my dees voorleden daghen /
Et grands torrens de malins m'estonnerent,	Stroomen der boosen maecten thert verslaghen/
I'estoy' bien pres du sepulchre venu,	Die angst des grafs hadde my gantsch bevaen/
Et des filez de la mort preuenu.	Met den stricke des doodts was ick belaen.

[p. 555]

Ick wil den Heere louen ende aenroepen /

so worde ick van mynen vyanden verlost.

Want my omuinghen des doodts banden /

ende de Beken Belials verschricten my.

Der Hellen banden omuinghen my /

ende des doodts stricken ouerweldichden my.

Datheen volgt zijn voorbeeld naar bouw en gedachtengang op de voet, neemt diens beelden over en componeert daarmee een gelijkwaardige strofe, waarin de 7e regel naar inhoud, klank en ritme de Franse ver te boven gaat.

ii	ii
Ainsi pressé, soudain i'inuoque & prie	So benout zijnde heb ick Godt ghebeden /
Le Tout-puissant, haut à mon Dieu ie crie:	End hem aengheroepen van hier benden /
Mon cri au ciel iusqu' à luy penetra,	Mijn gheschrey tot hem inden hemel quam /
Si que ma voix en son aureille entra.	En mijn stem tot zijnen ooren opclam /
Incontinent tremblerent les campagnes,	Van stonden aen beefde dat gantsch Aerdrijcke /
Les fondemens des plus hautes montagnes	Die berghen wierden beweecht desghelijcke /
Tous esbranlez s'esmeurent grandement:	Verschrickt waren sy bouen maten seer /
Car il estoit courroucé ardemment.	Want met ernst groot / vertoornde hem de Heer.

Wanneer my angst is / so roepe ick den Heere aen /

ende schreye tot mynen God /
so verhoort hy mijn stemme van synen Tempel /
ende mijn roepen koemt voor hem / tot synen ooren.

De Aerde beefde ende werdt beweecht /

ende de fundamenten der Bergen veruerden haer /
ende beefden / doe hy toornich was.

Ook nu, evenals bij de vorige coupletten, valt ons op wat een krachtig vers Marot schrijft. Zijn ‘jambische’ dizains vertonen als regel een cesuur na de vierde syllabe. De zware accenten vlak voor de insnijding geven aan het vers de indruk van onwrikbaarheid, symbool van het godsvertrouwen waaraan de psalm uitdrukking wil geven. De twee delen waarin de strofe uiteenvalt, vormen elk een gesloten geheel met een tot het einde doorlopende ritmische golving.

Men lette op de wisseling van de tempora in het eerste deel: hoewel de handeling in het verleden plaats vond, gebruikt de dichter het presens, waarmee hij de voorstelling verlevendigt, als zijn we bij de luide kreet van de dichter betrokken. De verleden tijd van de volgende regels suggereert de afstand: bij het ‘horen’ van God zijn we uiteraard niet meer tegenwoordig.

Tenslotte is in de laatste regel het adverbium ‘ardemment’ voortreffelijk gekozen ter inleiding ook van de volgende strofe waarin Gods toorn onder de beelden van vuur en rook nader wordt uitgewerkt.

[p. 556]

Bij Datheen vinden we geen van deze drie fijne trekjes overgenomen. Structureel en ritmisch ‘rammelt’ zijn strofe. De suggestie van ‘soudain’, heeft hij niet weergegeven, evenmin als het causale verband tussen het roepen en het horen; het ‘brandend’ is ‘ernstig’ geworden, een weinigzeggende karakteristiek. Wat overblijft is een matte weergave van de zin. Slechts een regel springt eruit: ‘Van stonden aen beefde dat gantsch Aerdrijcke’, een waardig equivalent van de overeenkomstige Franse regel.

iii	iii
En ses nareaux luy monta la fumee,	Wt zijn neusgaten ghinck damp tot dier stonde /
Feu aspre issoit de sa bouche allumee:	End een schrickelick vyer wt zijnen monde
Si enflambé en son courage estoit,	Hy was ontsteken met toorne so groot /
Qu'ardens charbons de toutes pars iettoit.	Dat hy alsins heete kolen wtgoot.
Baissa le ciel, de descendre print cure,	Hy booch die lucht / en daelde tot den volcken:
Ayant sous pieds vne brouee obscure:	Onder zijn voeten waren duyster wolcken.
Monté estoit sur cherubins mouuans,	Hy sat op den windt die hem crachtich roert
Voloit guindé sur les ailes des vents.	End hy wert op zijn vleughelen ghevoert.

Damp ginck op van syner neusen /

ende verteerende vyer van synen monde /
dat het daer van blixemde (in marg.: daer de kolen van ontfunct werden)

Hy neychde den Hemel / ende voer daer af /

ende donckerheydt was onder synen voeten.

Ende hy voer op den Cherub / ende vlooch daer henen:

hy sweefde op de vederen des windts.

Hoewel de strofe in zijn geheel beter is dan de vorige, blijft Datheen toch in preciesheid bij Marot ten achter. Uitgieten past niet bij de vurige kolen, aangezien het een continue stroom doet onderstellen, terwijl Marot met ‘iettoit de toutes pars’ een herhaaldelijk werpen suggereert. Aan het eind zijn de cherubijnen weggevallen, hoewel ze toch ook in de bijbeltekst voorkomen.

Uit de bijgevoegde Deus-Aesteksten is wel gebleken dat Datheens afwijkingen niet zijn ontstaan onder de dwingende aanwezigheid van deze tekst: we krijgen zelfs de indruk dat de vertaler zich betrekkelijk weinig aan de bijbel gelegen heeft laten liggen.

Psalm 33

marot C'est vn bel hymne....	datheen Dit is een schoon lofsanck....
i	i
Resueillez-vous chacun fidele,	Weest nu verheucht al ghy oprechten /
Menez en Dieu ioye orendroit:	In Godt den Heer / v al verblijt.
Louange est tresseante & belle	Dat lof inden mont zijner knechten /
En la bouche de l'homme droit.	Is heerlijck en schoon taller tijt /

[p. 557]

Sur la douce harpe,	Mijn Harpen vol snaren /
Pendue en escharpe,	Wilt nu openbaren
Le Seigneur louez:	Sijnen prijs en eer /
De luts, d'espinettes,	Dat Psalters en kelen
Sainctes chansonnettes	Nu singhen en spelen /
A son nom iouez.	Onsen Godt en Heer.

Verheucht v des Heeren ghy rechtueerdighe:

de vrome sullen hem heerlick prijsen.

Danckt den Heere met harpen /

ende lofsinghet hem op den psalter van thien snaren.

iv	iv
Il a les grand's eaux amassees	God vergaderd int Meyr te samen /
En la mer comme en vn vaisseau:	Als in een Vat dat water al /
Aux abysmes les a mussees,	Hy bewaerde dat seer bequame
Comme vn thresor en vn monceau:	Int afgrondische diepe dal.
Que la terre toute	Dies moet nu elck vruchten /
Ce grand Dieu redoute,	Godt vreesen en duchten /
Qui fit tout de rien:	Diet al maeckt wt niet.
Qu'il n'y ait personne	Dat een yeghelijcke
Qui ne s'en estonne	Godt in crachten rijcke
Au val terrien.	Vrees / als hy dit siet.

Hy hout het water in de Zee te samen /

als in eenen lederen balghe /
ende leyt de diepte (in marg.: Of, afgronden) int verborghen.

Alle werelt vreese den Heere /

ende voor hem schuwe hem / alles wat op den Aertbodem woont.

Zijn voorbeeld en niet minder de melodie dwongen Datheen om zich rekenschap te geven van de bouw der strofen, en men kan niet anders zeggen dan dat hij deze strofevorm tot in de perfectie beheerst. Met een zeker gemak zelfs, getuige het geringe aantal welhaast onvermijdelijke stoplappen, vult hij zijn regels: twee aan twee in het eerste lid, drie aan drie in het tweede. Het lijkt alsof het puntig ritme van de melodie hem bij het leggen van de zinsaccenten enigermate heeft geïnspireerd.

Sterker ook dan in andere psalmen wel het geval bleek te zijn heeft de bijbeltekst hem de woorden ingegeven. Illustratief is in dit opzicht de eerste strofe, waar Datheen de in draagband gehangen harp en het anachronistische spinet heeft gelaten voor wat ze zijn.

[p. 558]

Psalm 89

de bèze	datheen
iii	iii
Les cieux preschent, Seigneur, tes actes merueilleux,	D'hemelen prijsen Heer / v wercken wonderbaer /
Et ta verité luit en tes saincts bien-heureux	In v Ghemeynte goet / schijnt uwe waerheyt claer /
Car y a-il aucun es nues plus hautaines,	Niemandt isser so hooch gheclommen theeft ghebleken /
Lequel puisse egaler tes forces souueraines?	Die by v in stercheydt can wesen vergheleken /
Y a-il mesme aucune Angelique puissance,	Gheen Enghelen zijn in cracht so hooch opgheresen,
Qui soit à comparer à ta Diuine essence?	Die ghelijck connen zijn uwen Godtlijcken wesen.
vi	vi
Tu as fait le Midi, & le Septentrion:	Dat Noord en tZuyde ghy gheschapen hebt O Heer /
Hermon auec Thabor s'esgayent en ton nom:	In uwen Naem juychen Hermon en Tabor seer /
	Ghy hebt eenen arm sterck / crachtich zijn uwe handen /
Ton bras est tout-puissant, ta main forte & robuste
Ta dextre est esleuee: & de ton throne iuste	V rechter handt verhooget is in allen Landen:
	Vwen throon staet vast in billicheyt en tgherichte /
Iustice & equité gardent ferme la place,
Clemence & verité marchent deuant ta face.	Ghenaed end waerheyt gaen voor uwen aenghesichte.
xix	xix
Souuiene-toy quel temps m'est pour viure ordonné:	Denct hoe cort mijns leuens tijt sy Heer / end ontwaect
Car as-tu pour neant l'homme ainsi façonné?	Soudt ghy den mensch also vergheefs hebben ghemaeckt?
Où est l'homme viuant qui de la mort eschappe	Wie is hy die ontgaet den doodt niet om verstrangen?
Et que la forte main du sepulchre n'attrape?	Die oock int grafs gewelt / hier nae niet wert gevangen /
Helas, Seigneur, où est ta clemence ancienne,	Ach waer mach die ghenade des ouden tijts wesen /
Iurée à ton Dauid par la verité tiene?	Die ghy Dauid toeseyt na v waerheyt ghepresen?

[p. 559]

Met welk een meesterschap hanteert de Bèze de alexandrijn: breed en statig marcheren de versregels, opstuwend in zestallen naar de volheid van de strofe. Met preciesheid legt hij de cesuur na de derde jambische voet: van de honderd twintig verzen zijn er vier of vijf waar de insnijding op die plaats minder scherp is. Binnen het schema van tweemaal zes syllaben speelt de dichter het elegante spel met de jambe dat de Franse prosodie hem toelaat: het spel van kleine versnellingen en vertragingen - zie bijv. xix, 3 en 4 - waarop het vers veert.

Hoe strompelen daarnaast de regels van een Datheen, die het versprincipe van de Fransman, hoe onontkoombaar het zich ook opdringt, niet heeft gezien noch gehoord, en zo hij het al heeft opgemerkt, niet in zijn Nederlandse verzen heeft kunnen navolgen. Zeker, er zijn prachtige regels onder - Ghenaed end waerheyt gaen voor uwen aenghesichte -, Soudt ghy den mensch also vergheefs hebben ghemaeckt? - maar ze zijn op twintig strofen te zeldzaam.

Men krijgt de indruk dat Datheen zich meer heeft laten leiden door het proza-ritme van Deus Aes. Hij heeft bij de vertaling van deze psalm zijn bijbel ijverig geraadpleegd. Vergelijk bijv. strofe vi met:

Noorden ende Suyden hebt ghy geschapen:

Thabor ende Hermon iuychen in dynen Name.

Ghy hebt eenen gheweldighen arm /

sterck is dyne handt / ende hooch is dyne rechter hant.

Gerechticheyt ende Gherichte is dijns stoels beuestinghe /

genade ende waerheyt / zijn voor dynen aenghesichte.

Het is deze sterke aanleuning aan de bijbeltekst die aan Datheen's verzen, ondanks alle gebreken, toch bekoring geeft.