De Nederlandse psalmberijmingen in de 16de eeuw

Van de Souterliedekens tot Datheen met hun voorgangers in Duitsland en Frankrijk

2. De psalmen

Psalm 1

bonner gb. 1550^2 (L. Oeler)	hantboecxken
psal. i. Beatus uir qui non abijt.	Den eersten Psalm /
	te wete / Beatus vir, etc.
	Dit is eene vermaninghe, als dat wy ons aen
	Godts woort houden; ende voor valsche
	leeringhe ons wachten souden, als dan soo wilt
	ons Godt geluck en salicheyt tot alle ons doe,
	ende laten gheuen.
i	i
Wol dem menschen der wandelt nit /	Salich is hy / die en wandelt niet
in dem rath der gotlosen./.	Inden Godtloosen rade:
Noch auff dem weg der sunder trit /	Noch op den wech der sondaren treedt /
noch sitzt da sptter kosen./.	Noch sidt by Spotters quade:
Sonder hat seinen lust gemein /	Maer die heeft synen lust ghemeen,
in des Herren gesetz allein /	In Godt des Heeren Wet alleen /
vnd redt das tag vnd nachte.	Daeraf spreeckt dach / en nachte.

2 Hoewel B.A. de 3e druk van 1561 vertaalde - zie hierboven - citeer ik mijn fotocopieën van de 2e editie (1550), in het vertrouwen dat de tekst niet al te zeer afwijkt.

[p. 482]

ii	ii
Der wirt sein wie ein baumes pflaentz /	Die sal zyn als een boom gheplant /
bey gůtem wasser bchen./.	By goede water Beken /
Der sein frucht bringt in sum̄ers glantz /	Die zijn vrucht gheeft Tsoemers playsant /
sein blat wirt sich nit schwechē./.	Wiens bladers niet en versleeken:
Was er an facht wirt glck bey sein /	Wat hy beghint / sal gheluckich zijn /
so die gotlosen farē hin /	Daer de Godtloosen wech stuyuen fijn /
gleich wie sprewer vō winden.	Ghelyck het Kaf vanden winde.
iii	iii
Die gotlosen in dem gericht /	Die Godtloosen in het oordeel /
werdē nit stehen bleiben./.	En sullen niet staende blyuen:
Auch sunder bey dē gerechten nicht /	Die sondaers, vanden rechtueerdghen gheel /
sie werden all vertribē.	Salmen al sien verdrijuen:
Dann Gott kent der gerechten weg /	Want Godt der rechtuaerdghen wech kent /
vn̄ aber der gotlosen steg /	Maer des Godtloosen padt gheschent /
wirdt durch sein gwalt vmbkommen.	Sal doer de cracht Godts worden.
iv	iv
Ehr sey dem Vatter vnd dem Son/&c.	Eer sy den Vader en den Soon / [enz.]

Herdr. 1567:	i	1	Wel dem mensche die wandelt niet
		2	Inden raet der Godloosen
		3	Sondarn triedt
		4	Noch sidt daer Spotters koosen
		5	gemeyn
		6	alleyn
	ii	3	D. z.v. brengt
		4	Syn bladt sal niet v.
		5	W.h.b.s. gluckig s.
		6	D.d.G. v̓stuynen f.
		7	Glyck
	iii	1	D.G.i.h. gericht
		3	Oock dsondaers byden gerechten nicht
		4	Maer sullen allgaeder wechdryuen
		5	Wandt Godt kendt der gerechten wech
		6	M.d.G.p. te recht
		7	Sal doer Godts cracht verdwynen.

[p. 483]

Psalm 3

bonner gb. 1550 (L. Oeler)	hantboecxken
psal. iii. Domine quid multiplicati.	Psalm. III.
	Domine quid multiplicati.
Auff die Melodey/Psal. j.	Is eenen Psalm van Dauid, doen hy vloot voor
	synen Sone Absolon, en het is een ghebet om
	beschudt ende beschermt te worden, van sine
	vyanden.
	Op de wyse. Ach Gott von himmel sich darein.
	oft op den Xij. Psalm.
i	i
Ach Herr wie seind meinr feind so viel /	Och Heer / hoe zyn mijn vyande so veel /
die sich wider mich setzen /	Die hun teghen my setten.
Sprechen jm Gott nicht helffen wil /	En seggen: hem Godt niet helpen wilt /
des wllest mich ergetzen /	Daerom wilt my doch ontsetten:
Wann Herr du bist vor mir der schilt /	Want Heer / ghy sijt voor my den schilt /
der mich zu ehren setzē wilt /	Die my in eeren setten wilt /
vn̄ mein haupt thust auffrichten.	En mijn hooft oock oprechten.
ii	ii
Mein stim̄ zum Herren rͤffen sol /	Myn stem tot den Heer roepen sal /
von berg wirt er mich hren./·	vanden berch salt hy mij verhooren.
Ich lag vnd schlieff erwachet wol /	Ick sliep / en ontwaeckte ouer al /
mein feind mocht mich nit strē /	Mijn vyandt can my niet verstooren:
Dan̄ Got der Herr mich selbs erhelt /	Want Godt seluer my onderhoudt /
ob hundert tausent wirt gezelt /	Dies hondert duysent mannen stoudt
die sich wider mich legen.	En moghen my niet schaden.
iii	iii
Standt auff O Herr zu helffen mir /	Staet op Heer' om te helpen my /
dann du schlechst all mein feinde./·	Want ghy slaet mijne vyanden /
Auff den kinbacken mit begir /	Op hunlieder kinnenbacken vry /
vnd dem gotlosem gsinde /	En der Godtloosen tanden:
brichst du jr zene mit gewalt /	Die breeckt ghy Heer gheweldelijck:
die hilff sich Herr bey dir erhalt	By v Heer vintmen hulp eewlijck:
vber deim volck der segen.	En uwen seeghen is op u volcke.
	Eer sy den Vader en den Son &c./.

[p. 484]

Herdr. 1567:	i	1	Ach Heer myn vianden syn veel
		3	Seggen
		4	doch vervalt
		7	Ghy doet myn hooft oprechten
	ii	2	Vand Berg sal hy my ὐhooren
		4	Myn viandt coust (!) my niet stooren
		5	Want Godt de Heer my selffs ophoudt
		6	Tegen hondertduysent man stoudt
		7	Die hun tegen my leggen.
	iii	3	Al op hun kinnebacken vry
		7	Op v volck is uwen seeghen

Dat Utenhove niet aan onze B.A. voorbijgegaan is, bewijst het best de tweede strofe. De ‘Londense’ psalm van 1558 heeft daar:

Mijn stem tot den Heer roepen sal,
Van den bergh zal hy my verhooren,
Ick sliep end ontwaeckte zonder misual,
Sy moghen my al niet stooren:
Ja hondert dusendt mannen stout,
Ghemerckt dat my God zelue erhoud,
Moghen my gheenzins schaden.

De opmerkelijke afwijking van het origineel in iii, 6: By v Heer vintmen hulp, heeft haar grond in een tweede hulpmiddel waarvan de vertaler zich bediende: de Deus-Aesbijbel, die ter plaatse luidt: By den Heere vint men hulpe.

Ook in de eerste psalm was al enige invloed van de nieuwe bijbeloverzetting te bespeuren, en wel in de derde strofe, waar men tegenover het Duitse en Liesveltse ‘gerechten’, ‘rechtuaerdghen’ (tweemaal, opzettelijk gelijklettergrepig gemaakt) naar Deus Aes aantreft.

Op B.A.'s verhouding tot ‘de tekst’ kom ik nog terug.

Psalm 42

bonner gb. 1550 (Aberlin)	hantboecxken
psal. xlii. Quemadmodū desiderat ceruus.	Psalm XLII. Quemadmodum desiderat ceruus.
	Is een gebet dat hem Godt tot syne Kercke,
	ende tot syn woordt wederom brenghen wille [enz.]
In den Melodeien/Psal.j.	Op de wijse: Wo Got der Herr nicht. Oft op
	den C.xxiiij. Psalm.

[p. 485]

i	i
Gleich wie der hirtz laufft nach der bach /	Ghelijck een Hert nae dwater haeckt /
wens gifft jm machet volle./·	Alst fenijn heeft ghegheten:
So schreit mein seel O Gott dir nach /	Mijn Siel ooc so roept/dorst/en snaect /
nach Gott drstet mein seele /	Nae Godt den Heer onghemeten:
Ja nach dem lebendigen Gott /	Ja nae den rechten leuenden Godt:
wenn wil ich kom̄en auβ der not /	Wanneer com ick soo eens wt den noodt?
vnd Gottes angesicht schawen.	Dat ick v aensicht sal aensien.
ii	ii
Das weinen ist mir nacht vnd tag /	Het weenen is oock nacht/en dach /
ein speiβ in meiner note./·	Mijn broot gheweest en spijse:
Der gottloβ zu mir sagē mag /	Alsmen my vraechde al den dach /
wo ist doch nū jr Gotte?	Waer is uwen Godt? dat bewijse?
Wenn ich denn nu daran gedenck /	En als ick dan ghedenckten daeraen /
mein seel ich wider mich auβschwenck /	Mijn hert ick doen wtschudde zaen /
ich trst mich selbs dermassen.	En vertroosten my seluen.
iii	iii
Ich hoffes werd kommen darzu /	Ick hoep het sal noch commen daer toe /
das man mich werd erretten./·	Datmen my sal beurijden:
Von vnglck werd ich haben růh /	En van ongluck hebben ruste goe /
vnd kom̄en auβ den nten /	En eens commen wt allen mijn lijden /
Wen̄ vil mit mir ziehen hin dan /	Alsser veel met my sullen gaen /
biβ ins Herren hauβ hinan /	Nae Godt des Heeren huys voordaen:
da würdt ein rechter feirtag,	Daer salt recht Heylich dach wesen.

Herdr. 1567:	i	4	ongmeten
		6	eens vervalt
		7	sal siene
	ii	4	v Godt
		5	draen
	iii	1	tsal
		3	En vervalt
		4	eens vervalt - al myn

Toen Joachim Aberlin in 1537, als samensteller van Der gantz Psalter¹, in de titel vermeldde: ‘Auß Hieronimo, Felice, Campensi, Munstero, Pagnino, Luthero, Zwinglio, Bucero, volendt’, vergat hij (met opzet?) aan deze respectable reeks van psaltervertalers-exegeten en -commentatoren

1 Zie hiervóór blz. 107.

[p. 486]

toe te voegen de naam van Arnobius. Het bewijs leveren de beide beginregels van de eerste strofe, waarin de dorst van het hert verklaard wordt uit het eten van vergif. Dat deed Arnobius toen hij schreef: ‘Sicut ceruus serpentinis carnibus pastus, veneno exaestuans festinat ad fontes, ita...’ Het Hantboecxken nam Aberlin's ‘gifft’ als ‘fenijn’ over, en zo is Arnobius, die we noch in de Souterliedekens noch bij De Heere hebben kunnen ontdekken, toch in onze reformatorische psalmen terecht gekomen.

Nog sterker is de invloed van Campensis op de psalm van de Duitser. De gehele derde strofe, ingeleid door de slotregel van de tweede, en de beide laatste regels van de vierde, gaan op de Leuvense hebraïst terug.

Is het hierom dat onze Nederlandse overzetter in de voorrede tot de tweede druk (1567) er zich over beklaagt dat de Duitse psalmberijmers zo vaak van de ‘profetische zin’ afwijken en tussen de regels laat doorschemeren dat hij liever het voorbeeld van de ‘Nederlantze, ende Londische Psalmboecken’ (Dathenus en Utenhove) zou volgen? Hij heeft kennelijk niet geweten van welk arsenaal Aberlin en de zijnen zich hebben bediend juist om die profetische zin te achterhalen! Voor hem was die, naar alle waarschijnlijkheid, gelegen in Luther's laatste psaltervertaling, zoals die, op haar beurt overgezet, in Deus Aes voor hem lag.

Niet dat men veel van Deus Aes in deze psalm zal terugvinden, slechts in enkele versregels herkent men de bijbeltekst.

‘Haeckt’ (i, i) en ‘beroert’ (iv, 2) zullen van Utenhove (1559) komen.

Psalm 43

bonner gb. 1550 (H. Sachs)	hantboecxken
psal. xliii. Iudica me Deus, & discerne cau.	Psalm XLIII. Iudica me Deus & discerne caus.
Jn obgemelter Melodey	Is een gebedt dat Godt den Dauid tot syne
(= In den Melodeien/Psal.j.)	Kercke woude doch wederom laten comen.
	Op den voorgaenden thoon / oft op den
	Xiij. Psalm.
i	i
Richt mich Herr vnd fr mir mein sach /	Ordeelt my Heer/mijn saeck neemt aen /
wider die vnheilig schare./·	Teghen de onheylighe schare:
Erredt mich von den falchen auch /	Verlost my vanden valschen man /
vnd bsen leuten gare.	En vanden Godloosen allgaren:
Du bist der Got die stercke mein /	Ghy zijt de Godt/en sterckheyt mijn /
varumb lastu mich so traurig sein /	Waerom laet ghy my soo truerich zijn?
wen̄ mich mein feind trengend.	Als myn vyanden my soo quellen.

Herdr. 1567:	i	4	En vervalt - algare
		6	soo vervalt
		7	soo vervalt

[p. 487]

utenhove 1558

 

i

 

Richt my Heer, end grijpt mijn zaeck an,

 

Teghen d'onheylighe schare:

 

Verlost my vanden valschen man,

 

End van den boozen alle

 

Du bist de God der sterckheyt mijn,

 

Waerom laetstu my troerigh zijn,

 

Als mijn viandt my quellet.

ii	ii
Send dein liecht vnd dein warheit /	Seyndt v licht / ende oock v waerheyt /
das sie mich leitend ringe ./.	Dat sy my leyden ras / seere /
Zu deinem heilgen berg bereit /	Tot uwen heylighen berch bereyt /
zu deiner wonung bringe.	Tot v wooninghe / o Heere /
Das ich hinein gang zum altar /	Dat ick mach tot uwen Oultaer ingaen /
zu dem Got meiner freuden gar /	Tot den Godt mijnder vruechden zaen /
vn̄ jm danck auff der harpffen.	En hem dancken op mijn Herpe.

Herd. 1567:	ii	1	en oock
		3	Tuwen
		4	woning
		5	tuwen
		7	En vervalt

ii

Sendt dijn klaer licht end dijn waerheit,
Dat zy my rechte leyden,
Tot dynen heylighen bergh bereydt,
Den vromen, end dyne tenten:
Dat ick in gae tot Gods outaer,
Tot den God mijnner vroeghden gaer,
End dy dancke op de harpe.

iii	iii
Was btrbstu mich o mein seel /	Waerom bedroeft ghy my mijn Seel?
bist vnrwig in mire ./·	Wat beroert ghy my inder stille?
Harre auf Got Emanuel /	Verbeydt den Godt Emanueel /
dem werd ich dancken schiere.	Dien ick nv dancken wille /
Vm̄ das heil seines angesichts /	Om zijns aenghesichts salicheyt /
erlsung hat er zugericht /	Heeft hy ons verlossinghe bereyt /
durch Christum vnsern Herren.	Door Christum onsen Heere.

[p. 488]

Herdr. 1567:	iii	2	W.b.g.m. zeere
		4	V wil ick dancken myn Heere
		5	Om syns schoon aensichts s.
		6	Verlossing

iii

Waerom troerdy o ziele mijn,
Wat beroerstu dy van binnen?
Betrout op God Emanuel,
Dien ick noch prijzen wille.
Du bist mijns anschijns zaligheydt,
End mijn God die daer zijt bereydt,
Door Christum onzen Heere.

Het bevreemdt in de eerste versregel ‘Ordeelt’ te vinden, terwijl Deus Aes ‘Richt’ heeft. Heeft B.A. door zo nu en dan Liesvelt-elementen op te nemen, ook andere partijen willen tevredenstellen?

De afhankelijkheid van de Londense psalm is op verscheidene plaatsen waarschijnlijk. Al te vrije vertalingen heeft het Hantboecxken echter niet willen overnemen.

Psalm 101

bonner gb. (J. Aberlin)	hantboecxken
ii	ii
Ein schalckhafft gmůt mich nit bewegt /	Een verkeert hert van my wijcken moet /
der seim nesten heimlich vertregt /	En die heymelijck achterclap doet /
den wil ich selbs zerreissen./·	Dien wil ick nemen het leuen:
Den̄ stoltz vnd hochmůt meid ich hie /	Ick mijde de stouten / en hoochmoedighen /
mein augen sehen nu auff die /	En maer op die en sien mijn ooghen /
so sich der warheit fleissen /	Die hun tot der waerheyt begheuen:
Der from soll nun mein deiner sein /	De vrome sal nv mijnen dienaer zijn /
kein trieger kompt zu mir herein /	Gheen bedriegher en comt in het huys mijn /
der lügner můβ sich ferren /	Den loegenaer ick van my keere /
die schelck vertreib ich auβ dem landt /	De schalcken verdrijf ick wt het landt /
die vbelthåtter auch alsandt /	De quaetdoenders wtroey ick tallen candt /
bald auβ der stadt des Herren.	En wt de Stadt Godt des Heeren.

Herdr. 1567:	2	heymlyck
	4	Ick myd die Grootzen / hoochmoedighen
	5	en vervalt
	6	hun ter w.
	7	De vroem ... myn

[p. 489]

8	en vervalt - int
9	loegnaer
10	vdryf
11	De vervalt
12	Godt vervalt.

Waar B.A. het Duits niet slaafs-letterlijk kan of wil vertalen, zien we hem vaak het oog richten naar de Bijbeltekst. Ook de geciteerde strofe geeft daar enkele staaltjes van. Zo in vers 1: D.A. Een verkeert herte moet van my wijcken, en in 11-12: D.A. dat ick alle quaetdoenders wtroeye / wt der Stadt des Heeren.

De ‘achterclap’ in vs. 2 kan hij uit Utenhove hebben, maar even goed uit de kanttekening in D.A. bij ‘Die synen naesten heymelicken achterkoset’, ‘Dat is, Met liste ende vriendelicken schijne achterclapt.’

Psalm 130

bonner gb. (luther)	hantboecxken
psal. cxxx. De profundis clamaui ad te do.	Psalm. cxxx. De profundis clamavi ad te.
	Is een ghebedt, om vergiffenisse der sonden,
	ende der conciencien troost te hebben.
i	i
Auβ tieffer not schrey ich zu dir /	Uit den diepen noodt roep ick tot dy
Herr Gott erhr mein růffen./·	Heer Godt verhoort mijn roepen:
Dein gnedig ohren keer zu mir /	U gnadighe ooren, die keert tot my /
vnd meiner bit sey offen.	Om mijn ghebedt / doet die open:
Dann so du wilt das sehen an /	Want ist dat ghy eens wilt sien aen /
was sůnd vnd vnrecht ist gethan /	Wat sond' en onrecht is ghedaen /
wer kan Herr vor dir bliben?	Wie kan dan Heer voor u blijuen.
ii	ii
Bey dir gilt nichts dan gnad vn̄ gūst /	Bij u geldt niet dan gnad en gunst /
die sunde zu vergeben./·	De sonden te vergheuen:
Es ist doch vnser thůn vmb sunst /	Om niet / is allen ons doen en kunst /
auch in dem besten leben.	Oock in het beste leuen /
Vor dir sich niemād rhmen kan /	Voor u hem niemandt beroemen en can /
des mβ dich frchten jedermann /	Dies moet u vreesen alleman
vnd deiner gnaden leben.	En op u ghenade leuen.

[p. 490]

iii	iii
Darum̄ auff Gott wil hoffen ich	Daerom op Godt wil hopen ick /
auff mein verdiēst nit bawen./·	Op mijn verdiensten niet bouwen /
Auff in mein hertz soll lassen sich /	Op hem mijn hert verlaet vast sick
vnd seiner gte trauwen.	Sijne goetheyt willedt betrouwen:
Die mir zusagt sein werdes wort /	Die my toeseyt zijn weerdich woort /
das ist mein trost vnd trewer hort /	Datz mijnen troost en toeverlaet voort /
des will allzeit harren.	Dien wil ick altijds verbeyden.
iv	iv
Vnd ob es wert biβ in die nacht /	Al duerdent schoon tot inde nacht /
vn̄ wider an dē morgen./·	En wedrom tot aenden morghen /
Doch sol mein hertz an Gottes macht /	Noch en sal mijn hert aen Godts macht /
verzweifflen nit noch sorgen.	Niet wanhoepen / noch oock sorghen /
So du Israel rechter art /	Alsoe doe Israel / van rechten aert /
d' auβ dem Geist geboren ward /	Die uit den Gheest herboren waert /
vnd deines Gottes erharre.	En synen Godt verbeyde.
v	v
Ob bey vns ist der sunden viell /	Al syn by ons veel sonden quaet /
bey Gott ist vil mehr gnaden./·	By Godt is noch veel meer gnade /
Sein hand zu helffen hat kein zil /	Sijn handt om helpen / heeft tijdt / noch maet
wie groβ auch sey der schaden.	Hoe groot oock sy de schade /
Er ist allein der gůte hirt /	Hy is alleen den herder goet /
der Israel erlsen wirt /	Die Israel verlossen moet /
auβ seinen sunden allen.	Uit synen sonden alle.

Herdr. 1567:	i	1	Vuyt diepen noodt
		3	die vervalt
	ii	3	al ons
		5	en vervalt
		7	gnade
	iii	2	verdienst
		3	Vastlick
		4	Syn
		6	Datz myn troost / en getrou confoort
	iv	5	I. rechter aert
	v	4	oock is

[p. 491]

Een vertaling naar Luther mocht niet in mijn kleine bloemlezing ontbreken. De vertaler heeft er naar gestreefd het schone lied van de grote reformator zo getrouw mogelijk weer te geven. De ‘kortheid’ van het Duits heeft hem wel eens moeilijkheden bezorgd, zodat verscheidene versregels een of meer syllaben te veel bezitten, wat notensplitsing onvermijdelijk maakt. De melodie - het Bonner Gesangbuch kent alleen de ‘Straatsburgse’ - heeft daar sterk onder te lijden, en het is te begrijpen dat er uit de kring van de gebruikers van het Hantboecxken verzet rees tegen het teveel aan lettergrepen.

Dat we de versregels v, 5-6 precies zo bij Utenhove (1558) terugvinden, lijkt me geen toeval na wat we in vorige psalmen hebben geconstateerd. Evenmin toeval, maar wel opmerkelijk is de gelijkheid van ‘herboren’ in iv, 6, waar toch evengoed ‘geboren’ had kunnen staan. Stond onze onbekende B.A. in theologicis toch dichter bij de gereformeerde Londense ouderling dan bij de Duitse (gnesio-) lutheranen?

Ik meen me tot deze enkele psalmen te mogen beperken. Litteraire waarde bezitten de vertalingen niet. Het eerste doel van de bewerker is geweest de oorspronkelijke Duitse psalmen verstaanbaar te maken, en daarin is hij over het algemeen vrij goed geslaagd, al komen er wel woorden en uitdrukkingen voor waar de Vlamingen en Brabanders vreemd van opgekeken zullen hebben.

Bij de revisie voor de herdruk heeft onze auteur vooral gelet op het syllabental. Volkomen overbodige woorden heeft hij terecht weggelaten, tal van gebogen vormen kregen een moderner aanzien. Nu waren de versregels zingbaar geworden. Maar om dit te bereiken heeft de bewerker niet minder vaak zijn toevlucht genomen tot syncopen en andere verkortingen die heel dwaas aandoen. De wens om voornamelijk de beginregels klankgelijkheid met de Duitse te geven, leidde eveneens tot on-nederlandse woord- en klankbeelden. B.A. heeft dit zelf begrepen. Vandaar op het eind van zijn boek een lijstje van ‘De principaelste hoochduytzsche woorden / hoeze / opt nederlantz luyden’:

Aenschouwen heet aensien
brunst	heet viricheyt / brandt
bist	heet sijdt
dy / dyn	heet u / uwe
gedult	heet pacienci
geslecht	heet geslacht / naeschap
haen	heet hebben
heylandt	heet salichmaker
hult	heet behaechlyck / liefgetal
heyl	heet salicheyt
hader	heet twist / tweedracht
hen	heet henen
hoon	heet spodt
nicht	heet niet
schaff	heet heet / doet / maeckt
slyken	heet sluypen

[p. 492]

toornich	heet grammoedich
Thoren	heet gramschap
togen	heet trecken
verzagen	heet verslagen / verbaest syn / wanhopen
wancken	heet waggelen / wanckelbaer syn
wandt	heet keerde
zacht	heet saecht / schoon / teer.

Voor de taalhistorici zal het wellicht een verrassing zijn te vernemen dat een Brabander in 1567 dy, dyn en bist Hoogduitse vormen acht. Hetzelfde geldt voor gedult, dat algemeen middelnederlands is, voor hoon, thoren en toornich, die door Kiliaen in hun moderne betekenis zijn opgetekend.

Het is jammer dat de lijst niet uitgebreider is, maar misschien kan een nadere bestudering van het Hantboecxken en zijn opvolger de taalkundige nog het een en ander leren omtrent het 16e-eeuwse Nederlands ten opzichte van het Duits.

Hoewel, naar ik meen, het Hantboecxken is opgezet als een oecumenisch gezangboek, is het toch voornamelijk, men kan wel zeggen uitsluitend, bij de luthersen in gebruik geweest, al is het dan voor zeer korte tijd. Het zijn in het bijzonder degenen die ‘der Confessie van Augspurg in Nederlandt’ waren toegedaan, die er bij de samensteller op aangedrongen hebben zijn ‘oude cladde wederom (te) ouersien.’ De gereformeerden hadden in 1566 hun Datheen gekregen.