Logo DBNL
De Nederlandse psalmberijmingen in de 16de eeuw (1959)

De Nederlandse psalmberijmingen in de 16de eeuw

(1959)–S.J. Lenselink–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Van de Souterliedekens tot Datheen met hun voorgangers in Duitsland en Frankrijk


Vorige Volgende

15. De psalmen Davidis, 1566, klein-8o en 8o

a. Inleiding

Tot zijn dood toe kan men wel zeggen, heeft ouderling Jan Utenhove gewerkt aan de voltooiing en vervolmaking van zijn psalmboek, waarvan hij echter de druk niet heeft mogen beleven. Wel heeft hij nog, toen - waarschijnlijk kort voor zijn overlijden - het manuscript gereed gekomen was, met Godfried van Wingen overleg gepleegd over de uitgave van zijn nu complete psalmbundel. Deze Van Wingen, reeds in de eerste Londense periode predikant van de Nederlandse gemeente, was in Emden Utenhove's naaste medewerker geweest bij de vertaling van het Nieuwe Testament. Een beter pleitbezorger voor zijn zaak had de geleerde ouderling zich niet kunnen wensen. Toen, tijdens zijn verblijf te Frankfurt (1556-'57), zijn vertaling van vele kanten werd aangevallen - men

leze daarover bij Pijper en De Bruin1 - was Van Wingen, die geheel alleen de correctie verzorgde, niet te bewegen ook maar één concessie te doen aan het gangbaar taalgebruik, laat staan het werk in een geheel nieuw spellingkleed te steken. ‘Daarmee heeft hij gehandeld in den geest van zijn meester, die later zijn handelwijze goedkeurde’2.

Godfried van Wingen heeft dan ook, stellig op verzoek van zijn vereerde vriend en meester, het manuscript voor de druk gereed gemaakt en de zorg voor de uitgave op zich genomen. Hoezeer hij de taalopvattingen van zijn ouderling is trouw gebleven, blijkt uit zijn voorrede tot ‘Dem Christliken leser’, die men hieronder afgedrukt vindt3.

DEM
Christliken leser gheluck
ende heyl.
Gelyck als de vrome ende godtsalige D. Iohannes Vtenhouius, ridderlicker afkumpst wt ouden ende eerliken stamme to Ghentt in Vlaendern, de gantse tydt van ongeuerlich 21. iaren, dat hy vmme de ware religie Iesu Christi, door ongehoirde tyrannie des Romischē Antichristi ende syner strydtheeren wt synen vaderlande ballinck geweest is, alle synē arbeidt daertoe anghewendet heeft, dat hy mit synen gauen hem van Godt gegeuen, Godes Gemeinte dienen, se stichten ende bauwen mochte, So heeft hy dat beneuen anderen hoighpryssliken daden ende wercken oock insunderheit bewesen, in den langen ende trauwen arbeide, dien hy angewēdet heeft, de psalmen des koninglicken prophetē Dauidis, in moeder sprake dichte ende sangs ryme te bringene: Op dat also de Gemeynte Christi (die in Christo den waren, eenighen ende eewichblyuenden priester, door dat Leuitische priesterdum (als Paulus in den brieff tho den Ebreeren duydtliken vthlecht) afgebildet, sonder enich onderscheidt der personen in allen hueren leden, Gode tot een konincklike priesterdum ghemaket is) in hueren kerckliken thosamenkumpsten (na lofliken bruycke der olden geloiuighen) beneuen der predike des wordes ende gebruycke der Sacramētē, een voeghlike ende stichtighe oeffeninge hadde, niet alleene mit sunderlinger beweechlickheyt des gemoedes Godt an te roepen, te louen ende te danckene: dan oock, dat sy in de ryke schattē des Geestes (die sich vorneemliken in den Psalmen, so sy verstandtliken gesungen werden, heruoor geuen ende bewysen) ingeleidet werden mochte.
Dewyle hy auer door vele ingeuallen oirsaken ende verhinderinghen dit werck noyt to eenmael heeft vthuoren noch vollenbringhen konnen, heeft hy dat in vorleden iaren to verscheidenmael, ende oock (vth oirsake, als hy selues in etliken synen vorreden bekent, dat de eene dach des anderen meester is) altydt mit etliker veranderinghe, stuckswyse in drucke vthghegeuen: Heeft auer so langhe syne handt van den vorsechten wercke niet afghehouden, voor dat hy dat ten lesten, mit ouersien der vorheen gedruckeder Psalmen, ende toedoen anderer, die noch te maken waren, gants ende eenformelicken vthghemaeckt heeft. Waer hy oock, etliken to ghe-
ualle, etlike worden ende wysen van spreken, die hy sus vorheen in anderen drucken ghebruycket hadde, naghelaten heeft.
Dewyle auer de Heere, hem dit teghenwordighe leuen so lange niet gegunnet heeft, dat hy dit syn werck selues in drucke hadde wt geuen moghen, So hebbe wy dieners der Duydschen Gemeynte to Londen, syne mitbroeders ende mit regerers in derseluen vorseder Ghemeinte, dat selue na syner begeerte in hande genomen, ende ten gemeynen besten aller Gemeinten Godes ende vromen, die onser sprake syn, oppet aller correckteste, als ons in onser gelegenheit moegelick geweest is, in drucke vthgaen laten.
Auer dewyle in den Geminten Godes, dien wy hier eygentlicken mit onsen arbeide te dienen soecken, niet alleene de oeffeninghe der Psalmen is, dan ook Christliker gebeden ende der heylighen Sacramenten Christi, sampt noch anderen noidtwendigen ceremonien ende kerckendiensten, So hebbe wy oock dese, gelyck als sy by ons suslāge in bruycke geweest syn, tot den vorseden Psalmen (dier oock een ieder, achter aen, mit eenen voeghliken ende eygenen gebede besloten ende vertziert is) toe drucken laten willen: Op dat alle kerckendieners onser sprake, die suslange mit ons in der kerckenpolitie eenhellich ende eens gheweest syn, een verdich formulier vorhāden hadden, hueren kerckendienst an te dienene: ende oock een ieder, wie hy sy, van onser kercken politie (die, hoewel sy op Godes wordt ghegrōdet, ende mit den bruycke der iersten Apostolischen kercken eenformelicken ouer een kumpt, vā den wereldtwysen, ende allen Antichristischen volcke (dien edt in hueren verdichteden ende huychelschen Godesdiensten alleene vm wterlick geprāg ende kostlickheit is) als nieuwe lachlick ende spottlick verschimpet ende verspuywet werdt) hieruth ordeelē mochte.
Bidden dy derhaluen Christlike leser, Du willest dy desen trauwen arbeidt D. Iohannis Vtenhouij saligher, ende oock nu den onsen to ghemeynen nutte gedaen, du geuallen laten, ende denseluen to dynen besten ende ter stichtinge der Gemeinte Christi bruycken.

(...)

Tho Londen in der Duydschen Ghemeynte, desen, 12. Septem. bris An. 1566.

 

Godfridus Wingius.

 

De tweede en derde alinea zijn voor ons doel uitermate belangrijk. Niet alleen heeft Utenhove de reeds gedrukte psalmen opnieuw gerevideerd - terwille van de uniformiteit in de spelling, denkt Pijper1 - maar ook heeft hij verscheiden woorden en zinswendingen (‘wysen van spreken’) achterwege gelaten. Heeft dit laatste alleen betrekking op de aanvulling van 50 psalmen, of hebben ook de bestaande honderd bedoelde correctie ondergaan? We zullen aanstonds enkele psalmen vergelijken om een antwoord te kunnen vinden. Misschien wordt ons dan ook duidelijk waartegen vooral de bezwaren gericht waren in Utenhove's taal, bezwaren die wel zo ernstig geweest moeten zijn, dat ze hem min of meer gedwongen hebben tot koerswijziging.

De derde alinea suggereert dat het gehele college van ‘dieners’, en dat op verzoek van Utenhove, voor de uitgave verantwoordelijk zou zijn. Dit zal wel zo zijn, maar de man die de meeste zorg eraan besteed heeft, is toch Godfried van Wingen. Pijper betreurt het dat de uitgave in andere handen gelegd moest worden. ‘Daardoor ontbreekt namelijk aan taal en stijl de waarborg der echtheid’, meent hij, en even later zegt hij: ‘... de zuiverheid van het water, nu het door dit kanaal tot ons kwam, is niet onbetwistbaar meer’1.

Zo pessimistisch behoeven we nu ook weer niet te zijn. De eerbied die Wingius voor Utenhove had, zal hem ervan weerhouden hebben - als hij al de noodzaak ervan zag of de aandrang ertoe had - zulke veranderingen in het werk aan te brengen, dat het nauwelijks meer als het werk van Utenhove gelden kon. Als we straks wijzigingen zullen aantreffen - en daaronder sterk ingrijpende - dan zijn die van Utenhove's eigen hand. Waarom dus ook niet de kleinere, nu we het getuigenis van Wingius bezitten dat zijn ouderling onophoudelijk zijn psalmen herzag?

 

Bezien we nu dus nader

DE PSALMEN ❘ Dauidis, in Nederlan- ❘ discher sangs-ryme, door ❘ Ian VVtenhoue van ❘ Ghentt. ‖
¶ Wartoe toegedaen syn de gesangen Ma- ❘ rie, Zacharie, Simeonis, mit t'samen den ❘ tien geboden ende gebede des Hee- ❘ ren, mit noch anderen. ‖
Item, is hier noch voor iegheliken Psalme ge- ❘ sett syn inholdt: ende aent einde een voegh- ❘ lick ghebedt daroppe: ❘ Altemael to nutte der Gemeynte Christi. ‖
Psal. 9. b. 12. ❘ Singet den Heere die to Sion woinet: verkundiget ❘ onder den luyden syne daden. ❘
Iacob. 5. c. 13. ❘ Lydt iemandt onder v? die bede. Is iemandt ❘ goedes moedes, die singe Psalme. ‖
Ghedruckt to Londen by Ian Daye ❘ den 12. Septembris. 1566. ‖ Cum gratia & priuilegio. ‖2

Ik volg hierbij dezelfde methode als bij de Hondert Psalmen: eerst gaan we na wat er van de liederen uit de oudere bundels geworden is om tenslotte een beschouwing te wijden aan de vijftig completerende psalmen.

b. De ‘Thien Psalmen’ van 1551

Voor de derde maal heeft het oude eerste Souterliedeken zich aan de kritiek van zijn bewerker moeten onderwerpen en dit keer is het bijna onherkenbaar geworden.

Psalm 11
1566
beatus vir qui non abijt.

 
Psalme. I.
 
Danid segt hier, salich te syne, die
 
daer verwerpen den raedt ende seden der
 
godloosen, ende sich begeuen te erkennē
 
ende na te trachtē de Wet des Heerē: ende
 
wederom onsalich, die ter contrarye doen.
 
 
 
i
 
 
 
Saligh is die niet tot den rade,
 
Der godloosen neemt synen ganck:
 
Noch staet in der sondaren pade,
 
Niet sitt oock op der spottern banck.
 
 
 
ii
 
 
 
Mer syne lust neemt euen seere,
 
In s'Heeren Wet, end dach end nacht
 
Daerom tot synen troost end leere
 
Ghedenckt, end deghelicken tracht.
 
 
 
iii
 
 
 
Dese, als een boom by waterbeken
 
Gheplant, die syn vrucht t'syner tydt
 
Gheeft, sal syn, end daerby gheleken,
 
Gants salich end ghebenedyt.
 
 
 
iv
 
 
 
Een eenich bladt salder niet vallen
 
Van sulcken boome so gheplant:
 
Also sal hy, sonder misuallen,
 
Bespoedight syn in allen standt.
 
v
 
 
 
Dit sal gheensins moghen gheschieden
 
Den godloosen die God verschuyft:
 
Mer sy sullen stracks moeten vlieden,
 
Euen als t'kaf voor windt verstuyft.
 
 
 
vi
 
 
 
Daerom sullen die boose knechten
 
In d'ordéel niet konnen bestaen:
 
Noch de sondaers by den gherechten,
 
Mits dat sy na der boosheyt staen.
 
 
 
vii
 
 
 
Want de Héer kent den wegh end d'leuen
 
Der, die na gherechticheyt staen,
 
Mer die de boosheyt hier aenkleuen,
 
Huere wegh sal verloren gaen.

Een berijming van de bijbeltekst, zonder veel meer, was, het oude lied eenmaal gegeven, niet wel doenlijk; wel bleek het mogelijk hier en daar een bijbels element in te lassen: godloosen voor boosen (i, 2; v, 2), sitt (i, 4), gheplant (iii, 2), de Héer kent (vii, 1).

Ook nu heeft Marot de bewerker een beeld aan de hand gedaan: op der spottern banck (des moqueurs au banc), een..bladt salder niet vallen (la fueille ne chet).

Het plastischer verschuyft en verstuyft (v, 2 en 4) uit het Souterliedeken is in ere hersteld. Maar tegenover deze verbetering is een zeer lelijke derde strofe met expressieloze enjambementen komen te staan.

Psalm 21

Met de Duitse melodie verwierp Utenhove de uit Knöppken en Oeler samengestelde psalm, en koos de zangwijze uit het Franse psalmboek en daarmee tevens de psalm van Marot als voorbeeld.

marot utenhove
i i
 
Pourquoy font bruit & s'assemblent les gens? Hoe rasen, so die Heydenen te hoop?
Quelle folie à murmurer les meine? End de volcken betrachten ydel dinghen:
Pourquoy sont tant les peuples diligens De Koninghen der eerdē rysen op,
A mettre sus vne entreprise vaine? End de princen hueren raed t'samen bringhen.
Bandez se sont les grands rois de la terre, Om te rotten t'samen teghen den Héere:
Et les primats ont bien tant presumé, End hem vyandelick den krygh te doen,
De conspirer & vouloir faire guerre End synen Christum van hem ghelieft seere,
Tous contre Dieu, & son Roy bien-aimé. Sprekende met sulckerley woorden koen:

ii ii
 
Disans entr'eux, Desrompons & brisons Laet ons huer banden breken onuerschoont,
Tous les liens dont lier nous pretendent: Ende van ons verwerpen huere stricken:
An loin de nous iettons & mesprisons Mer die daer in den hooghen hemel woont,
Le ioug, lequel mettre sur nous s'attendent. Die salse wel belachen end verstricken.
Mais cestuy-la qui les hauts cieux habite, D'almachtighe Heer sal huer wegē bespottē
Ne s'en fera que rire de là haut: End salse in synen toorn dan spreken aen:
Le Tout-puissant de leur façon despite End in syner grimmigheyt, mits huer rotten,
Se moquera: car d'eux il ne luy chaut. Vry antasten end met schricken beuaen.
 
iii  
 
Lors, s'il luy plaist, parler à eux viendra  
En son courroux, plus qu'autre espouantable:  
Et tous ensemble estonnez les rendra  
En sa fureur terrible & redoutable.  
Rois, dira-il, d'où vient ceste entreprise? iii
De mon vray Roy i'ay fait election, Ick heb (seyt hy) mynen Koninck ghesett,
Ie l'ay sacré, sa couronne il a prise Naemlick op Sion mynen heylghen berghe:
Sur mon tressainct & haut mont de Sion. Ick wil s'Heeren ordeninghe end ghesett
  Vertellen, op dat ick niets en verberge.
  Dats dat hy heeft gheseyt tot mynen ooren,
iv Du bist ghewis myn wtuerkoren Soon
Et ie qui suis le Roy qui luy ay plen, Ick heb dy ten desen daghe gheboren,
Raconteray sa sentence donnee: Wacran ick heb myn welgheuallen schoon.
C'est qu'il m'a dit, Tu es mon Fils eleu,  
Engendré t'ay ceste heureuse iournee. iv
Demande moy, & pour ton heritage Begheer van my end ick sal gheuen dy
Suiets à toy tous peuples ie rendray, Die Heydenen tot erue sonder eynden,
Et ton empire aura cest auantage, Ende dyn rycke sal hem strecken vry
Que iusqu'aux bords du monde l'estendray. Ouer al, ia oock totter werelt eynden.
  Du saltse met eenen yseren staue
v, 1-4 In stucken slaen, so sy dy wederstaen:
Verge de fer en ta main porteras Ende als een leemenen pot door straue
Pour les donter, & les tenir en serre: Bryselen gants dat sy te niete gaen.
Et s'il te plaist menu les briseras ......................
Aussi aise comme vn vaisseau de terre.  
.....................  

We hebben gelegenheid te over gehad om op te merken dat Utenhove een habiel vertaler is van Marot's psalmen, maar altijd ook hebben we geconstateerd dat de bijbeltekst bij hem prevaleert. Dat is eveneens in deze psalm het geval: door zich aan de Bijbel te refereren, heeft de Nederlander een halve strofe op zijn voorbeeld ‘uitgespaard’. Maar in de derde strofe ging dat ten koste van de duidelijkheid, die nu juist op dit punt Marot's psalm tot een van zijn best geslaagde maakt.

Met deze nieuwe psalm doet zich tevens een nieuw verschijnsel voor: behalve Liesvelt raadpleegt Utenhove de in 1562 verschenen en in 1565 herdrukte Bijbel van ‘Deus-Aes’. Over het ontstaan en het karakter van deze bijbel ontleen ik aan De Bruin het volgende: Na het fiasco van Utenhove's Nieuwe Testament heeft de Emdense uitgever Van der Erven nog een laatste poging gewaagd een Gereformeerde bijbel uit te geven. Uit naam van sommige broeders kwam hij tot Godfried van Wingen met het voorstel dat deze zijn vrije tijd zou gebruiken voor een door hem uit te geven herziening van de Liesveltbijbel met behulp van de vertaling van Zürich en die van Luther. In de stem dezer broeders klonk het verlangen door naar een handhaving van de geliefde Liesvelttekst. De gebreken welke deze had, moesten dan maar in een herziening verwijderd worden.

Het voorstel lokte Van Wingen wel aan. Anderhalf jaar later, in juni 1558, kon hij Utenhove de voltooiing van het Oude Testament melden. Het zou echter nog tot 1561-'62 duren, eer Van der Erven het, gezamenlijk met een Nieuw Testament, door een andere auteur bewerkt naar Utenhove's tekst, aan de drukpers toevertrouwde. De uitgave schijnt tot stand gekomen te zijn zonder dat Van Wingen, die immers ver weg was, er zijn ogen over heeft laten gaan.

Het Oude Testament geeft geen nieuwe vertaling, maar ‘van woordt te woordt de seer gepresene Oversettinge Martini Lutheri’, welke de auteur ‘Nederlandsch gemaakt heeft’. Het is vrijwel zeker, zo zegt De Bruin even verder, dat Godfried van Wingen dezelfde Nederduitse bijbel van Maagdenburg heeft gebruikt als de Doopsgezinde vertaler van 1558 (voor de Biestkens-bijbel).

Herziening van de Liesveltbijbel door hernieuwde raadpleging van de Duitse tekst had het voordeel dat Van Wingen, als taalgebruiker Utenhove's alter ego, zich beter kon laten gaan. De uitgever waarschuwt de lezers er al voor, dat in deze uitgave tal van ‘Overlantsche’ woorden voorkomen. Gezien de praktijk van de auteur heeft hij zijn taal niet zozeer trachten te verrijken door aan het ‘Oosters’, de taal voor schriftelijk gebruik die in de zestiende en de eerste helft van de zeventiende eeuw in het oostelijk gedeelte van de noordelijke Nederlanden gebezigd werd, bestanddelen te ontlenen, als wel door allerlei woorden welke in de Nedersaksische Lutherbijbel stonden, te gaan schrijven met Nederlandse letters. Zijn werk krioelt dan ook van germanismen en ‘nedersaksismen’.

In 1564-'65 werd de Dens-Aesbijbel nagedrukt door een onbekende, die daaruit ‘de vreemde Hoogduytsche of Oostersche termen en manieren van spreken, als du bist, du salst, du en sulst’, had verwijderd. Van der Erven zag zich genoodzaakt, om het debiet van zijn eigen bijbel niet te schaden, in 1565 het verschil tussen ‘du’ en ‘ghy’ te laten vervallen en te vervangen door ‘ghy’ en ‘ghylieden’1.

Nu we weten welk aandeel Godfried van Wingen heeft gehad in de totstandkoming van de Deus-Aestekst, verwondert het ons niet als we Utenhove tussen 1562 en '65 deze tekst zien gebruiken.

De nauwe verwantschap tussen deze en de Liesvelttekst maakt het evenwel niet altijd gemakkelijk te bepalen waar de psalmberijmer de ene, waar de andere raadpleegde. Het spreekt ook vanzelf dat hij, die van zijn jeugd af vertrouwd was met de Antwerpse bijbel, in zijn ouderdom, nadat hij juist de laatste tien, twaalf jaar zó intensief was bezig geweest met het Psalter, deze Liesvelttekst, waarmee ook zijn gemeente was opgegroeid, niet zo gemakkelijk losliet.

Het zijn in de tweede psalm dan ook slechts enkele woorden, die hun afkomst uit Deus Aes1 verraden:

 

i, 2: ydel dinghen - D.A.: (in marg.) ijdele dinge - Lv.: vergeefs.
ii, 6 en 7: toorn, grimmigheyt - D.A.: toorne, grimmicheyt - Lv.: gramschap, verbolgentheit.
iii, 7: gheboren - D.A.: gheboren - Lv.: gewonnen.
iv, 2: tot erue - D.A.: ten erue - Lv.: tot een erffenisse.

 

Van Marot heeft Utenhove geleerd zijn syllaben nauwkeurig te tellen, niet tevens om het aantal ‘stoten’ tegen de melodische accentuatie zo veel mogelijk te beperken. Hoeveel gemakkelijker zingt men de beweeglijke en toch zo puntig gemarkeerde melodie met de Franse woorden dan met de Nederlandse.

Psalm 32

Zijn het de Franse teksten of hun melodieën geweest, die na 1561 Utenhove in nog sterker mate dan voorheen het geval was, hebben aangetrokken? Waarschijnlijk beide evenzeer. Hij aarzelt niet ook voor de derde psalm de melodie te kiezen uit het Geneefse psalter en zo moest een nieuw lied geschreven worden, waarbij Marot een welkome hulp was.

marot utenhove deus aes
i i  
 
O Seigneur que de gens O Heer wat grooter hoop Och Heere / hoe is myner
A nuire diligens, Ryst 'er teghen my op, vyanden so vele / ende
Qui me troublent & greuent! Die hen teghen my steken? soo vele setten hen teghen
Mon Dieu que d'ennemis, Vele seggen van my, my. Vele segghen van mijner
Qui aux champs se sont mis, Gods hulp, die hem was by, ziele / Sy en heeft gheen
Et contre moy s'esleuent! Is van hem afgheweken. hulpe by Godt. Doch ghy
Certes plusieurs i'en voy, Mer du bist, Heer, myn schilt, Heere zijt den schilt voor
Qui vont disans de moy, Die my beschuttë wilt, my / ende die my tot eeren
Sa force est abolie, So ick wel heb beseuen. settet / ende myn hooft
Plus ne trouue en son Dieu Du bist d'heerlicheyt myn oprichtet.
Secours en aucun lieu, Die my maeckst te gaen fyn  
Mais c'est a eux folie. Metten hoofde verheuen.  

ii  
 
Car tu es mon tresseur  
Bouclier & defenseur,  
Et ma gloire esprouuee:  
C'est toy, à bref parler,  
Qui fais que puis aller  
Haut la teste leuee. ii  
I'ay crié de ma voix Ick heb gheroepen seer Ic roepe aen met myner
Au Seigneur maintes-fois, Met myn stem totten Heer, stemme den Heere /
Luy faisant ma complainte: Dat ick hem niet verberghe,  
Et ne m'a repoussé, End hy gants onghestoort  
Mais tousiours exaucé Heeft my gunstlick verhoort so verhoort hy my van
De sa montagne saincte. Van synen heylghen berghe zijnen heyligen berghe.
iii Ick sal schoon gaen te rust, Ick ligge
Dont coucher m'en iray, Ende slapen gherust ende slape /
En seurté dormiray, Sonder vreeß van misualle.  
Sans crainte de mesgarde: Dan sal ick wacker vry ende ontwake:
Puis me resueilleray, Werden. Want d'Heer sal my want de Heere onthout my.
Et sans peur veilleray, Behoeden voor den valle.  
Ayant Dieu pour ma garde. iii  
Cent mil'hommes de front So my thien duysent mans Ick en vreese my niet
Craindre ne me feront, Schoon anuielen te hans voor vele hondert
Encor' qu'ils l'entreprinssent: Ringwyß ick wou niet vreesen. duysent die hen rontom
Et que pour m'estonner, Wil dan, o Heer, opstaen, teghen my legghen.
Clorre & enuironner End my te hulpe staen, Op Heere ende helpt my /
De tous costez me vinssent. O myn Heer Godt ghepresen.  
iv Want myn vyanden al want ghy slaet alle
Vien donc, declare toy Heefstu gheslaghen wel mijne vyanden
Pour moy, mon Dieu, mon Roy, Hard op huer kinnebacken, op de kinnebacken /
Qui de buffes renuerses End heefst ghebroken daer ende verbreket
Mes ennemis mordens, Den godloosen voorwaer der godloosen tanden.
Et qui leur romps les dents Huer tanden inden backen.  
En leurs gueules peruerses. iv  
C'est de toy, Dieu tres-haut, De ware salicheyt By den Heere vint men
De qui attendre faut Ende bistandicheyt, hulpe /
Vray secours & defense: Komt Heer van dy alleyne:  
Car sur ton peuple estens Du streckest te ghelyck  
Tousiours en lieu & temps, Op dyn volck ryckelyck ende uwen seghen ouer
Ta grand' beneficence. Dyn segheninghe reyne. uwe volck.

De teksten tonen duidelijk wat Utenhove aan Marot, wat aan Deus Aes te danken heeft.

Bij de structuur van de strofe blijkt de berijmer nergens de bouw van de melodie uit het oog verloren te hebben. Al bevredigt de tekst niet overal (ii, 10/11!; iii, 3!), het is een psalm geworden die zich goed, want met vaart laat zingen.

 

Van de resterende psalmen uit het oudste bundeltje zijn slechts enkele oneffenheden bijgevijld: een paar woorden omgezet, een woord ingevoegd of weggelaten terwille van het syllabental, een du hebst, dat in 1561 aan de correctie was ontsnapt, veranderd in du heefst, enkele sick's, in 1561 in de plaats gekomen van haer, gewijzigd tot hen. Waarom Heer wilt doch (ps. 51, iii, 3) O God wil moest worden, ontgaat me, en de verandering in dezelfde psalm (iv, 12-13).

De brandoffer werdt niet ontfaen tot De brandoffer van dy ontfaen
Van dy, auer dy misuallet   Werdt niet, mer meer dy misuallet,

lijkt me geen verbetering, ondanks de liquidering van auer.

c. De overige Psalmen van 1551

Van de drie ‘Duitse’ psalmen - zie blz. 386 - heeft de 43e niet langer genade in Utenhove's ogen kunnen vinden. Dit is te merkwaardiger daar in 1561 geen enkele wijziging nodig bleek: men kon immers de Liesvelttekst bijna integraal in de berijming terugvinden. Oordeelde Utenhove misschien daarna dat Hans Sachs als poëet verre de mindere was van Clément Marot? Of heeft de nieuwe Psaltervertaling van Godfried van Wingen, die op enkele plaatsen een andere lezing heeft dan die van Liesvelt, de doorslag gegeven? Hoe het ook zij, de Londense ouderling koos de Fransman tot zijn voorbeeld en verwerkte in zijn vertaling de tekst van Deus Aes. De bijbehorende Franse melodie nam hij erbij over.

Psalm 43
marot utenhove deus aes
i i  
 
Reuenge moy, pren la querelle Richt my, o Godt, end wil anuȩrden Richt my God en
De moy, Seigneur, par ta merci, Ghenadelick myn klaghe swaer, voert mijn sake
Contre la gent fausse & cruelle Teghen d'onheyligh volck op ȩrden: teghen het onhey-
De l'homme rempli de cautelle, Vanden valschen man vol houȩrden. lige volck en ver-
Et en sa malice endurci, End in syn ȩrgheyt verhart gaer lost my vanden
Deliure moy aussi. Verloß my hier end daer. valschen en boosen
ii ii lieden.
L'as mon Dieu, tu es ma puissance: Want du bist myn Godt myn sterckhede: Want ghy zijt de
Pourquoy t'enfuis me reboutant? Waerom verstootstu my so seer? God myner stercte
Pourquoy permets qu'en desplaisance Hoe laetstu toe dat met onurede waer om verstoot
Ie chemine sous la nuisance Ick in sulckerley droefheyt trede ghi my? waerom
De mon aduersaire, qui tant Onder mynen vyand, o Heer, laet ghy my so
Me va persecutant? Die my druckt langs so meer? treurich gaen /

iii iii wanneer my mijn
  Vyant dringt?
A ce coup ta lumiere luise, Send dyn licht, end will' et verbreyden, Seyndt dijn licht
Et ta foy veritable tien: End dyn waerheyt laet blincken fyn: en dyne waerheyt
Chacune d'elles me conduise Maeck dat sy my, my te vermeyden, dat sy my leyden
En ton sainct mont, & m'introduise Tot dynen heylghen bergh gheleyden, en brenghen tot
Insques au tabernacle tien, End dat sy my, met blyden schyn, dynen Heylighen
Auec humble maintien. Bringhen inde hutte dyn. berghe en tot dyner
................. ..................... Wooninghe.

Over de ‘metriek’ van Utenhove's vers zullen we in het vervolg niet meer spreken. De overeenkomst tussen de melodische en de natuurlijke versaccenten schijnt voor de berijmer geen dwingend principe te zijn. Niettegenstaande het Franse vers zich in dit opzicht veel vrijer gedragen kan, en mag, zullen we bij Marot een veel regelmatiger binaire alternering aantreffen dan bij Utenhove.

Terwijl de melodie enjamberen van 5 op 6 toelaat, verbiedt ze dit van 3 op 4. Het rijm heeft Utenhove lelijke parten gespeeld, toen hij juist daar in de vierde strofe zijn toevlucht moest nemen tot een verfoeilijke overloop, in ook anderszins slecht gebouwde verzen.

 

Het is vooral het rijm dat bij de revisie Utenhove's aandacht heeft gehad. Soms herdicht hij enkele verzen, meestal kan hij met een eenvoudige omzetting volstaan. Lang niet altijd is de ‘verbetering’ een verfraaiing. In 1566 luiden bijvoorbeeld de tweede strofe en de eerste helft van de derde van psalm 23 aldus:

1561 1566
ii ii
 
Als waert schoon dat ick moeste gaen Als waert schoon dat ick moeste gaen
In 't dal des doodschen schaduw, In 't dal des doodschen schaduw,
So konde ick niet vreesen daeraen, So konde ick niet vreesen daeraen,
Want du my bystaest stadigh. Want stadigh my bystaestu
Dyn roede end staf, Dyn roede straf,
Daermit du strafst End dyne staf,
Hebben my troost gheboden. Han my troostlick bewoghen.
.............. .................
 
iii iii
 
Du salfst myn hoofd mit oly schoon, Du salfst met oly mynen kop,
Welck du seer klaer doest blincken, Dien du seer klaer doest blincken,
End mynen beker tot den soom End mynen beker totten t'sop
Du wilst daertoe vol schincken. Wiltu daer toe vol schincken
............. ................

Tegen een versregel als: Want stadigh my bystaestu, moet zelfs de mooiste melodie het afleggen. De straffende roede is vervangen door een straffe, wat evenmin een goede zin aan de strofegedachte geeft1.

 

In de voorrede deelde Van Wingen mee, dat Utenhove ‘etlike worden ende wysen van spreken, die hy sus vorheen in anderen drucken ghebruycket hadde, naghelaten heeft’. Uit de geciteerde, na 1561 herziene, psalmen hebben we inderdaad kunnen bemerken dat Utenhove's taal ten opzichte van de Andere 26. en de Hondert Psalmen ietwat eenvoudiger, minder artificieel-renaissancistisch is. Maar niet alleen liet hij een en ander na, soms ook herstelde hij de oude toestand. Psalm 32 en 44 geven daar een klein voorbeeld van:

32, vi, 2 - 1558 1561
Die gheen verstandt hebben alzoo 't magh blijcken ----- soo 't licht kan blycken
 
  1566
  ----- alsoot mach blycken
 
32, vii, 2 - 1558 1561
Maer die den Heer vertrout... Mer die vertrauwt den Heere....
 
  1566
  Mer die den Heere vertrauwt.....
 
44, viii, 5 - 1558 1561
Want ons ziel sonder lof Want onse siele on lof
 
  1566
  Want onß siel, sonder lof

Wijzigingen op grond van een andere tekstexegese zijn uiterst zeldzaam. In de 26 oudste psalmen heb ik er slechts één kunnen ontdekken:

84, iv, 3 - 1561 1566
Van dueghd tot dueghd sy zullen gaen mit vreden Sy sullen gaen van kracht tot kracht met vreden

d. De 11. ‘Ander Psalmen’ van 1558/9

De meeste psalmen zijn onveranderd gebleven, behalve wat betreft de spelling, die aan het nieuwe (het vierde of vijfde) systeem werd aangepast.

De in 1561 geheel herdichte 67e psalm voldeed niet in alle opzichten. In ii, i moest een ‘sick’ uit het rijm verwijderd worden. Ook van psalm 123 werden beide strofen nogmaals bijgevijld.

e. De ‘Andere 26. Psalmen’ van 1559

Uit enkele psalmen deel ik wat bijzonderheden mee.

De Straatsburgs-Franse melodie bij psalm 12 (op de tekst van Marot) verving Utenhove door die uit het Geneefse psalter. Vier versregels in deze psalm werden door andere vervangen om een zuiverder rijm te krijgen. Zo klonk het rijm bedriegheryen: vleyen in de jaren Zestig blijkbaar niet zuiver. Utenhove zette er althans lichtueerdigheyden : vleyen voor in de plaats.

 

De derde strofe van psalm 13 had in 1561 als ‘rijm’-woorden: ouerwonnen : ontspronghen : singhen. Dat moest anders worden. Met behoud van het eerste in de tweede versregel werd de rest van de strofe nu (iii, 3-7):

1561 1566
(Ick heb hem schoon onerwonnen) ..................
End dat niet om myns vals verdriet, End dat so my daer vallen siet
Van vrueghden oock werde ontspronghen, Myn party, niet werde ontspronghen,
Myn party, mȩr op Gods goedheyt Mer ick stuene op dyn goedicheyt,
Stuene ick end verhueghe op dyn heil, Vro ouer dyn bystandigheyt,
Danck Gode sal ick noch singhen. Danck Godt werdt van my ghsonghen.

Had de berijmer in psalm 44 een onuitspreekbaar ghquelt kunnen wegwerken, hier wordt en passant een even verfoeilijk ghsonghen binnengehaald.

 

Het nieuwtestamentisch element, dat ondanks Marot in de slotstrofe van psalm 19 was geslopen, wordt uitgebannen:

1559 (vii, 9-12) 1566
Dan dat ghenallet zeere / Dan dat voor dy alleyne
Voor dy mijn schepper reyn Seer welgheualligh sy,
End verlosser alleyn O Heer, myn steenrotß vry
Door Christum onsen Heere. End myn verlosser reyne.

Vergelijken we de vierde strofe van psalm 42 in de versie van 1559 (niet gewijzigd in '61) en die van 1566:

1559 1566
Mijn ziel waerom bistu verslaghen Myn siel waerom bistu verslaghen?
Wat beroerstu dy in my / Wat beroerstu dy in my?
Verhoop op God mit een behaghen / Verhoop op God, want met behaghen
Want ick zal hem dancken vry Sal ick hem noch dancken vry.
Midden in der Ghemeynten reyn / Midden in der Ghemeynte reyn,
Voor groot end voor kleyn / Voor groot ende kleyn
Ick sal hem lofdanck toedraghen Sal ick hem lofsangk toedraghen,
Voor de groote weldaden zijn. Voor de groote weldaden syn.

Ogenschijnlijk zijn de correcties vrij onbetekenend. Maar er is er een - en daar steunt eigenlijk de gehele rest op - waarvan men de importantie eerst dan voelt, als men de strofe zingt. In 1559 was de strofe gebouwd op het schema 2 + 4 + 2; de melodie vergt daarentegen een scheiding na de vierde regel. Op zeer intelligente wijze heeft Utenhove aan de melodische eis recht laten wedervaren.

 

Verfraaiende verbeteringen zijn helaas zeldzaam. Waarom bijvoorbeeld een naar taal en gedachte alleszins aanvaardbaar strofedeel terwille van een zuiverder rijm opgeofferd aan een stoplap?

90, ix, 5-8 (1559-'61) 1566
Zeghen d'werck onzer handen Seghen ons d'werck end handel
Alweghe door dynen Gheest/ Alweghe door dynen Gheest:
Gheef dat wy onsen handel Gheef dat wy onsen wandel
Voluoeren in dyner vreeβ Recht voeren minst ende meest.

Psalm 117 heeft een geheel nieuwe zangwijze gekregen, waarvan ik de ontleningsbron niet heb kunnen ontdekken, en die ik daarom hier meedeel.

Psalm 117



illustratie

Tot slot nog een aardig geval van ont-‘oosters’-ing in psalm 129, ii, 3: Mer die Heere gherechtigh, waar in 1559 en 1561 Auer stond, met een tegenhanger in psalm 136, v, 3: End leydder door Israel on verhopen, waar 1561 nog had: mit den hoope! (vergelijk psalm 44, viii, 5 op blz. 298!)

 

Onze weg, kronkelig maar karakteristiek voor de gang van zaken, voerde ons langs de heuvels en dalen van Utenhove's eerste, tweede en derde revisie, langs de consequenties van zijn jongste taal- en dichtkundig denken en voelen, en de onvermijdelijke, menselijke inconsequenties bij een zo splinterig werk. Over de incorrecte correctie van de drukproeven, ondanks Van Wingens (conditionele) verzekering dat alles ‘oppet aller correckteste’ geschied is, - het onaangenaamst bij de melodienotaties - heb ik maar niet gesproken.

f. De ‘Hondert Psalmen’ van 1561

De veranderingen in de 36 aanvullende psalmen van 1561 zijn, hoewel veel minder talrijk, alle van dezelfde aard als in de zojuist beschouwde 64. Men vindt ze, als in een speciaal daartoe vervaardigde samenvatting, terug in de vierde strofe van psalm 95:

1561
 
Waer uw vaders my versocht han,
 
Beprouft end ghesien myn daden,
 
Ick heb ghad viertigh iaer langh,
 
Aen dit gheslacht een mishaghen
 
So dat ick sey bald
 
Dit volck seere dwaelt
 
T' kent niet mynen wegh,
 
Dies ick ghesworen heb,
 
Dat 't in myn ryck niet sal komen.
1566
 
Waer uwe vaders versochten my
 
Proefden end myn wercken saghen.
 
Ick heb ghehadt viertigh iaer vry
 
Aen dit gheslacht een mishaghen.
 
So dat ick sey daer,
 
Dit volck dwaelt doch gaer:
 
T' kent niet den wegh myn,
 
Dies heb ick ghsworen fyn,
 
Dat 't in myn rust niet sal komen.

De psalmen 52 en 141 kregen een totaal andere melodie, welke ik geen van beide heb kunnen identificeren (Die van psalm 52 dateert al uit de Hondert Psalmen, maar de notatie is daar corrupt).

Psalm 52



illustratie

Psalm 141



illustratie

Voor de tweede maal binnen zes jaar was de Londense gereformeerde gemeente genoodzaakt zich een nieuwe, kostbare, zangbundel aan te schaffen.

g. De laatste vijftig Psalmen

Men zal zich herinneren dat Utenhove bij de algemene herziening van de honderd reeds geschreven kerkliederen een drietal overzettingen naar het Duits verving door vertalingen uit het Frans. Het gold de psalmen 2, 3 en 43. Voor de beide eerste verwonderde ons dat minder dan voor de 43e, die toch de bijbeltekst vrij getrouw en in een wel niet volmaakt maar toch ook niet verwerpelijk gedicht weergaf. De handelwijze wordt ons echter volkomen duidelijk als we de completerende vijftig psalmen op hun bron van inspiratie gaan onderzoeken.

Het zijn alweer de melodieën die hier de weg wijzen. Niet minder dan 43 maal ontleende Utenhove een zangwijs aan het Geneefse psalter, 31 maal bij dezelfde psalm als daar. Als verder nog blijkt dat de meeste ‘Argumenten’ letterlijk uit het Frans van Marot of de Bèze zijn vertaald, ligt het dan niet voor de hand aan te nemen dat ook de psalmteksten in nauwe relatie staan tot de Franse gedichten? Het tekstonderzoek leert dat dit inderdaad het geval is: zo goed als alle berijmingen zijn vertalingen, waarbij de bijbel van Deus Aes in meerdere of mindere mate de woordkeus heeft beïnvloed.

 

Werd in 1551 de psalmkeuze allereerst bepaald door de directe liturgische behoeften; brachten de beide volgende bundeltjes de liederen die de balling Utenhove in bijzondere mate hadden aangesproken, zijnde de vertolking van zijn eigen recente ervaringen en momentane gevoelens; was er misschien in de aanvulling tot de Hondert Psalmen nog énige voorkeur - thans is van dit alles geen sprake: nu doet zich alleen de wens tot completering gelden.

Natuurlijk behoeft dit de dichterlijke inspiratie niet in de weg te staan. Wanneer de liefde voor de Heilige Schrift en de binding aan de Gemeente sterk genoeg zijn, wanneer de dichter zijn werk ziet en voelt als een opdracht, waartoe hij krachtens zijn gaven door de Gemeente geroepen is, dan kan hij daaruit de bezieling tot dichterlijke scheppingsarbeid putten.

Of deze bij Utenhove altijd even krachtig is geweest, daaraan mag men op grond van wat zijn werk totnogtoe te zien gegeven heeft, twijfelen. We zullen in dit laatste gedeelte van zijn oeuvre meer inzinkingen aantreffen dan ons lief is, beter: dan de Londense gemeente lief was. Trouwens, de stelselmatige ontlening aan het werk van anderen kán wijzen op een tekort aan eigen, oorspronkelijk vermogen. Dit is niet van toepassing op de melodieën: de Londense vluchtelingengemeente beschikte niet zoals Wittenberg, Straatsburg en Genève over componisten, maar ook kan de begeerte voorgezeten hebben een grotere mate van overeenstemming te verkrijgen met de zang van de Franse gemeente ter plaatse, waarmee men zulke nauwe betrekkingen onderhield.

 

Ik geloof dat Utenhove zijn berijmingswerk onmiddellijk na de verschijning van de Hondert Psalmen heeft voortgezet en dat hij daarbij stelselmatig te werk ging, d.w.z. dat hij begon met de lacunes in de reeks van de eerste vijftig psalmen weg te werken. Hij bezat, naast Marot's psalmen, de Trente quatre Pseaumes de Dauid van de Bèze (1551), of een editie van het psalter van vóór 1554 waarin de beide verzamelingen verenigd waren. Van deze 83 vormden de psalmen 1-47 een ononder-

broken reeks, want ook de Bèze was ‘systematisch’ begonnen. Uit de Franse bundel had Utenhove in 1560/'61 niet minder dan 20 psalmen vertaald, tegenover 16 die hij naar andere bronnen bewerkte. De richting waarin zijn werk zich in de toekomst zou bewegen, stond toen dus al min of meer vast. Welnu, de Geneefse bundel bood hem voorlopig stof genoeg: 18 psalmen1. Hij vertaalde ze, 17 op de melodieën die hij erbij aantrof2.

Daarna ging hij ‘op eigen gelegenheid’ verder, berijmde enkele psalmen - het zijn er op zijn hoogst vier - naar de Deus-Aestekst, op zangwijzen die hij al eerder had gebruikt, maar ook van elders haalde, totdat hem kort daarop het volledige Franse psalter in handen kwam. Van toen af werd de Bèze het voorbeeld, dat hij afwisselend op de voet of op enige afstand volgde.

Na de voltooiing van de completering zette Utenhove zich aan de revisie van de reeds gedrukte honderd psalmen en van de melodieën, een werk waaraan de ziekte die zijn dood voorafging, een einde maakte. Had hij langer geleefd, wellicht waren nog meer Duitse psalmen ten offer gevallen aan zijn liefde voor de Franse.

 

Om een indruk te geven van Utenhove's laatste werk, deel ik enkele psalmen en strofen mee, zonder al te veel commentaar.

Psalm 29

de bèze utenhove
iii iii
 
La voix du Seigneur abbat S'Heeren stemme met gheweldt
Les grans cedres tout à plat: De cederbooms nederuelt.
Brise les plus hauts montez, De ceders die daer playsant
Au mont du Liban plantez: Staen, in Libano gheplant,
Les faisant sauter en sorte, End doet Libanum ontspringhen,
Eux & Liban qui les porte, Euen als de kaluers springhen.
Qu 'on voit sauter és boscages End den bergh Sirion milde,
Faons des licornes sannages. Als ionghe eenhoorens in 't wilde.
 
iv iv
 
La voix du Seigneur espard S'Heeren stem deghelick scheydt
Flammes d'vne & d'autre part: De vierulammen ouer breydt,
Et les grands deserts profons S'Heeren stem de wilderniß
Fait trembler iusques aux fons. Doet beuen ende Cades.
Oyant ceste voix si forte, S'Heeren stem, door een veruaren,
La biche craintiue auorte: Doet de hindekaluers baren.
Mainte forest toute verte Sy ontdeckt oock harde koene
En est soudain descouuerte. Menighe bosschagyen groene.

Zo letterlijk als Utenhove hier de Bèze vertaalt, doet hij het niet vaak (Sirion en Kades stammen uit Liesvelt of Deus Aes). Onze ernstigste bezwaren tegen dit lied rijzen eerst dan als we het gaan zingen op de pittig geaccentueerde melodie van Louis Bourgeoys!

Psalm 35

Hoewel Utenhove voor de Franse melodie een andere, zeer fraaie, kiest, heeft hij toch de psalm van de Bèze voor zich gehad.

Afgezien van enkele mislukte versregels is deze psalm een van de beste uit de laatste toevoeging.

Psalm 35



illustratie

de bèze utenhove
vii, 1-4 vii, 1-4
 
I'alloy' courbé commne feroit Ick ghingk ghebuckt, ghelyck als doet
Vn qui sa mere pleureroit: Die syn moeder beweent,
Mais eux cognoissans mon martyre, Mer sy in mynen teghenspoedt
Se sont assemblez pour en rire. Verhueghden hen ghemeen.
 
xi xi
 
Seigneur, tu les as veus aussi, Heere, du heefst dit wel ghesien,
Ne laisse point passer ceci: Sie door den vingher niet:
Seigneur, de loin ne m'abandonne, End wil niet verre van my syn,
Ains pour inger ma cause bonne, Ontwaeck, ryss op met vliet.
Mon Dieu, mon Seigneur, leue-toy: Myn God, myn Heer, die my recht fyn,
Mon Dieu, mon Seigneur, iuge moy Bescherm myn saecke also,
Par ta iuste bonté, a fin Na dyn gherechtheyt Heer, God myn,
Qu'ils n'en soyent ioyeux à la fin: Dat sy niet werden vro.

Opnieuw plaatst Utenhove ons in de keuze van zijn melodie voor een verrassing. Hoewel op grond van het karakter van de tweede regel mijn vermoedens van het begin af gingen in de richting

van een Engels gezangboek, moest ik wachten tot de verschijning van Frost's melodieënverzameling1 om mijn gissing bewaarheid te zien. Frost noteert namelijk als No. 3 de zangwijze boven The Song of Zacharias, called Benedictus. ‘The only Lord of Israel’, zoals die voorkomt in

 

PSALMES ❘ OF DAUID IN ❘ Englishe Metre, by Thomas Sterne- ❘ holde and others: conferred with the Ebrue, & in ❘ certeine places corrected, as the ❘ sense of the Prophete requi- ❘ red: and the Note ioy- ❘ ned, withall. ❘ VERY METE TO BE VSED ❘ of all sorts of people priuatly for their godly ❘ solace and confort laiyng aparte alle vn- ❘ godly songes & ballades, which ❘ tende only to the norishing ❘ of vice, and corrupting ❘ of youth. ‖ [etc.] 1560 ‖2

 

en in de heruitgaven van 1561, 1562 en 15633.

Utenhove's notatie vertoont in de 6e noot van de eerste regel en in de laatste drie noten van de tweede en vierde regel een kleine ritmische afwijking (♢ i.p.v. ♢̍ en ♢̍♢̍♢ i.p.v. ♢♢♢).

Het is de eerste en enige maal dat we de Londense ouderling een zangwijs zien ontlenen aan een Engels gezangboek dat in de edities van 1561 en volgende jaren door dezelfde drukker bezorgd werd als zijn eigen psalmboeken van 1561 en '66: John Day, dwelling ouer Aldersgate, beneath Saint Martius. Heeft wellicht Day onze psalmberijmer opmerkzaam gemaakt op de Engelse melodieën? En heeft Utenhove de melodie overgenomen als een bewijs van vriendelijke gezindheid jegens het land dat zijn gemeente al zo veel jaren gastvrijheid verleend had? Of moeten we er een nieuw bewijs van zijn oecumenische gezindheid in zien? Hoe het ook zij, van alle Engelse zangwijzen heeft Utenhove een der fraaiste gekozen, hetgeen ons een compliment aan zijn muzikaliteit moet ontlokken.

Psalm 70

Hoewel de Bèze de 70e psalm oorspronkelijk in vijf strofen zal hebben geconcipieerd, heeft de componist Maître Pierre twee strofen bijeengenomen om opnieuw de melodie van psalm 17 te kunnen toepassen. De vijf strofen van Utenhove, te zingen op de wijze van psalm 5, hebben niets met het lied van de Franse dichter gemeen. De Londenaar berijmde de Deus-Aestekst, veranderde hoogstens later in iii, 4 het ‘daer, daer’ in het ‘ha ha’ van de Bèze.

deus aes ii
Sy moeten hen schamen / ende te schanden worden / Laet schaemroot end tot schande komen,
die na myner zielen staen: Die daer na myn leuen vast staen,
sy moeten te rugghe keeren / Laetse beschaemt te rugghe gaen,
ende beschimpt worden / die my quaedt De ghene die my t' quade gonnen,
wenschen. End t' goede afgonnen.

  iii
 
Dat sy moeten wederom te schanden Laetse verre te rugghe wycken,
worden / End deghelick werden beschaemt,
die daer ouer my schreyen: Die daer teghen my onbeschaemt,
Daer / daer. Roepen ha ha, somen siet blycken,
  In alle wycken.
 
  v
 
Ick doch ben ellendich ende arm / Mer ick ben arem sonder eere,
God haest dy tot my: End ellendigh, haest dy tot my:
want ghy zijt mijn Hulper ende Verlosser / Myn hulper end verlosser vry,
mijn God en vertreckt niet. Bistu, end gheen ander, o Heere,
  Haest dy doch seere.

Psalm 98, II

 
Is gheweest synr goedheyt en trauwen,
 
Tot t'huyß Israels ghedachtigh,
 
D'ȩrde eynden hebben konnen schauwen,
 
De saligheyt onß Gods krachtigh.
 
Ieuchet dan fyn Gode den Heere,
 
Die daer ouer t' gantse ȩrdryck syt,
 
Singht vroylick end verhueght v seere,
 
Singht lof alsnu end t'aller tydt.

Slechts de tweede helft van de strofe voldoet enigermate aan de eis van de melodie. De regels 2 en 4 behoren staand rijm te hebben.

Hoeveel beter ‘loopt’ dan

Psalm 140, III

 
Doe seyde ick met een vast vertrauwen,
 
Du bist myn God in eewigheyt,
 
Myns biddens stemme, o Heer vol trauwen,
 
Verhoor in dyn bermhertigheyt.
 
Du bist, o God, almechtighe Heere,
 
De sterckte myner saligheyt,
 
Myns hoofds decksel ende gheweere
 
In tyd van kryghe end teghenheyt.

Utenhove maakte voor deze psalm de melodie van psalm 72 (65) pasklaar door enkele noten te verdubbelen.

Zo is het nu telkens in al deze psalmen: goede strofen en zeer zwakke wisselen elkaar af; op enkele fraaie versregels volgen de meest barbaarse. De laatste zijn verre in de meerderheid, een aangrijpende stroof, om van een gehele psalm maar niet te spreken, laat zich niet vinden.

Men kan dit alles op de rekening schrijven van een verminderde inspiratie, eerder moeten we, naar ik meen, uitgaan van het dichterlijk onvermogen. Slechts onder optimale omstandigheden, onder de inwerking van heftige gemoedsbewegingen is Utenhove in staat geweest een poëtisch aanvaardbaar gedicht te schrijven.

Niet onvermeld mag blijven dat Utenhove zijn 65e psalm schreef op de melodie bij psalm 19 van Burkard Waldis. Naar alle waarschijnlijkheid heeft hij deze ontleend aan het Straszburger Gesangbuch van 1562, dat enkele zangwijzen uit Waldis' psalter van 1553 had overgenomen (zie Zahn 8139).

Voor psalm 88 gebruikte hij een zangwijze die waarvan ik de bron niet heb kunnen ontdekken en die ik dus hier meedeel.

Psalm 88



illustratie

Nieuwe psalmen in de uitgave van 1566.

Ps. Bron Melodic Bron
4 Marot Frans 4 Ed. 1551
7 Marot Frans 7 Ed. 1551
9 Marot Frans 9 Ed. 1551
10 Marot Frans 10 Ed. 1551
11 Marot Frans 11 Ed. 1551
14 Marot Frans 14 Ed. 1551
17 De Bèze Frans 17 Ed. 1551
18 Marot Frans 18 Ed. 1551
20 De Bèze Frans 20 Ed. 1551
21 De Bèze Frans 21 Ed. 1551
22 Marot Frans 22 Ed. 1551

Ps. Bron Melodie Bron
29 De Bèze Frans 29 Ed. 1551
33 Marot Frans 33 Ed. 1551
35 De Bèze The Song of Zacharias Psalmes of David, 1560 (1562)
47 De Bèze Frans 47 Ed. 1551
48 Deus Aes Utenh. 46 (= Strb.-Fr. 114) Hondert Psalmen
54 Deus Aes Frans 129 Ed. 1562
55 De Bèze Frans 55 Ed. 1562
56 Deus Aes ± Frans 66 (118) Ed. 1551/'62
57 Deus Aes Frans 43 Ed. 1551/'62
58 De Bèze Frans 43 Ed. 1551/'62.
59 Deus Aes Frans 59 Ed. 1562
60 De Bèze Frans 128 Ed. 1551/'62
61 De Bèze Frans 61 Ed. 1562
63 De Bèze Frans 63 (= 17) Ed. 1551/'62
64 Deus Aes Utenh. 144 (onbek. bron) Hondert Psalmen
65 De Bèze Ps. 19 van Burkard Waldis Straszb. Gesangb. 1562
68 De Bèze Frans 68 (= 36) Ed. 1551/'62
69 De Bèze Frans 27 Ed. 1551/'62
70 Deus Aes Frans 5 Ed. 1551/'62
71 De Bèze Frans 71 (= 31) Ed. 1562
72 Marot Frans 72 (= 65) Ed. 1551
74 De Bèze Frans 74 Ed. 1562
76 De Bèze Frans 76 Ed. 1562
78 De Bèze Utenh. 94 (= Strb.-Fr. 51) Hondert Psalmen
80 De Bèze Frans 80 Ed. 1562
81 De Bèze Frans 3 Ed. 1551/'62
87 De Bèze Frans 87 Ed. 1562
88 De Bèze Onbekend  
89 De Bèze Frans 16 Ed. 1551/'62
92 De Bèze Frans 92 Ed. 1562
93 De Bèze Frans 93 Ed. 1562
96 De Bèze Frans 96 Ed. 1562
97 De Bèze Frans 39 Ed. 1551/'62
98 De Bèze Frans 98 (= 66 en 118) Ed. 1562
99 Deus Aes Frans 3 Ed. 1551/'62
131 De Bèze Frans 131 Ed. 1551
132 De Bèze Frans 132 Ed. 1551/'62
135 De Bèze Utenh. 32 (= Strb.-Fr. 120) Hondert Psalmen
140 De Bèze ± Frans 65 Ed. 1551/'62
Geheel opnieuw berijmde ‘oudere’ psalmen.
2 Marot Frans 2 Ed. 1551/'62
3 Marot Frans 3 Ed. 1551/'62
43 Marot Frans 43 Ed. 1551/'62


Vorige Volgende

Over het gehele werk

titels