De Nederlandse psalmberijmingen in de 16de eeuw

Van de Souterliedekens tot Datheen met hun voorgangers in Duitsland en Frankrijk

[p. 402]

14. Acht ende dertich psalmen

ACHT ❘ ENDE DER = ❘ tich Psalmē / met den ❘ ghesanghe Marie ende ❘ Zacharie / ouergeset ❘ in Nederlantschen ❘ dichte / ❘ door ❘ Ioan. VVtenhoue.‖

Col. 3. b. 16. ❘ Het woort Christi woone in v rijc = ❘ kelick/....‖

Jaco. 5. b. 13. ❘ Js yemandt in lijden onder v?....‖

Zonder plaats, jaar of naam van de drukker¹.

In tegenstelling tot Le Long, Pijper en Wieder en wie een van dezen mogen nageschreven hebben, plaats ik deze bundel niet voor, maar nà de Hondert Psalmen. Eerstgenoemde schreef: ‘Kort daarna [d.i. na de LXIIII. Psalmen, L.] volgden, wederom 38 Psalmen.... alle ouergheset in Nederlantsche Dichte, door Jan Wtenhoue, gedrukt als vooren; schoon 'er geen Plaats, Drukker, noch Voorreden by is’². Pijper sluit zich, zonder enige bedenking, hierbij aan: ‘Een bundel van 38 nieuwe Psalmen was waarschijnlijk de laatste, die te Emden uitkwam’³.

Hoezeer ook Wieder overtuigd is van een verschijnen in 1561, na de LXIIII. en vóór de Hondert, de veronderstelling dat de plaats Emden en Van der Erven de drukker zou zijn geweest, verwerpt hij: Wat den drukker betreft, het is niet G. v.d. Erven (Ctematius) te Emden, want die heeft [a] een andere titelformuleering, [b] noemt altijd de Londensche gemeente, en [c] nooit den dichter (alleen in sommige uitgaven zijne letters J.V.); [d] ook de verdeeling van den titel en de geheele inrichting van het boekje is een andere dan van die, welke G. v.d. Erven drukte. Maar [e] wèl stemt dit Psalmboek in titel overeen met de 100 Ps., gedrukt te Londen bij Jan Daye: het met den naam vermelden der gezangen; ‘ouergeset in Nederlantschen dichte / door Ioan. VVtenhoue’ en de teksten Col. 3. b. 16. en Jaco. 5. b. 13. - dat is alles gelijk.

Deze, zo op het oog indrukmakende, reeks van argumenten doet Wieder concluderen: ‘Alzoo denk ik, dat dit Psalmboek gedrukt is te Londen bij Jan Daye’⁴.

Ik stel daar echter het volgende tegenover:

1.	Wat kan de sedert lang gevestigde en gerenommeerde drukker Jan Daye ervan weerhouden hebben zijn naam (de plaats en het jaar) te noemen? Golden die, voor ons onbegrijpelijke, overwegingen enkele maanden later plotseling niet meer, als Daye op de Hondert Psalmen zijn naam voluit, de preciese datum en zijn drukprivilegie voor zeven jaar vermeldt?
2.	Welke reden kan Daye gehad hebben om zijn naam als drukker - diens identiteit kon toch niet lang verborgen blijven - zo te grabbel te gooien met een inferieur drukwerk als de Acht ende dertich is? Geschiedde de uitgave soms geheel op kosten van de auteur en moest het (dus?) ‘op een koopje’? Maar zelfs in dit geval was er voor de uitgever toch niets te verzwijgen?
3.	Gesteld dat Utenhove de druk zelf heeft moeten bekostigen en dat financiële omstandigheden hem ertoe genoopt hebben de kostbare notendruk achterwege te laten en zich te vergenoegen met

1 Wieder, Schrift. Liedekens, Bibliogr. nr. L. Exx. Utrecht U.B. (Rariora, Utenhoven oct. 495); Londen, Br. Mus.; bovendien Brussel, K.B. (Fétis 1567).

2 Le Long, Kort Hist. Verhaal, blz. 72.

3 Pijper, Jan Utenhove, blz. 220.

4 Wieder, Schrift. Liedekens, blz. 147.

[p. 403]

	melodie-aanduidingen, welke redenen kan hij, die toch zo hoge prijs stelde op een ordelijke en stichtelijke gemeentezang, gehad hebben om een deel van zijn bundel onbruikbaar te maken door indicaties waar geen enkel gemeentelid raad mee wist? (Psalm 144 heeft geen wijsaanduiding; boven psalm 149 en 150 staat: ‘Op een Franchoysche wijse’).
4.	Mijn eigen indruk dat de bundel niet uit de drukkerij van Daye komt, werd bevestigd door mr. A.F. Allison, ‘Assistant Keeper’ van de bibliotheek van het Brits Museum te Londen: ‘We have no evidence that it came from the same press as no.^1) above’ [de Honder Pss.] (Meded. van 10 maart 1958).

Wanneer we aannemen dat we hier te doen hebben met een illegale nadruk, dan vallen alle problemen weg.

1.	De contrefacteur moest wel, wilde hij op grond van het drukprivilegie niet met de rechter in aanraking komen, zijn naam en adres verzwijgen.
2.	De overeenkomst in titelformulering en de rest van het titelblad schept geen moeilijkheden: men heeft die bij de namaak domweg van het Londense origineel (de Hondert Psalmen) overgenomen.
3.	De namaker-drukker kan zeer wel Van der Erven geweest zijn. Het lettertype is in zijn drukkerij eerder gebruikt. De inrichting van het bundeltje wijkt niet principieel af van de LXIII. Psalmen. Hij nam uit de Londense Hondert die psalmen en gezangen over, die in zijn laatste verzameling niet voorkwamen en gaf dit boekje dus als aanvulling, waarbij hij terwille van de nieuwe melodie de 67e en uit slordigheid of haast de 138e psalm nogmaals meedrukte. Het spellingsysteem nam hij vrijwel integraal over, met uitzondering van de e̸ en de ę, een enkele maal wijzigde hij een woord.
4.	Van der Erven kon geen al te grote financiële risico's nemen, vandaar dat hij de muziek niet drukte en met aanduidingen genoegen nam. Maar bij het identificeren van de melodieën uit de Londense bundel maakte hij enkele vergissingen - zo bij psalm 8, 49, 38 en 141 - en kon hij er drie niet thuisbrengen (144, 149 en 150).

Alzo besluit ik dat dit Psalmboek gedrukt is te Emden bij Gillis van der Erven, alias Gellius Ctematius, na 1561, althans na de verschijning van de Hondert Psalmen bij Jan Daye te Londen.