De Nederlandse psalmberijmingen in de 16de eeuw

Van de Souterliedekens tot Datheen met hun voorgangers in Duitsland en Frankrijk

5. 25. Psalmen (1557)

Utenhove verliet dus in de zomer van 1556 de stad Emden, om er niet weer terug te keren. Tijdens zijn afwezigheid bezorgde Gillis van der Erven herdrukken van de in Londen verschenen gezangboekjes. De 4e april 1557 kwam van zijn pers:

25. ❘ PSALMEN ❘ end andere ghesan- ❘ ghen diemen in de Duydtsche Ghe- ❘ meynte te Londen / was ghe- ❘ bruycken- ❘ de. ‖

Colloss. iij. c. 16. ❘ Het wordt Christi wone in v rijcklick in ❘ allerley wijszheit: leeret ende vermanet ❘ malckanderen ❘ ende singet mit Psal- ❘ men ende lofszanghen en gheest- ❘ licken liedekens in ghenade ❘ den HERE in uwen herten. ‖

Ghedruckt te Embden, by Gellium ❘ Ctematium. Anno. 1557. ❘ den 4. Aprilis. ‖³

3 Wieder, Schrift. Liedekens, Bibliogr. nr. XXXIV. (Zie ook hiervóór blz. 253 noot 1).

[p. 315]

Men mag met Wieder aannemen dat deze editie een getrouwe herdruk is van de Vyf-en-twintig van 1551, althans wat de tekst aangaat. Op de verandering van ghy in du (en bijgevolg van mve in dyne) wees ik al eerder¹. Aan het bundeltje is bovendien een ‘gezang’ toegevoegd - achter de Oratio Dominica - dat Ctematius met deze woorden inleidde:

nu volghter / Een ander ghebedt tot Godt door den Autoor des seluë sangkboucks / namaels sangkswyse ghemaeckt (d'welck ghebruyckt wert in der Gemeynte voor de predikacie) en̄ is noeyt te vooren in desen sanckbouck gheweest / Mer is nu hier op noten (tot stichtinghe aller vromer Christenē) daer toe ghedaē / op dat so die de musyke konnen / den anderen die se niet konnen / te bet leerden end also een kort ghebedeken hadden / om God voor syne ghenade end hulpe (wan sy te samen kōmen) aen te roupen ende beghint aldus. O God. &c²

Het is de Bedezang voor de Predikatie, die ik hier in zijn oudste vorm geef:

O God die du onse Vader bist
door Jesum Christ
Gheef dynen gheest ons allen ghemeyn
Die ons ter waerheyt leyde
Verhoor ons doch te deser stondt /
Open den mondt,
dynes Dienaers, dat hy dyn wordt reyn [er staat: ryen]
ende vrymoedich verbreyde.
Daertoe O Heere ghenadichlick /
Open onse hert ende ooren
dat wy dat hooren vlyetelick
ende trauwelick bewaren
op dat wy moghen vruchtbaerlick
dynen loff altydt verklaren.

Het lied en zijn inleiding geven aanleiding tot enige opmerkingen. Jan Utenhove wordt hier de ‘Autoor’ van het gezangboek genoemd. Over vrienden-medewerkers dus geen woord. Het gezang ‘wert’ (dat is in deze editie een presens) in de gemeentelijke samenkomst gebruikt, zegt de drukker. Op welke gemeente heeft dat betrekking? Het is niet waarschijnlijk dat de ballingen in Emden een eigen gemeente hebben gehad, wel, dat ze zich bij de Oostfriese hebben aangesloten³. In zijn Christlicke Ordinancien, die toch wel ten naasten bij de reële situatie in de Londense kerk weergeven, deelt Marten Microen wel een door de ‘Dienaer’ uitgesproken ‘ghebet voer de predicatie’

1 Zie blz. 252 en 308.

2 In de tekst bij Wieder, Schriftuurl. Liedekens, blz. 137 zijn enkele foutjes geslopen.

3 A.A. van Schelven, De Nederduitsche Vluchtelingenkerken der 16e eeuw in Engeland en Duitschland in hunne beteekenis voor de Reformatie in de Nederlanden, 's-Gravenhage 1908, blz. 115.

[p. 316]

mee, maar zinspeelt hij met geen woord op het bestaan van een door de gemeente gezongen gebed¹. Zou dan het ‘wert’, evenals het ‘wordt’ van de herdruk van '58, toch absoluut presentische betekenis hebben? Het rijm van regel 1/2 wijst er op dat ‘bist’ hier authentiek is, d.w.z. niet een latere vervanging van ‘syt’, wat wijzen kan op een ontstaan na de eerste Londense periode.

Van groter importantie is het feit dat we in dit gezang naar alle waarschijnlijkheid te doen hebben met een liturgische innovatie van de Londense ouderling. In geen van de werken over de Straatsburgse liturgie - en die komt hier voor vergelijking toch het eerst in aanmerking - noch over die van Genève, heb ik iets gevonden dat wijst op een gezongen gemeentelijk gebed voor de predikatie.

Het enige dat er mee te vergelijken is, is Ein gsang vor anfang der kinder predig zesingen van Johannes Zwick, zoals het voorkomt in het Nüw gsangbchle von vil schönen Psalmen vnd geistlichen liedern durch ettliche Diener der kirchen zů Costentz, &c. Getruckt zů Zürych by Christoffel Froschouer, Jm Jar D.M.XL

Herr Gott, din trüw mit gnaden leist
vnnd schick herab din heilgen geist,
der vns die warheit leere
Vnd geb verstand, gmt, sinn vnd hertz,
das vns din wort nit sey ein schertz,
ja gantz zů dir bekeere.

(Wackernagel III, Nr. 674)

Teneinde een misverstand van Acquoy² uit de weg te ruimen, laat ik de melodie van de Bedezang voor de Predikatie volgen in de versie van 1557 (25. Psalmen).

1 Christlicke Ordinancien (volledige titel hiervóór blz. 308), blz. 40-41:

T'ghebet voer de predicatie: O Hemelsche vader, wiens wet volcomen is, de sielen bekeerende, een warachtich getuychenisse, den ongheleerden wijsheit gheuende, ende de ooghen verlichtende: wy bidden v oetmoedelick, dat ghy doer uwe oneindelicke goetheit, ons blint verstandt met uwen heilighen Gheest wilt verlichten: op dat wy uwe wet oprechtelick verstaende ende die bekennende, daer na leuen moghen. Ende na dat v ghelieft, alder goedertierenste Vader, de verborghentheiden ws willen den cleinen alleenlick te openbaren: ende dat ghy alleen acht hebt, op de ghene die oetmoedich ende ghebroken is van gheeste, de vreese ws wordts hebbende: Gheeft ons eenen oetmoedighen gheest, ende weert van ons alle vleeschelicke wysheit, die een viantscap teghen v is. Wilt oock ten rechten weghe bringhen, die noch vander waerheit dwalen, op dat wy alle v eendrachtelick dienen in heilicheit ende gherechticheit, alle de daghen ons leuens. Dit begheeren wy van v alderbarmhertichste Vader, in den naem ons Heeren ende salichmakers Jesu Christi, so wy van hem gheleertsyn bidden aldus, Onse Vader die daer in de hemelen syt [enz.].

2 J.G.R. Acquoy, De Psalmwijzen der Nederlandsche Hervormde Kerk en hare herziening, in: Archief v. Ned. Kerkgesch. IV (1892), blz. 81: ‘Deze melodie heeft de eigenaardigheid, dat zij uitsluitend uit heele noten is saamgesteld. Men zou haar dus de prototype van onzen tegenwoordigen kerkzang kunnen noemen.... Doch er is iets anders van veel grooter beteekenis. De heele noten van dit lied heeft men later in heele en halve veranderd.’

[p. 317]

Een bron van deze melodie heb ik niet kunnen vinden. Waarschijnlijk hebben we hier te doen met een oorspronkelijke, speciaal voor de Bedezang gecomponeerde zangwijze.