De Nederlandse psalmberijmingen in de 16de eeuw

Van de Souterliedekens tot Datheen met hun voorgangers in Duitsland en Frankrijk

2. De Souterliedekens als litteratuur

a. Hun gehalte

De geest van de Sacramentisten of die der stille Dopers, de protestantse nazaten van de 15e-eeuwse devoten, heeft zijn stempel gezet op de bewerking van de Hebreeuwse psalmen zoals die in de Souterliedekens voor ons ligt. Een grondige bestudering van deze liederen zou ons stellig een diepere

[p. 226]

blik gunnen in het godsdienstig denken en leven van deze nog te weinig gekende kringen van evangelische vromen.

Het spreekt vanzelf dat men bij de beoordeling van de Souterliedekens niet mag uitgaan van de huidige stand der oudtestamentische wetenschap en, in verband daarmee, van de moderne opvattingen inzake de psalmen als Hebreeuwse poëzie. Men mag deze psalmberijming slechts toetsen aan de bijbeltekst die als uitgangspunt heeft gediend, in casu de Vorsterman-tekst met aanvullingen uit de Duytsche Souter en de bijbel van Liesvelt, en beoordelen naar de toenmalige inzichten in de betekenis van de psalmen voor de Christenheid. Uit ons onderzoek naar de bronnen en de confessionele gezindheid van de bundel is ons al gebleken dat het de berijmer(s) in het algemeen erom te doen was de psalm weer te geven naar de tekst die hij (zij) in de bijbel vond(en).

Laten we echter niet voorbijzien dat die tekst een vertaling uit de derde hand is (via de Septuagint en de Vulgaat) en dat daardoor heel wat van de exactheid verloren is gegaan. Bovendien draagt elke bijbelvertaling het karakter van haar tijd. Het ‘Hebreeuws’ (naar Luther via Liesvelt) noch de vele Liesvelt-verzen zijn in staat de Vorstermanbijbel tot een ‘moderne’ vertaling te stempelen. Wel is in de Souterliedekens het Liesvelt-element groter, maar het ‘devote’ van de Duytsche Souter doet als tegenwicht dienst. Zo is dus naast een flink brok van de nieuwe gist nog veel van de oude zuurdesem in de berijming aanwezig.

De vergelijking met de Vorsterman-tekst kan ons behoeden voor een lichtelijk onbillijke beoordeling van de Souterliedekens. Zo zegt W.A.P. Smit, in zijn overigens voortreffelijke karakteristiek van de psalmbundel: ‘Op de duur gaan wij toch iets missen, namelijk de kracht van het stoere en hartstochtelijke geloof, waarvan de Psalmen vol zijn en dat hier al te zachtzinnig en vriendelijk wordt weergegeven. Wanneer bijvoorbeeld de 46ste Psalm uitroept: “Komt, aanschouwt de daden des Heeren, die verwoestingen op aarde aanricht; die de oorlogen doet ophouden tot aan het einde der aarde, den boog verbreekt en de spies aan twee slaat, de wagenen met vuur verbrandt. Laat af, en weet dat Ik God ben: Ik zal verhoogd worden onder de heidenen, Ik zal verhoogd worden op de aarde” - dan wordt dit bij Van Nievelt:

Koomt, ziet Zijn grote werken,
Die Hij gedaan heeft op aardrijk:
Zijn vrede wilt aanmerken.

Den boge end alle wapen fel,

Die kan Hij breken en bernen snel!
Verbeidt, en wilt aanschouwen:
Ik ben uw God! Ik zal Mijn lof
Ter wereld wel behouwen!

Dit is op zichzelf geen slecht vers. Maar het is niet de 46ste Psalm, zoals deze in de Bijbel voorkomt. Het is slechts de zwakke echo daarop van Willem van Zuylen van Nievelt, die niet àlle klanken even zuiver en volledig weergeeft’¹.

1 W.A.P. Smit, Dichters der Reformatie, blz. 31v.

[p. 227]

Maar Smit citeerde de stoere Statenvertaling. Vorsterman's tekst luidt zo:

Coemt herwaerts ende aensiet die wercken des heeren / wat wonderlijcke vremde dingen hi opter aerden geset heeft. Hi heeft die striden wech genomen tot aender werelt eynde / Hi sal te niet doen den boge / ende breken die wapenen ende die schilden sal hi met viere verbernen. Weest ledich / en besiet dat ic God ben / Ic sal verheuen zijn onder die heydenen / Ick sal verheuen zijn opter aerden.

Dit klinkt anders en we begrijpen nu des te beter de weerklank van het Souterliedeken. En toch heeft Smit gelijk: het is een echo, niet het geluid zelf.

De geciteerde strofe is trouwens kenmerkend voor de dichter, die, als Sacramentist of als rechtgeaard Doper zéker, een man des vredes is geweest. Tegenover de God der ‘Heyrcrachten’, ‘machtich inden strijt’, staat hij enigszins vreemd:

sl 23, vi:	Wie is dese Coninck der glorien?	Vm. Wie is dese coninck der eeren?
	Een Heere sterck / en van seer groter macht	Het is dye heere sterck ende machtich /
	Crachtich is hy / vol victorien	dye heere machtich inden strijt.
	Inder oerloech gheacht.
	Heeft die helle vercracht
	En te grond ghebracht.

Hier ziet de berijmer God toch liever als de strijder tegen de geestelijke vijanden (‘die helle’) dan als degene die met Zijn volk mee ten strijde trekt tegen de nationale vijanden.

Waar het dan ook gaat om de eer van Gods naam, durft hij krasse termen te gebruiken:

sl 2, iv:	Dan sal hi tot haer zijn gramscap keeren	Vm. Dan sal hi tot hen spreken in
	Veruarense met eenen straffen moet	zijnder gramschap / ende met zijnder
	Hy salse benauwen / en druck vermeeren	verbolgentheit sal hise verstooren.
	Wanneer hi op haer sal zijn verwoet.
sl 2, vii, 1-2:	Ghi sultse castyen met yseren roeden	Vm. Ghy sultse met dye yseren roede
	Ghi sultse vernielen o stercke God	regeren /
sl 7, iii, 5-6:	Rijst op Heer wiltse scheynden	Vm. Staet op heere in uwer gramschap/
	Met thoorne slaet / mijn vyanden quaet
sl ii, iii:	God moet gheheel verdoemen	Vm. Die heere sal wtroeyen alle die
	Die lippen boos / en fel:	bedriechlike lippen / ende die groot
	Die haer hier seer beroemen	beromende tongen.
	Een tong die is rebel.
	Die hoochlijcken spreect / en glorieert
	Tot schande moet si comen
	God straft die dit vseert.

[p. 228]

Ook schroomt hij niet in sterke bewoordingen de straf aan te zeggen over de persoonlijke vijanden, die immers ook vijanden van God zijn:

sl 142, ix:	En ghi in ghenade sult brenghen te val	Vm. Ende door uwer barmherticheyt
	Mijn vyanden vernyelen / verdrucken al.	suldy verstroyen alle mijn vianden /
	Al die mijn siel verstoren,	Ende ghi sultse verdoen alle die mijne
	Sult ghi verpletten groot ende cleyn	siele benauwen /
	En haer bederuen al ghemeyn
	Ick ben v dienaer wtuercoren.	Want ick ben v knecht.

Deze voorbeelden zijn nog met een aantal andere te vermeerderen. Ze kunnen de indruk, die mogelijk gevestigd is, wegnemen, als zouden de Souterliedekens in het algemeen een wat zoetelijke poëzie vormen¹.

Nu staat daar inderdaad tegenover, dat er minstens evenveel, zo niet meer plaatsen zijn aan te halen, waarin het Souterliedeken de felheid van voorstelling, direct of in beeld, tempert. Ook hiervan een enkel voorbeeld.

sl 6, v en vi:	Ick heb gesucht in droefheyt groot	Vm. Ick hebbe gearbeyt in minen such-
	Mijn bed sal worden nat.	ten / Ic sal mijn bedde allen bisonder
	Met tranen beclaech ick minen noot	nachten wasscen end maken minen leger
	Mijn ooghen zijn van weenen sat.	met myn tranen vochtich.
	Mijn ooch dat is verslaghen heel	Mijn ooghe is vander toornicheyt
	Beroert / verbaest certeyn:	beroert
	Dat mi verdructen mijn vyanden veel	Ic ben out geworden int middel
	Wanneer ick was bi haer ghemeyn.	mynre vianden.
sl 37, ii, 4/6:	Mijn wonden op ghedaen	Vm. Mijn wonden zijn stinckende ende
	.................	vuyl gheworden
	Sijn vuyl ....
sl 109, viii:	Hy sal die Heydens rechten	Vm. Hi sal oordeelen onder de heydenen
	En brenghen eenen grooten val.	/ hi salt vol dooder lichamen maken /
	Die hoofden sal hy beuechten	Hi sal de hoofden in veel lants ont-
	In menighe landen al.	stucken smiten.

Ook andere echt oosterse beeldspraak heeft de berijmer of niet begrepen of welbewust gewijzigd, of zelfs geëlimineerd:

sl 113, i, 9-10:	Die berghen vruecht ontfaen	Vm. Die bergen huppelden gelijc die
	Recht als die scaepkens soet	rammen / De hueuelen gelijc der schapen
		lammeren.

1 Er zijn wel enkele ‘zoetheden’: duifken, musken cleyne, schaepkens enz., maar ze zijn niet talrijk.

[p. 229]

Iets beter is het vervolg in II, 3-4:

En ghi hooghe berghen / waer om waert ghi so bly
En sprongt als ionge lammeren / ende maecten groot gherucht?

Of ook wel wordt het effect van een ‘Hebreeuws’ beeld weggenomen door een nuchtere opmerking, zoals in sl 64, ix, 6:

... want si [de dalen] zijn wel ghestelt
En singhen met accoort
Gods lof / en prisen zijn virtuyt
Al en slaen si gheen gheluyt.

En welke kansen voor een fraaie, krachtige poëzie heeft de berijmer voorbij laten gaan in

sl 49, ii, 5-8:	Alle zijn manier	Vm. Het vier sal in zijn ooghen
	Sal bernen als een vier	beginnen te bernen / ende rontsom hem
	Wten hemel / end wter aerden	een groot onweder. Hy heeft den hemel
	Scheydt hi zijn volck hier	van bouen geroepen / ende die aerde om
		zijn volc te onderscheyden
of in sl 44, iv:	Dat goet woudt ghi beminnen	Vm. Ghi hebt bemint die rechtueer-
	End hebt dat quaet ghehaet.	dicheyt ende gehatet die boosheyt /
	Daer om met bliden sinnen	Daeromme heeft v God / uwe God gesal-
	Soe coemt v God te baet.	net met olye der blijschappen /
	Met oly van zijn gracy	meer dan uwe gesellen.
	Daer toe een goeden roock.	Myrrhe / wieroock / cassiaphistelen
	End v met delectacy	hangen aen uwen cleederen / vanden
	Sconincx dochteren eeren oock.	yuoren huysen wt der welcken v verblijt
		hebben der coninghen dochteren in uwer
		eeren.

Van de pelgrimsstoet uit psalm 83 [Hebr. 84] is niets overgebleven, maar dit is grotendeels de schuld van de verkleefdheid aan Vorsterman, die toch in ‘thebreeuws’ enige duidelijkheid heeft willen geven.

sl 83, iv en v:	Die man is salich (dit wel verstaet)	Vm. Salich is de man* wiens hulpe van
	Wiens hulper ghi wilt wesen.	v is / hi heeft geuoecht die opclimmingen
	Die in droefheyt gheresen	in zijn herte int dal der tranen in die
	Tot God can stellen zijn toeuerlaet /	plaetse die hy sette.
	Te recht wort die ghepresen.
	En die de wet gheboden heeft	Want die wetgheuer sal die benedidinghe
	Sal zijn ghenaden gheuen	gheuen / Si sullen gaen van duechde in
	Die goede hier aencleuen	duechden / Die God der Goden sal in
	Den duechden: die Heere in Syon leeft.	Sion ghesien worden.)
	Daer wort hy hooch verheuen.

[p. 230]

Vorsterman's marginale ‘hebreeuws’ luidt van * tot) als volgt: die in v sterck is der welcker banen in haere herte zijn / Die door dat dal der tranen gaen ende makent tot eender fonteynen ende die putten / sullen met regen worden veruult. Sy ghaen van deen stercte tot die andere / ende openbaren bi God tot Sion.

Met deze en andere strofen voor ogen kan men met Bernet Kempers instemmen, als hij zegt: ‘Jede Grösse, jede Erhabenheit geht ihnen ab, von der Urwüchsigkeit der alttestamentischen Sprache ist nichts übrig geblieben’¹.

Van het bonte Israëlitische staats- en volksleven, de specifieke zeden en gewoonten, van de afwisselend liefelijke en grootsbarre Palestijnse natuur, van de veelvuldige cultusvormen, en wat daar meer ‘oosters’ in de Psalmen is, bespeurt men inderdaad juist niet veel. Dit alles heeft de berijmer - het enkelvoud pretendeert hier en in het vervolg geen conclusie ten aanzien van het auteursprobleem, al kan men aan de constateringen er m.i. een sterk argument voor ontlenen - niet aangesproken, of, en dat is misschien juister, hij is van mening geweest, dat de oosterse wereld en wijze van voorstellen niet pasten in de gebruikssfeer voor welke hij zijn bundel had bestemd; dat de onbegrijpelijkheid van menig bijbels psalmbeeld de stichting van zijn ongeletterd publiek in de weg zou staan.

Want dit is immers het eerste en het laatste doel van de samensteller geweest: de opbouw in het geloof van een Nederlandse, evangelische gemeente van de 16e eeuw. Uit de berijming moest die gemeente duidelijk worden dat de psalm niet een lied was van een ander en andersoortig volk en dat nog wel uit een verre oudheid, maar een lied voor haar, hier en nu².

Daarom wil de dichter - zo hij het al gekund heeft - geen sterk beroep doen op de fantasie van zijn eenvoudige lezers en zangers, daarom ook gaat hij uit van de Vorsterman-tekst, die in zijn taalschat minder modern is dan Liesvelt.

Maar zijn opzet zou hij nooit hebben kunnen verwezenlijken, als niet de dichter zelf gegrepen was door het vroomheidsideaal van Sacramentisten en Dopers, een ideaal waarvan we hebben gezegd dat het nog vrij dicht bij dat van de Moderne Devoten stond. Moeten we hiernaar de Souterliedekens typeren, dan zouden we kunnen zeggen: sterk in de verontwaardiging over de aantasting van Gods heiligheid en majesteit en van de gemeente der uitverkorenen, stil in het vertrouwen in Zijn goddelijke leiding, rustig in de zekerheid van Zijn genade voor bekeerde zondaars, dringend in het gebed om vergeving en uitredding. Geen rauwe schreeuw uit de diepste afgronden van de vertwijfeling, geen extatische jubel om de verkregen verlossing of om Gods universele Koningschap, geen hartstochtelijke vloekzangen tegen de vijand van God en Zijn gemeente zullen ons uit deze psalmen tegenklinken.

‘Maar toch heeft [deze berijming] iets, dat wonderlijk bekoort. Het geheim daarvan schuilt... vooral in de intieme, kinderlijk-vrome toon, welke dezelfde is als die der devotenliederen.’ Zo

1 Bernet Kempers, Tijdscher. der Ver. v. Ned. Muziekgesch. XIII, blz. 40.

2 Het is opvallend hoe vaak de woorden hier en nv in de Souterliedekens voorkomen. Het zijn uiteraard gemakkelijke vulwoordjes, maar geheel zonder betekenis zijn ze toch niet.

[p. 231]

oordeelde Smit¹. Wie de Souterliedekens ‘dor en dood’ noemt, zoals mevr. Elizabeth Mincoff-Marriage deed², heeft ze niet begrepen of - niet gelezen.

De Souterliedekens zijn niet geïnspireerd door de ruimte van de kathedraal, zoals ze ook niet daarvoor bestemd zijn geweest, maar door de ruimte van het Hollandse binnenhuis, waar de vromen van die dagen bijeenkwamen. Van de kerkorgelmuziek der oorspronkelijke Psalmen zijn de Souterliedekens het arrangement voor harmonium. Daarom zingt men ze ook niet als koralen, maar op allerhuiselijkste volksmelodieën³.

1 Smit, Dichters der Reformatie, blz. 31.

2 Elizabeth Mincoff-Marriage, Souterliedekens. Een Nederlandsch Psalmboek van 1540 met de oorspronkelijke Volksliederen die bij de melodieën behooren, 's-Gravenhage, 1922, blz. IX. - Daar de titel misleidend was, voorzag de uitgever in 1939 het boek van een nieuwe titel: Zestiende-eeuwsche Dietsche Volksliedjes. De oorspronkelijke teksten met de in de Souterliedekens van 1540 bewaarde melodieën.

3 Niet alle psalmen hebben de melodie van een wereldlijk lied boven zich. Van acht staat vast dat de samensteller de zangwijze aan een hymne of een geestelijk lied ontleende (SL 48, 90, 116, 118b en 118d, 129, 131 en 143), zo ook van vier der Cantica.

b. Hun gestalte: de strofe en het vers

Wie de strofe van de Souterliedekens bestudeert, wordt getroffen door de ontzaglijke rijkdom van vormen, een verscheidenheid die in sterk contrast staat tot de Duitse bundels psalmberijmingen, maar die overeenkomt met het principe van Clément Marot.

De strofen hebben een omvang van 4 tot 13 versregels. Op de 153 strofenreeksen waarin de 150 psalmen geschreven zijn - sl 118 [Hebr. ps. 119] is in vieren gedeeld, elk deel met een aparte melodie - vinden we:

28(34) strofen van 4 regels;^4

15(16) strofen van 5 regels;

10(12) strofen van 6 regels;

22(24) strofen van 7 regels;

37(41) strofen van 8 regels;

11 strofen van 9 regels;

7(8) strofen van 10 regels;

2(3) strofen van 11 regels;

3 strofen van 12 regels;

1 strofen van 13 regels;

Maar ook binnen deze strofevorm treft men een rijke variatie aan als gevolg van de rijmplaatsing, de schikking van mannelijke en vrouwelijke rijmen en het aantal heffingen per vers. Hoe omvangrijker de strofe hoe minder uniformiteit. Een enkel voorbeeld:

De 4-regelige strofe kent slechts twee rijmschema's: gepaard aabb (4 pss.) of aabb (1 ps.) en

4 De Cantica zijn niet meegeteld. - De getallen tussen haakjes betreffen het totaal wanneer men ook de psalmen meetelt waarbij de strofe wel als 4-, 5-regelig enz. is opgebouwd, maar door herhaling van één of twee regels - meestal op het voorbeeld van het wereldlijk lied - voor de aangenomen melodie pasklaar is gemaakt.

[p. 232]

gekruist abab, (3 pss.), abab (9 pss.) en abab (11 pss.)¹. De meeste verzen hebben vier, of afwisselend vier en drie heffingen. Slechts vier sl's (2, 69, 122 en 50) hebben langere versregels.

Bij de 5-regelige strofe ontmoet men 7 rijmschema's: aabab (6 pss.), aabcb, (1); aabcb (2); abaab (3); abccb (1); abbab (1) en ababb (1). Neemt men ook het aantal heffingen per regel in acht, dan komt men tot negen typen.

Negen principes van rijmplaatsing vindt men bij de 6-regelige strofe, waarbij het verschil in heffingental ook hier verdere variatie brengt: aabbcc; aabccb; ababbb; ababcc; aabccb; ababcb; aabaab; abaabb; ababba.

Interessant zijn de grotere strofen. Men treft er ware ‘kunst’ - stukken onder aan, zoals in het 7-regelige sl 5: abaaaab, of in het eveneens 7-regelige sl 116: aabbbbb (alle rijmen staand!). Of in het 8-regelige sl 79: aabbbbaa, het 10-regelige sl 24: ababbcddcc met binnenrijmen in de eerste, derde en zevende regel. Een krachttoer vormde sl 88:14 strofen van 11 regels, alle met staande rijmen, als volgt gegroepeerd: aabaabccddd. Niet minder vernuftig is sl 98, 12-regelig met afwisseling van korte en langere regels: aabaabbcdddc. De kroon spant sl 118b, een 12-regelige strofe waarin 6 regels - de staand rijmende - met binnenrijm: abcbdeefghih.

De vraag rijst natuurlijk of al deze strofetypen ontleend zijn aan het wereldlijk lied, dat zijn melodie en, naar men verwacht, ook zijn strofe leverde. Het antwoord moet luiden: ja, zo goed als alle². Alleen, het wereldlijk lied bekommerde zich weinig om een zuiver rijm, een nauwkeurig rijmschema of - de aard van de middeleeuwse en vroeg zestiende-eeuwse melodie met haar vele melismen en cadenzen maakt dit mogelijk - een systematische plaatsing van de rijmgeslachten. Onze psalmberijmer is in al deze opzichten zeer stelselmatig te werk gegaan en hield een eenmaal aangenomen schema consequent vol. Slechts een hoogst enkele maal vindt men een slepend rijm waar men een staand verwacht, of omgekeerd. En ook behield de dichter zich het recht voor een versregel onder 'n sterk uitgesponnen cadens te brengen of een andere wijziging in zijn ‘Vorlage’ aan te brengen.

Het strofe-begrip is bij de berijmer vrij goed ontwikkeld; hij tracht de geleding van de bijbelpsalm te volgen, zoals die bij Vorsterman in de onderscheiding van de volzinnen is aangegeven. Maar de ontsporingen zijn niet zeldzaam. Een van de meest ongelukkige voorbeelden leveren de strofen III en IV van sl 138:

1 De gecursiveerde letters geven vrouwelijk rijm aan.

2 Het is niet mogelijk hier een exact antwoord te geven. Bij de melodieën van ruim 20 psalmen heeft mevr. Mincoff geen wereldlijk lied kunnen vinden. Van ruim 30 Souterliedekens stemt de strofe niet overeen met het lied dat zij geeft. In de meeste gevallen zijn dit liederen die zij uit 17e- tot 19e-eeuwse bronnen overnam. Dit alles bewijst slechts dat vele liederen voor ons verloren zijn gegaan. Van ongeveer 70 psalmen vond ik de strofe gelijk, of behoudens geringe afwijking gelijk, aan die van het opgegeven wereldlijk lied. In 17 gevallen werd de strofe, door herhaling van versregels, aangepast aan de melodie. - Vergelijking met bijv. het Antwerps Liedboek van 1544 geeft ons een goed inzicht in de vormenrijkdom van het lied omstreeks 1540. Zie Een Schoen Liedekens-Boeck... bewerkt, toegelicht en ingeleid door dr. W. Gs Hellinga, 's-Gravenhage 1941.

[p. 233]

 

iii

 

 

 

Wil ick mi veyren halen

 

En wonen ter zee al op dat ent.

 

 

 

iv

 

 

 

V hant mi daer leyden sal.

 

 

De structuur van de strofe is, alweer over het algemeen, zuiver¹. In die strofen, waar herhaling van de beide eerste melodische regels is vereist, komen daarbij geen onregelmatigheden voor. Vrij zeldzaam zijn de gevallen waarin de zin meer dan twee versregels beslaat. Dit heeft evenwel de dichter vaak verleid tot gewaagde en niet zelden te gecomprimeerde samentrekkingen. De (middelnederlandse) voorkeur voor de hoofdzin werkt bij hem sterk door. Een andere syntactische merkwaardigheid is, dat hij een uitgesproken neiging heeft tot het vooropplaatsen van voorwerpen en bepalingen.

Even opmerkelijk is het een aantal gewaagde enjambementen te ontmoeten. Gewaagd, omdat ze bij het volkslied met zijn talrijke ‘loopjes’ de zin op ongewenste wijze stukbreken. Wat te denken van:

sl 24, ii, 3-6:
En my voorwaer / leert openbaer
V paden: En leydt my tot alder stondt
Al in v waerheyt / God die ghesondt
Maect: zijt verheuen

sl 33, x, 3-8:
En die den goeden alle gaer
Haten: groot zijn haer sonden /
Die sielen (gans ontbonden)
Van sinen knechten / maect hi vry
Die in hem tot allen stonden
Hopen: niet en verbueren sy.

sl 51, iv, 1-2:
Daerom sal v bederuen
God: end wt roeyen heel.

sl 53, iv, 1-2:
Maer siet / onse Heer quam te baten
My: eer ick tonder viel

sl 135, vii, 1-2:
Die den sinen doer die woestinen
Leyde: -------------

sl 138, iii, 1-2:
Waer sal ick voer dinen gheest
Gaen? Oft vlyen voor dijn aensicht?

1 Waar het Souterliedeken de bijbeltekst op de voet volgt, is het Hebreeuwse parallellisme bewaard gebleven. Waar de dichter de voorkeur geeft aan concentratie, weet hij vaak op handige wijze de synonimiek in éen volzin te verwerken.

[p. 234]

Ik geloof niet dat we hier van een esthetisch effect van het enjambement mogen spreken, al kan het dat op een moderne lezer misschien maken. In verreweg de meeste gevallen spreekt er het dichterlijk onvermogen van de berijmer uit, en de 16e-eeuwse zangers zullen deze versbouw ook als zodanig beschouwd hebben¹.

Bewust esthetisch werken wilde de dichter ongetwijfeld door zijn rijmenweelde en het elegante vreemde woord, dat meestal in rijmpositie staat en daardoor nog meer accent krijgt: kortom, door de ‘Rhetorijcse coloren’. Voor ons gevoel is een prachtige, innige psalm als de 24e [Hebr. 25], door deze ‘coloren’ geheel bedorven². Ziehier de derde strofe:

Ghedenct doch ghi / dat bid ick dy
Op v bermherticheyden / ende duecht:
V goetheyt vry / die ons maect bly /
Is eewich: en die sonden van mijn iuecht
En wilt niet ghedencken / int v ghenuecht
Mijn sot bedriuen
Sonder delay / na v ghenay / soet ende fraey
Door v ionst in my becliuen
Laet my in v ghehueghen mueghen bliuen.

Het Souterliedekens-vers staat nog volkomen in de traditie van het oudere volkslied en de rederijkerszang, d.w.z. het is een heffingenvers. De dichter telt niet de lettergrepen, maar de accenten die zijn melodie vereist. Naast versregels van zes lettergrepen, treffen we in andere strofen, op dezelfde melodieregel verzen van zeven tot negen syllaben aan, en omgekeerd, wat mogelijk is door notensplitsingen en samenvoegingen, het vormen of ontbinden van een melisme.

Maar de strakkere, meer syllabische melodieën, zoals die in de hymnen en sommige danswijzen voorkomen, brengen de dichter tot een regelmatige alternering. Zo komen er in de Souterliedekens strofen voor die in ‘klinkklaar zuivre jamben’ geschreven zijn. Een fraai voorbeeld acht ik sl 84, waar op 56 verzen slechts 9 ‘versnellingen’ voorkomen.

1 De heer G.J. Helmer maakte een studie ‘Over het verband tussen melodische en syntactische geleding in het oude Nederlandse lied’, gepubliceerd in: Uit de School van Michels, Opstellen aangeb. aan prof. dr. L.C. Michels bij zijn afscheid als hoogleraar te Nijmegen (Nijmegen 1958). In de eerste vijftig psalmen telde schr. 97 enjambementen, waaronder verschillende die melodische cesuren overbruggen en dus als extra-storend opvallen. Schr. ziet hierin bewijzen dat de dichter zich om de goede tekstplaatsing al heel weinig bekommerde (blz. 164/5). Helmer's oordeel over de SL luidt dan ook zeer ongunstig: ‘Inderdaad is de dichterlijke bezieling aan van Zuylen's psalmen vrijwel geheel vreemd gebleven. Stuk voor stuk geven ze te zien hoe krampachtig de dichter de Vulgaattekst [!] in het eenmaal gekozen liedschema heeft trachten te wringen’ (blz. 166). Dat ondanks de gerechtvaardigde kritiek het eindoordeel milder mag zijn, is naar ik vertrouw uit mijn bespreking en bijgebrachte voorbeelden wel gebleken. Overigens is H. van het enig juiste criterium uitgegaan, dat in een (16e-eeuws) lied tekst en melodie als een tweeëenheid bestudeerd moeten worden.

2 Maar in de Prologhe vraagt de auteur verschoning voor het feit dat ‘die Rhetorijcse coloren daer so nauwe niet in gheobserueert en zijn’. De tijdgenoot moet dus wel door de dichterlijke taal van de Rederijkers bekoord zijn geweest. Deze erkenning moet ons tot voorzichtigheid manen bij de esthetische beoordeling van werk uit de Rederijkerstijd.

[p. 235]

 

i

 

 

 

Ghi wout ghebenedyen

 

V aertrijck lieue Heer

 

En Jacob woudt ghy vryen

 

Die lach gheuanghen seer.

 

 

 

ix

 

 

 

God gaf sinen pays den vromen

 

End heeft daer me veruult

 

Die tot haer seluen comen

 

End kennen al haer schult.

 

 

 

xiv

 

 

 

Die God hier can behaghen

 

Justicy voer hem gaet.

 

Sijn ganghen tot allen daghen

 

Die Heer niet en verlaet.