De Nederlandse psalmberijmingen in de 16de eeuw

Van de Souterliedekens tot Datheen met hun voorgangers in Duitsland en Frankrijk

[p. 187]

Hoofdstuk II
De souterliedekens

1. Rooms of reformatorisch?

Zelfs indien vaststond dat de Souterliedekens, de in 1540 bij Symon Cock te Antwerpen uitgegeven bundel berijmingen van alle 150 psalmen, ‘zuiver katholiek’ waren, dan nog zou een behandeling ervan in het kader van de reformatorische psalmberijmingen volkomen gerechtvaardigd zijn. Bij de bespreking toch van Utenhove's, De Heere's en Datheen's werk zal ik telkens, vergelijkenderwijs, moeten teruggrijpen op deze Souterliedekens. Een inleidende oriëntatie voorkomt dan veel onnodige herhaling.

Maar de katholiciteit, of liever, het rooms-zijn van de bundel is problematisch. Tegenover Van Mierlo's ‘Zo zijn ook de vroegste Souterliedekens zuiver katholiek’¹, overgenomen door Gerard Knuvelder², staat Smit's mening: ‘Er is aanleiding om ook de Souterliedekens in het verband der Sacramentistische poëzie te plaatsen’³, wat Van Es dan ook in het derde deel van de Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden gedaan heeft, toen hij het hoofdstuk De Protestantsche Psalmvertalingen zonder veel aarzeling met de Souterliedekens opende⁴.

Het is dus zaak ons nogmaals op het confessioneel karakter van deze psalmberijming te bezinnen. En deze activiteit zal niet van belang ontbloot zijn. Want gesteld dat Van Mierlo's inzicht juist zou blijken te zijn, dan zouden onze Souterliedekens de vroegste volledige bundel rooms-katholieke psalmberijmingen-naar-reformatorisch-model ter wereld vormen⁵. De constatering van dit feit, opzichzelf reeds indrukwekkend genoeg, zou, in stede van de problematiek te vereenvoudigen, de

1 J. van Mierlo in Gesch. v.d. Letterk. der Nederl. II², blz. 330.

2 Gerard Knuvelder, Handboek tot de Geschiedenis der Nederlandse Letterkunde I², 's-Hertogenbosch 1957, blz. 343.

3 W.A.P. Smit, Dichters der Reformatie, blz. 29.

4 G.A. van Es in Gesch. v.d. Letterk. der Nederl. III, blz. 188.

5 De vroegste katholieke psalmberijmingen naar reformatorisch model vindt men in Ein New Gesangbüchlin Geystlicher Lieder, vor alle gutthe Christen nach ordenung Christlicher Kirchen. Ephe. 5. Werdet voll [usw.]. Gedruckt zu Leiptzigk durch Nickel Wolrab. 1537. - Hoffmann von Fallersleben bezorgde in 1853 (Hannover) een uitgave ervan onder de titel: Michael Vehe's Gesangbüchlin vom Jahre 1537. Das älteste katholische Gesangbuch. - Het boekje van Vehe, proost van de Stiftskerk te Halle a.d. Saale, bevat 52 liederen, waaronder berijmingen van de psalmen 5, 34, 51, 86, 67, 91, 128 en 130, alle van de hand van Vehe's vriend en stadgenoot, de ‘Rathsmeister’ Caspar Querhamer, die zijn strofevormen en vaak ook de melodieën ontleende aan de liederen van Luther en de zijnen. Psalm 130 is zelfs een omdichting van Luthers De profundis: een ‘ontluthering’,

Aus tieffer not schrey ich zu dyr,
Herr Gott, erhor meyn ruffen,
Deyn gnedig oren ker zu myr
vnd meyner bitt sie offen.
Denn so du willt das sehen an,
was sund vnd vnrecht ist gethan,
wer kan Herr fur dyr bleyben?

Bey dyr gillt nichts den gnad vnd gonst
die sunden zu vergeben.
Es ist doch vnser thun vmb sonst
auch ynn dem besten leben.

usw.

Ausz hertzens grundt schrey ich zu dir,
Herr Gott, erhör mein stymme,
Deyn ohren Herr neyg du zu mir
vnd meine bitt vffnymme.
Denn so du wilt des haben acht
Wie vil der mensch hatt sund volbracht,
Wer wil das mögen leyden?

Bey dir ist, herr, der gnaden vill
die sunden zu vergeben
herr, dein gesatz ists rechte zyell
nach dem wir sollen leben.

usw.

[p. 188]

vele vragen die nog steeds onbeantwoord rondom de Souterliedekens liggen, met een aantal doen toenemen.

Maar ook wanneer Van Mierlo's ongelijk mocht blijken, blijft er nog voldoende over dat zowel kerk- als litteratuurhistorici in hoge mate intrigeert. Bij ons onderzoek naar de godsdienstige situering van de bundel berijmingen zullen als vanzelf reeds enige litteraire vraagstukken aan de orde komen. We zullen daarbij achtereenvolgens nagaan welke aanwijzingen de Prologhe geeft, of de samenstelling van de bundel tot bepaalde conclusies kan leiden, welke de bronnen van de liederen en van welke aard de buitenbijbelse toevoegingen zijn.

Men zal in dit program de vraag naar het auteurschap missen. Dit vereist een kleine toelichting. De resultaten van mijn onderzoek naar het auteurschap, waarbij ik de bekende en enige minder bekende en zelfs geheel onbekende gegevens heb verwerkt, geven slechts aanleiding tot hypothesen, terwijl ik voor de beantwoording van de confessie-vraag alleen heb willen steunen op controleerbare feiten, al hebben uiteraard mijn visie op zekere onderdelen en mijn interpretatie van enige gegevens mede de uitslag bepaald. Het heeft me het best gedocht om de auteurskwestie eerst na de litteraire beschouwing aan de orde te stellen. Resultaten van het voorafgaande onderzoek kunnen dan als gegevens ter oplossing van het vraagstuk dienst doen.

a. De Prologhe

Bezien we dan allereerst in welke geest de Prologhe tot de Souterliedekens is opgesteld. De tekst ontleen ik aan de uitgave die Scheurleer als de eerste heeft geïdentificeerd¹.

Also ons Cristus onse Heere / voer al int eerste van ons ghebet heeft leeren bidden / dat den naem Gods ons hemelscen vaders gheheylicht moet worden so can men daer sekerlijc wt bemercken / dat die selue heylichmakinge des godliken naems / een van die principaelste^* oeffeningen zijn moet / daer hem een goet Cristen mensche altijt / met woerden / wercken / ende

1 Scheurleer, De Souterliedekens, no. I, blz. 25-27. Nijhoff-Kronenberg, Nederl. Bibliographie, heeft Scheurleer's volgorde van de oudste edities overgenomen. Zie Deel I, no. 1915-1923. Ik gebruikte het ex. Amsterdam U.B. (Ned. Inc. 478).

* Er staat: priucipaelste.

[p. 189]

ghedachten / mede behoort te becommeren / ende die niet en behoort achter te laten / mer altijt te helpen vorderen. Want men dan dagelijcx siet ende hoort (God betert) dat den eerwaerdigen naem Gods / in lichtuaerdige ydel liedekens / so dicmaels biden menschen ontheylicht ende misbruyct wort / so zijn dese souter liedekens met groten arbeyt ende neersticheyt vergadert / om dit quaet te verhoeden (so vele alst mogelijc zijn sal / ende die ionge iuecht een oorsake te gheuen / om in die plaetse van sotte vleescelike liedekens wat goets te moghen singhen / daer God doer gheeert / ende si doer ghesticht mogen worden.

De klacht over de verderfelijke invloed van lichtzinnige en goddeloze liederen is te allen tijde in de kringen der vromen gehoord en vooral ook in die der devoten uit het begin van de 16e eeuw. De samensteller van het Deuoot ende profitelijck boecxken vond ‘onder veel ander dingen die den mensche tot boosheyt ende sonden trecken / dat sonderlinghe periculoes ende hinderlijc sijn / veel ontamelike / oneersame weerlike liedekens ende refereynen: die dagelijcx inde handen van den iongen lieden sijn ende heel ghemeyn’, wat voor hem een van de redenen is geweest om ‘met grote neersticheyt’ - ‘met groten arbeyt ende neersticheyt’ zegt de schrijver van de Souterliedekens-proloog - geestelijke liederen te zoeken en te doen maken.

Toch heeft de auteur zich niet geïnspireerd op de voorrede van zijn onmiddellijke voorganger: het privilegie op de Souterliedekens werd verleend op 15 september 1539, dertien dagen voor het verschijnen van het Deuoot ende profitelijck boecxken. Eerder zie ik beïnvloeding door Luther's voorrede op het ‘Walthersche Gesangbuch’ van 1524:¹ Das geystliche lieder singen gut und Gott angeneme sey - [vergelijk hiermee wat aanstonds in de Prologhe volgt] - acht ich / sey keynem Christen verborgen.... Ja auch S. Paulus solchs 1 Cor. 14 eynsetzt und zu den Collossern gepeut, von hertzen dem Herrn singen geystliche lieder und Psalmen, Auff das da durch Gottes wort und Christliche leere auff allerley weyse getrieben und gebt werden. - [eenzelfde verwijzing naar Paulus, 1 Cor. 14 en Coll. 3, verderop in de Prologhe] - ...nicht aus anderer ursach, denn das ich gerne wollte, die iugent, [--] ettwas hette, damit sie der bul lieder und feischlichen gesenge los werde und an derselben stat ettwas heylsames lernete². Vergelijk deze passage van Luther met de laatstaangehaalde uit de Prologhe en men vindt niet alleen dezelfde gedachte, maar bijna gelijke bewoordingen: ursach: oorsake; die iugent: die ionghe iuecht; bul lieder und fleischlichen gesenge: sotte, vleeschelike liedekens; an der selben stat: in die plaetse van; ettwas heylsames: wat goets.

Ik geloof niet dat we hier van een bloot toeval mogen spreken.

Ghemerct dan / dat Dauid die Godlike propheet / so rijcken materie / in sinen souter / daertoe achter ghelaten heeft /

Daar toe, dat is: tot Gods eer en tot stichting van de jeugd. Ook de samensteller van het Deuoot ende pr. boecxken wilde dat men met zoete zang de Heer zou loven: ‘als nu dat sware lichaem met een liedeken vander doot oft van dat strange oordeel ontweckende: als nu ghenade ende troost doer Maria soeckende aen haren sone Iesum’. Hij verzamelt daartoe allerlei Jezus-, Maria- en heiligen-

1 Luthers Werke, Weimarer Ausgabe, Bd. XXXV, S. 474-475.

2 Cursivering door mij.

[p. 190]

liederen en tal van andere die in devote kringen vervaardigd waren. Onze proloogschrijver daarentegen beperkt zich voor hetzelfde doel tot de Psalmen. Dit lijkt mij eerder de vrucht der beschouwingen van een reformatorische geest, althans van een bijbels-humanist die de grote waarde heeft leren kennen van de oerbronnen van het Christendom, dan van een laat-middeleeuws orthodox devoot.

so zijn hier (so ghi sien moget) op elcke psalmen / sonderlinge wisen van wereltlike liedekens gheappliceert / ende op noten ghestelt / op dat die ghene die de musike niet en verstaen / die selue wisen moghen leeren vanden ghenen diese verstaen.

‘Ende want veel lieden gheenen sanc en connen / noch de noten niet en kennen so is daer bi gheset het beghin vanden weerliken liedekens / die ghemeyn ende best bekent sijn / die op dien seluen toon oft voys gaen.’ Zo luidt de overeenkomstige passus uit de voorrede van het Deuoot ende profitelijck boecxken.

Het beginsel om geestelijke liederen te zingen op wereldlijke melodieën, is al oud en in tijden van religieuze opleving, waarin de evangeliserende taak sterker wordt gevoeld, zeer algemeen, nu zo goed als vroeger. Trouwens, in het begin van de zestiende eeuw bestond geen verschil tussen wereldlijke en geestelijke muziekstijl in de eenstemmige liedmelodie. ‘Die Vorstellung, dasz eine Melodie “weltlich” oder “geistlich” sei, d.h., dasz sie aus sich selbst von vornherein profanen oder sakralen Charakter trage, entstammt erst der Musikauffassung späterer Jahrhunderte. Für die Zeit um 1500 und noch mindestens für den gröszeren Teil des 16. Jahrhunderts darf - für Deutschland - [en we mogen dus ook wel zeggen: voor de Nederlanden] als Grundsatz gelten, dasz eine Melodie etwas Absolutes, Selbstgegebenes ist, das mit keinem spezifischen Inhalt belastet zu sein braucht’¹.

Vandaar dat we bij de Duitse psalmen herhaaldelijk aanduidingen vinden als ‘Im König Laszles ton’, ‘Rosina’, dat we boven een psalm van Marot als ‘timbre’ aantreffen: ‘Laultre iour my cheminoye’. (boven ps. 15 in MS. fr. 2336, B.N. Parijs). ‘Vielleicht hatte man eine dunkele Ahnung, dass diese Melodien [van de Souterliedekens] im Grunde keineswegs weltlich oder frivol waren und dass ihr Bündnis mit dem weltlichen Text oft eine sehr unglückliche Ehe war.... man kann nicht leugnen dass es Fälle gibt, (die allerdings erstaunlich selten sind), wo Psalm und Melodie ziemlich schlecht zusammenpassen, und zwar wo die mittelalterliche Melodie wirklich einen weltlichen Charakter hatte. Im allgemeinen bekommt die Bekehrung der Melodie gar nicht übel, sie trägt das Mönchsgewand als wäre sie dafür geboren’².

Dat het geestelijk kleed - het ‘monniksgewaad’ van Bernet Kempers doet me teveel aan het klooster denken, en daarvoor waren de Souterliedekens toch niet in de allereerste plaats gemaakt - deze melodieën zo past, komt, denk ik, ook doordat zovele wereldlijke wijzen hun oorsprong vinden in de kerkelijke gezangen³.

1 Friedrich Blume, Die evangelische Kirchenmusik (Handbuch der Musikwissenschaft herausgeg. von Dr. Ernst Bücken), Postdam (1931), S. 13.

2 Bernet Kempers in Ts. Ver. Ned. Muziekgesch. XII, blz. 267v.

3 Vgl. hiervóór blz. 168.

[p. 191]

Daarbij komt dat juist in deze tijd de gedachte veld wint, dat van een lied de tekst prevaleert, zeker - en dat is eigenlijk te allen tijde zo geweest - die van het geestelijk lied. Dat de volksmelodieën met opzet geappliceerd zouden zijn om de inquisitie te misleiden, valt te betwijfelen¹.

Een aanwijzing voor het confessioneel karakter van de bundel is in het toepassen van wereldlijke melodieën niet gelegen: ortho- en heterodoxen maken van het middel een gelijk gebruik.

Die woerden vanden text zijn so na gheuolcht / ende daer in gheuoecht / alsmen opt alder naeste (om tghedichte der rimen wil) heeft mogen bi brengen. Niet dat alle die woerden so iuyst daer in zijn ghetogen / alsse inden text staen / dwelc in dese composicie niet doenlijc en was. Ende dit sal billicx allen discreten lesers (die hem des verstaen) niet vreemt gheuen: mer het verstant ende den sin / sult ghi ter redeliker wijs daer in vinden / so men dat (wt. S. Augustino / Hylario / Arnobio / Haymone / ende wten hebreeuschen text) opt beste heeft moghen volbrengen

Niet een vrije weergave van het bijbelwoord stond de bundelaar van de Souterliedekens voor, maar een tekstgetrouwe berijming. Natuurlijk moesten er concessies gedaan worden: strofe en rijm maakten dat onvermijdelijk, maar angstvallig is er voor gewaakt dat de ‘sin’ en het ‘verstant’ daardoor niet gewijzigd werden. Het lijkt wel of de auteur van de Prologhe kennis heeft gehad van Luthers brief aan Spalatinus en anderen: ‘Deinde sententia perspicua et Psalmis quam proxima redderetur, libere itaque hic agendum et accepto sensu verbis relictis, per alia uerba commoda uertendum’². En moet het tot de onmogelijkheden gerekend worden, dat ten onzent de beginselen van Luther, de Straatsburgers of de Zuidduitse Anabaptisten ten aanzien van het berijmen van psalmen bekend waren geworden? Of heeft de proloogschrijver wellicht psalmen van Marot in handen gehad waaruit hij het principe van schriftgetrouwheid heeft kunnen afleiden?

De verwijzing naar de bronnen is hoogst belangrijk. Het spreekt vanzelf dat we zullen moeten nagaan in hoeverre de opvattingen van Augustinus en de anderen in de Souterliedekens zijn verwerkt, maar de vermelding op zichzelf al bewijst dat de bijbels-humanistische opvattingen van zijn tijd niet aan de auctor van de bundel zijn voorbijgegaan. Niet alleen de heidense klassieken vormen het studie-object van de humanisten, de oudchristelijke klassieken, de Heilige Schrift en de Patres ecclesiae, delen evenzeer in hun enthousiaste belangstelling. Zonder de herontdekking van de oerbronnen, waarin het ‘zuivere’ Christendom te ontdekken was, zou de Reformatie geen kans hebben gehad. Alle hervormers hebben zich bij hun pogingen tot zuivering en herstel beroepen op de Schrift en de Vaders. Vanaf het begin van de boekdrukkunst zijn alle Westeuropese persen in beweging geweest om de Bijbel en de Opera Omnia der Kerkvaders te vermenigvuldigen. Onder de geleerden is Erasmus een der actiefsten en vruchtbaarsten geweest in de jacht op patristische handschriften. De in de Prologhe genoemde psalmencommentatoren waren dan ook in de tijd dat de Souterliedekens werden vervaardigd - enige jaren vóór 1539 - in druk aanwezig³.

1 Isaac Le Long, Kort Historisch Verhaal van den eersten oorsprong der Nederlandschen Gereformeerden Kerken onder 't Kruis, Amsterdam 1751, blz. 39. Velen hebben het hem nageschreven.

2 Zie hiervóór blz. 71.

3 Zie blz. 194 en 215.

[p. 192]

De ‘herontdekking’ van de Hebreeuwse tekst is voor de Psalmenstudie van de grootste waarde geweest. We hebben gezien hoe de ‘hebraïca veritas’ in de titels van de nieuwe vertalingen prijkte¹. Voorzover deze filologie bedreven werd onder auspiciën van de theologische faculteiten der universiteiten of, daarbuiten, door gerenommeerde geestelijken, bestond er aanvankelijk weinig bezwaar tegen. De Psalteria, naar Hieronymus (1523), van Felix Pratensis (1515) en van Santes Pagninus (1528) zijn, voorzover ik kan nagaan, nooit door een kerkelijk verbod getroffen. Maar in 1531 is Titelmans ‘ad vulgatam veritatem’ in de titel van zijn Psalmencommentaar te beschouwen als een reactie van de orthodoxie tegen de hoe langer hoe meer gewantrouwde activiteit der humanisten². En zeker sterk wordt de achterdocht tegen de vertalingen van deze en soortgelijke werken in de volkstalen, tegen de popularisering van deze zuivere wetenschap, die in de meeste gevallen pretendeerde de wetenschap der zuiverheid te zijn.

Wilt daer om beminde Cristen lesers / dese liedekens / tot uwen profite aldus ghestelt / int beste ontfangen / ende v daer niet aen stooten / dat die scerpe letterlike wtlegghinge / ende die Retorijcsche coloren / daer soe nauwe niet in gheobserueert en zijn.

Wat voor soort ‘Christen lesers’ heeft de proloogschrijver toch op het oog, dat hij zich tegenover hen verontschuldigt niet de ‘scherpe’ interpretatio ad verbum - ten slotte is elke psalmvertaling en ook elke berijming een interpretatie - gegeven te hebben? Wie eisten van hem tekstgetrouwheid in een psalmberijming? De aanhangers van de Oude Kerk? Of die van de Nieuwe Leer, die zich bij de verdediging van hun opvattingen in hun geschriften of ten overstaan van hun ondervragers altijd door beriepen op het ‘er staat geschreven’?

Maer wilt meer aenmercken die sake / waer om datse ghemaect zijn (te weten) dat Gods naem (soe vore gheseyt is) dicmael hier dore gheheylicht sal mogen worden: ende dat de ionghe lieden (die doch tot singhen veel gheneycht zijn) haer ghenoechte wt eenen gheesteliken sanck sceppen mogen / twelc Gode sonder twifel wel aenghenaem zijn sal [Luther: Das geystliche lieder singen / gut und Gott angeneme sey] / die alsulcken dancoffer niet en versmaet / bisonder alst wter herten gheschiet / daer ons die Apostel Paulus toe vermaent / Colloss. iij. seggende. Leert ende vermaent v seluen mit sanghen / ende lofsangen / ende gheestelike liedekens inder ghenaden / ende singhet den Heere in uwer herten. Daer om so salmen dese liedekens wter herten met groter aendacht singen: ende passen / dat die ooren meer na den gheest der woerden / dan nae die stemme ende tgheluyt des monts luysteren /

- de tekst prevaleert immers boven de melodie -

gelijc .i. Corin. xiiij. staet. Ic sal ooc singen metten gheest / ende sal ooc singen metten sin.

Bij het citaat uit Luthers voorrede van 1524 kondigde ik de apostel Paulus, het 14e hoofdstuk van zijn Brief aan de Corinthiërs en het 3e van die aan de Colossenzen al aan. Ook op andere wijze, en nu is zelfs het toeval ten enenmale uitgesloten, is de Wittenberger reformator in de Prologhe

1 Zie boven blz. 140.

2 Zie hierna blz. 446.

[p. 193]

aanwezig en wel verhuld in de bijbelteksten. Deze zijn namelijk ontleend aan de Bijbel van Jacob van Liesvelt, die voor het Nieuwe Testament reeds in 1526, in de uitgave van 1535 ook voor het gehele Oude Testament op de vertaling van Luther teruggaat¹. Een jaar na zijn verschijnen werd deze bijbel, met andere uitgaven van Van Liesvelt, te Antwerpen verbrand². Mag men één ogenblik veronderstellen dat een intellectueel, als de auteur van de Prologhe in elk geval geweest is, zich de herkomst van de tekst niet bewust is geweest?

Hier wt merct ghi wel / datmense niet als ander lichtueerdige ghemeyne liedekens / maer met groter deuocie / ende met een opgheheuen herte tot God behoort te singhen. Als si also ghesongen worden / sullense vrucht doen / ende sonderlinge stichten / also wel den toehoorders / als den sangers selue. Want niemant en is so ongheleert / hi en wort hier erghens inne onderwesen: niemant so droeuich / hi en vint hier eenighe vertroostinge: niemant so sondich / hi en wort daer wt beweget tot leedwesen ende beteringhe zijns leuens.

Vermoedende hier met een citaat te doen te hebben, heb ik naar de bron ervan gezocht, maar deze niet kunnen vinden.

In summa / so sinte Athanasins seyt tot Marcellinum. In alderley saken / hoe si ooc mogen ghelegen zijn / men mach daer altijt eenighe van dese godlike liedekens toe ghebruyken / die na ghelegentheyt der saken / tot beteringe ons leuens / tot troost ons lidens / tot verlichtinge ons verdriets dienen moghen.

Het geschrift van de kerkvader Athanasius over de Psalmen, gericht tot Marcellinus, was door Johannes Reuchlin uit het Grieks in het Latijn vertaald. Grote bekendheid kreeg het toen Johannes Campensis het hechtte achter zijn

Psalmorvm Omnivm Ivxta Hebraicam Veritatem paraphrastica...

Antverpiae Apvd Martinum Caesarem. Anno M.D.XXXII. Mensi Octobri. (Ex. Stuttgart, Württ. Landesbibl.),

een boek dat onmiddellijk door enige Antwerpse collega's werd nagedrukt: in 1533 door Mich. Hillen van Hoochstraten en W. Vorsterman, in 1535 door Joan. Grapheus (Enchiridion psalmorvm D. Hieronymo interprete, unà cum Iohannis Campensis è regione ad ueritatem Hebraicam paraphrasi)³.

Intussen waren in 1534 vertalingen in het Frans, Duits en Nederlands verschenen, die op hun beurt ook weer talrijke herdrukken beleefden⁴.

1 De Prologhe heeft in Col. 3: ...met sanghen ende lofsangen, i.p.v. met psalmen endel.; het titelblad geeft de tekst in de juiste vorm. I Cor. 14 heeft in de Prologhe eveneens een kleine afwijking (een kennelijke drukfout): het eerste oock staat niet in Liesvelt.

2 Zie C.C. de Bruin, De Statenbijbel en zijn voorgangers, Leiden 1937, blz. 166 en 168.

3 Nijh.-Kronenberg, Ned. Bibliogr. I, 1202-12.

4 Franse: 1534: Paraphrase, etc. (zie hiervóór blz. 140), Parijs B.N. Rés. A 6141; herdr. 1537 (zie Nijh.-Kron. II, 3260), bewaarplaats onbekend; herdr. 1542, Londen Br. Mus. c. 27.a.25. Duitse: Verteutschung aller Psalm wie die Joannes Campensis nach Hebreischer warheit in das latein gebracht hat. Londen Br. Mus. 3089.d.6; herdr. 1536 Straatsburg B.N.U.E 102706. Een Engelse vertaling verscheen in 1535: A Paraphrasis upon all the Psalmes of David, etc. (Antwerpen) Nijh.-Kron. II, No. 3261.

[p. 194]

De cerste Nederlandse druk van Athanasius' boekje voor Marcellinus werd gehecht achter

Dē Psalter ❘ des convinclijckē Prophete Dauids na ❘ die Hebreeussche waerheyt ouergeset tē eerstē ❘ in Latijnscher sprake / door dē eerwaerdigen ❘ Leraer Meester Iohannē Cāpensem / dē op = ❘ rechtē clarē sin met breder woordē verclarēde / ❘ Ter tijt gemaect / als hi ind' Vniuersiteyt vā ❘ Louen eē openbaer Meester en̄ Leser was in ❘ der Hebreeusscher sprake. En̄ nv anno .xxxiiij ❘ met groter naerstichʒ in onse ghemeyn Duyt = ❘ sche tonghe ghetranslateert.‖
Hier is ooc bi geset des eerwaerdigen Le = ❘ raers S. Athanasij boecxkē / tot Marcellinū. ❘ En is van nyeus gecorrigeert en verbetert.‖¹
[Aan het einde] Gheprent tot Leyden by mi Peter Jans ❘ zoon / wonēde op sinte Pancraes Kerck ❘ hof / Jnt Jaer ons Heeren. M. ❘ CCCCC. en̄ xxxiiij.‖²

Na- en herdrukken verschenen, o.a. te Delft (Corn. Heynr. Lettersnijder .d. 13 Julij 1534)³; Antwerpen (Jan Cock, 1534?⁴ en Jan van Loo, z.j.⁵); Leiden (Pieter Jansz. 1537, en Peter Claesz. van Balen, 1537 en 1538)⁶.

Welke uitgave de schrijver van de Souterliedekens-proloog in zijn bezit gehad heeft, weet ik niet. Zijn citaat vertoont alleen onbetekenende spellingvarianten t.o.v. de editie-Leiden 1534 (fol.C.lxxi^vo).

Nu we weten waar onze auteur de uitspraak van Sint Athanasius vond, is het niet onmogelijk dat hij met ‘den Hebreeuschen text’ de Psalter van Campensis bedoelde, die immers uitging van de Hebreeuwse tekst naar Hieronymus. Alleen, Campensis (Campens, Van Kampen, Van den Kampen) was nogal breedsprakig in het weergeven van het origineel, maar daarvoor gaf hij ook een parafrase: het was hem nl. om ‘tverstant en den sin’ te doen.

Bij het onderzoek naar de bronnen van de Souterliedekens zal in elk geval Campensis' Psalter geraadpleegd moeten worden.

Laten we aannemen dat Campensis tot de bronnen behoort. Zegt dat iets omtrent de gezindheid van de auteur? Ik meen van niet. Wel heeft Campensis altijd als goed katholiek te boek gestaan⁷ - in 1548 werd zijn Psalter ‘gheuisiteert en gheapprobeert van Meester Jan Goossens van Oorschot’ en kreeg daarop Marie Anxt, de weduwe van Jacob van Liesveldt van Zijne K.M. drukverlof -⁸, maar het feit dat hij naar de ‘Hebreeuwse waarheid’ parafraseerde, maakte dat ook de hervormingsgezinden zijn werk konden appreciëren. Zo komt hij voor onder de bronnen van het anabaptistische psalmboek van Aberlin-Salminger van 1537: ‘Auf Hieronimo, Felice, Campensi, Munstero, Pagnino, Luthero, Zwinglio, Bucero, volendt’⁹.

1 Fol. c.l.x.v: Sinte Athanasius tot Marcelli = ❘ num opt boeck der Psalmen / door Jo ❘ annem Reuchlin wt dat Griec = ❘ sche int Latijn ouer geset ❘ en nv Anno.xxxiiij ❘ in onse neder ❘ lantsche sprake ❘ verduytscht.

2 Nijh.-Kron., Ned. Bibliogr. I, 1207 - Ex. Den Haag K.B. 227 G 34.

3 Nijh.-Kron. I, 1206 Ex. Leiden U.B.

4 Niet in Nijh.-Kron. Ex. Antwerpen, Stadsbibl. R 5.36.

5 Niet in Nijh.-Kron. Ex. Antwerpen Stadsbibl.

6 Nijh.-Kron. I, resp. 1208, 1209 en 1210. Aldaar vindplaatsen.

7 Dat zegt althans Fr. Heinrich Reusch, Der Index der Verbotenen Bücher, Erster Band, Bonn 1883, S. 277 N. 2.

8 Afgeleid uit de druk van 1555, ex. Antwerpen, Stadsbibl. F. 41386. Achterin: Desen Psalter Campensis is gheuisiteert, enz.

9 Wackernagel, Bibliographie, Nr. CCCLXV.

[p. 195]

Wat Athanasius betreft, deze wordt ook door de zeer-gereformeerde Petrus Dathenus als getuige geroepen om de ‘nutticheydt der Psalmen Dauids’ te bewijzen¹.

Hier om beminde leser / laet v doch dese cleyne vermaninge ter herten gaen / ende als ghi goets moets zijt / [Jac. 5: : Isser yemant goets moets / die singe Psalme - Liesvelt²] ende tot vruechden v wilt gheuen / so wilt lieuer uwen gheest vermaken met Gods lof / daer ghi God mede behaget / dan dat ghi v vleesch met onduechdelicke sanghen sout verwecken / daer ghi den duuel mede behaecht. [Verg. Rom. 8: : die vleesscelic sijn / en moghen God niet behaghen - Liesvelt] Aldus / waer ghi zijt / tsy alleene bi v huysgesin / oft bi goet ende Godvreesende gheselscap / oft op die reyse / opten velde / oft aen die tafel / inde plaetse van achterclap / van oncuysche ende ander ydel woerden / van sotte opgheblasen disputacie / van grote tueghen malcandere te brenghen / daermen heden sdaechs menige werscappen mede siet onderhouden (God betert^*) So wilt ghi van desen liedekens sommighe voort halen / op dat ghi singende / het lof ende den name des Heeren moecht heyligen ende groot maken /

De psalmen verlaten klooster en bagijnhof en treden in het volle burgerlijke leven, waar ze hun ‘evangeliserende’ taak kunnen vervullen.

v seluen / ende die toehoorders / moecht wt des duuels stricken behouden / [2 Tim. 2:26: ende weder te keeren van des duyuels stricken - Liesvelt] ende uwen tijt also christeliken ouer brengen / die wile dat ghi daer biden anderen zijt:

Prof. Van Es ziet in de laatste woorden een toespeling op de samenkomsten van hervormingsgezinden, waarvoor volgens hem de Souterliedekens eigenlijk bestemd zouden zijn³. Inderdaad wordt het gebruik in gezelschap sterk geaccentueerd. Maar een exclusieve bedoeling zal de samensteller van de bundel niet gehad hebben.

op dat die grimmende leeu / onse vyant / bliue te vergheefs ouer v staen gapende om te verslinden / [1 Petr. 5:18: die Duuel gaet ronts omme / als een grimmende leuwe / ende soect welcken dat hy verslinden mach - Liesvelt] wanneer hem die oorsaken (om v tot die voergenoemde sonden te brengen) doer dese goede occupacie des sancx / gheheel benomen sullen worden. Hier toe wil v God almachtich verleenen zijn heylige gracie ende bistant tot allen tiden: wien si glorie / lof / ende danckbaerheyt nv ende inder eewicheyt AMEN.

1 In de voorrede tot zijn psalmbock van 1566. Afgedrukt bij Wackernagel, Lieder niederl. Ref., S. 52-54 en bij Th. Ruys, Petrus Dathenus, Utrecht 1919, blz. 228-231. Thans ook in dit boek, naar de eerste, Heidelbergse, uitgave, blz. 511/4.

2 Een aardige bijzonderheid: In mijn ex. van Liesvelt 1542 heeft een katholiek uit het midden van de 16e eeuw enkele correcties aangebracht. Bij deze tekst schrapte hij het woord Psalme door! Dat de verbeteraar katholiek was, blijkt uit enige marginalia.

* Er staat: beteert.

3 Gesch. v.d. Letterk. der Nederl. III, blz. 188 v.

[p. 196]

b. De samenstelling van de bundel

In de titel:

Souter Liedekens ❘ Ghemaect ter eeren Gods / op alle die ❘ Psalmen vā Dauid: tot stichtin = ❘ ghe / en̄ een gheestelijcke ver ❘ makinghe van allen ❘ Christē menschē. ‖

valt ons de bepaling Ghemaect ter eeren Gods, na de bestudering van de Prologhe, waarin tot driemaal toe gesproken werd over de heiligmaking van Gods naam, op. De eer van God is het hoogste doel van de bundelaar der liedekens en gaat dus voorop.

Onder de houtsnede is dezelfde tekst uit Coloss. 3 afgedrukt als in de Prologhe werd vermeld, en uiteraard eveneens ontleend aan de bijbel van Liesvelt.

De bundel is gedrukt te Antwerpen bij Symon Cock, de 12e juni 1540. Cock is onder zijn Antwerpse collega's een van de voorzichtigen geweest. Slechts in 1531 heeft hij zich tot onvoorzichtigheden laten verleiden. Hij drukte toen drie Engelse verhandelingen van onverdacht ketters allooi. Behalve deze zijn tot 1540 geen andere uitgaven van Cock bekend dan zuiver orthodoxe¹. Of het bangheid is geweest, dan wel een geloofsprincipe, valt niet uit te maken. De Souterliedekens kon hij met een gerust hart drukken, die waren gedekt door het keizerlijk privilegie.

Waarom de keuze op Symon Cock is gevallen, laat zich gemakkelijk raden. Hij was de eerste, en tot dan toe de enige in de Nederlanden, die muziek drukte. Zijn eersteling was het Deuoot en profitelijck boecxken geweest, dat nog de neumen van de cantus planus had². De Souterliedekens vormden druktechnisch een grote stap vooruit en betekenden in de Nederlanden de opening van een nieuw tijdvak. De melodieën mogen dan het geestelijk habijt hebben aangetrokken, de bundel als liedboek gezien maakte zich los van kapel en convent om de wijde wereld in te gaan.

Na de Psalmen, die afgesloten worden met ‘Alleen den Heer Sy lof end eer’ - is dit wellicht het devies van de samensteller geweest? - volgen berijmingen van de Cantica³. Daar zit niets rooms in, het zijn schriftuurlijke liederen, die later ook door de gereformeerde Marnix in verzen zijn gebracht⁴.

Alleen Den Aue Maria kan een punt van discussie vormen. De vraag is hoe de Sacramentariërs en Anabaptisten - het is voldoende zich tot deze hoofdgroepen te beperken - rondom 1540 tegenover de Groet van de Engel stonden, in het algemeen tegenover de verering van Maria.

Luther nam in 1522 het Ave Maria in zijn Betbüchlein op, maar gaf daarbij een uitvoerige toelichting hoe deze groetenis in reformatorische zin moest worden verstaan⁵.

1 Ik ontving deze bijzonderheden van mej. dr. M.E. Kronenberg te 's-Gravenhage, waarvoor ik haar ook op deze plaats hartelijk dank zeg.

2 Zie Paul Bergmans, La Typographie musicale en Belgique au XVIe siècle, s.l. et s.d. (Oorpsr. verschenen in Hist. du livre et de l'imprim. en Belg., publ. par le Musée du Livre V (1929), p. 45-75), p. 13. Onbegrijpelijk is daar de verwarring van de Souterliedekens met het Deu. en pr. b.

3 Zie hiervóór blz. 27 noot 4.

4 Met enkele uitzonderingen, bijv. het (apocriefe) lied van de Drie jongelingen in de vurige oven. ‘Het Boeck der Heylige Schriftuerlicke Lof-Sangen’ van Philips van Marnix (1591, toegevoegd aan de tweede uitgave van zijn Psalmen) werd uitgeg. door J.J. van Toorenenbergen, Philips van Marnix van St. Aldegonde. Godsdienstige en Kerkelijke Geschriften, I, 's-Gravenhage 1871, blz. 439-489.

5 Luthers Werke, Weimarer Ausg., Bd. X², S. 407-409.

[p. 197]

In Straatsburg leerde ik een merkwaardig boekje kennen:

Philipps Melanch = ❘ thons Handtbchlein / ❘ wie man die Kinder ❘ zů der geschrifft ❘ vnd lere hal = ❘ ten sol. ‖ Wittenberg ‖ M.D.XX.iiij¹.

Tussen Das Vater vnser, Der Glaub, Die zehen gebot en stukken uit de Evangeliën en Brieven treft men Das Aue Maria aan:

Sey gegrust Maria / Vol gnaden / Der herr mit dir / Du bist gebenedeyet under den weybern, etc.

Nu kan men aanvoeren dat Luther een andere houding heeft aangenomen tegenover vele ‘roomse’ gebruiken dan tal van andere reformatoren, maar Luthers invloed in de Nederlanden is in de jaren tussen 1520 en '40 groter geweest dan men in het algemeen denkt.

Men kan die invloed bespeuren in de Maria-beschouwing in de voorrede tot de Refutacie vant Salue regina, een geschrift waarin de auteur bewijzen wil, dat deze lofzang ‘rechte afgoderie’ is². ‘Ende alsoo [d.i. zoals onze voorvaderen] soude men inder Christenheit noch psalmen ende ander Liedekens singen daer die naem gods doer gheert ende niet geblasphemeert en worde’, zo luidt het in het woord tot ‘den Christelicken Leser’³. Maar sla eens acht op ‘dit ghesanck datmen daghelijcx inder kercken sinckt, twelck door sduuels ingheuen alsoe vermenichuuldicht ende verargert is, dat men teghen dat eerste ghebot gods, God zijn eere benomen heeft, ende is den creaturen ghegheuen ghelijckerwijs men princepalijck in dit lof Marie bewijsen ende vernemen mach, daermen die gebenedide moeder Christi grootelick mede meynt te eeren, die nochtans iammerlijcken daermede onteert ende bespot wort, want daer groote afgoderie inne gheleghen is, alsoo... daer haer lieue sone Jesus christus mede onteert wort, vanden welcken sy alle ghenade, gracie, duecht ende alle goetheyt ende heylicheyt ontfanghen heeft, ghelijck sy seluer belijt Luce int eerste capitt.... Daerom wilt ghy Marien recht eeren, soo sult ghy haer in Christo Jesu haren sone eeren, hem louende ende danckende dat hy in dat vercoren vat zijn wonderlijck werck heeft willen volbrengen, welck hy onsen voer vaders beloeft hadde. Ende als dan dijn contemplacie ende verwonderinge op dat maechdeken valt, die daer doer haren vasten gheloue voert ghebracht heeft den sone gods.... So moecht ghi dan haer groeten metter groeten die haer die enghel Gabriel gaf, maar nyemant en sult ghy aenbidden dan god alleen...’⁴

F. Pijper, die de Refutacie uitgaf en van een Inleiding voorzag, dagtekent het geschrift op 1524⁵.

1 Ex. Straatsburg, Bibl. Nat. et Univ.: R 100.477 ³. Vgl. met het schoolboekje van Melanchthon: Linstruction des ❘ enfans/cötenant la ma = ❘ niere de prononcer ❘ et escrire en ❘ fräcoys. ❘ Loraison de Jesu Christ. ❘ Les articles de la foy. ❘ Les dix cömandemens. ❘ La salutation angelicque. ❘ Auec la declaration diceux/faicte en ❘ maniere de recneil des seulles sentēces ❘ de lescripture saincte., etc. (‘De Genesve. 1533’) - Mlle G. Berthoud ontdekte in 1936 dit boekje in de BPU te Genève (Rés. Bd 1477). De tekst is samengesteld door Robert Olivétan; Pierre de Vingle bezorgde de druk ten behoeve van de Geneefse Lutheranen. Zie vooral E. Droz, Pierre de Vingle, l'imprimeur de Farel, in: Aspects de la Propagande religieuse, études publiées par G. Berthoud, e.a. (Travaux d'Humanisme et Renaissance XXVIII), Genève 1957, p. 66-67. Mag men in Linstruction een bewerking zien van Melanchthon's boekje?

2 Uitgegeven door F. Pijper in: Bibliotheca Reformatoria Neerlandica. Geschriften uit den tijd der Hervorming in de Nederlanden opnieuw uitgeg. door dr. S. Cramer en dr. F. Pijper. Eerste deel: Polemische geschriften der Hervormingsgezinden, 's-Gravenhage 1903, blz. 1-26. (De gebruikelijke afkorting: BRN I, II enz.).

3 BRN I, blz. 17.

4 BRN I, blz. 18 en 19 (cursivering van mij, L.).

5 BRN I, blz. 7.

[p. 198]

Geheel in deze sfeer ligt het Ave Maria van onze bundel:

Maria / vol van gracien,

Dijn heylicheyt groeten wy,
Met grooter iubilacien
Soe is die Heer met dy.

Bouen alle die wiuen

Sijt ghi ghebenedijt.
Gods gheest wou by v bliuen
Dyes wy met v zijn verblijt.

Ghebenedijt soe moet oock zijn

Jhesus v liefste soon.
Ghi baerde hem al sonder pijn /
Ende bleeft een maghet schoon.

Belangrijker dan wat er staat, is wat er is weggelaten. Waren de buiten-bijbelse toevoegingen als: Sancta Maria, Mater Dei, ora pro nobis peccatoribus, (nunc et) in hora mortis nostrae. Amen, waarmee de groet in een gebed tot Maria is overgegaan, in de berijming opgenomen, dan zou het lied voor de hervormingsgezinden rondom 1540 onaanvaardbaar zijn geworden, naar ik meen. In de gegeven vorm behoeft het niet bij alle vernieuwers aanstoot gegeven te hebben. Er een camouflagemiddel in te zien, zoals Van Es suggereert, is dan niet nodig¹. Op dit punt schiet echter mijn kennis van de gevoelens betreffende de ‘engelse groet’ in ons land ten tijde van de uitgave der Souterliedekens te kort.

Ook de Cantica worden afgesloten met de spreuk: Alleen den Heere, Sy lof, end eere.

1 Gesch. van de Letterk. der Nederl. III, blz. 188. Van Es wil in de camouflage ook betrekken het berijmde Pater Noster, het Credo, en de nieuwtestamentische hymnen, die eerst later door de Hervormden zouden zijn aanvaard. Bij de Duitse, Straatsburgse en Franse hervormden komen ze echter van de vroegste tijd af voor. - Tot dezelfde conclusies als ik komt J.C.M. Pollmann in zijn opstel: Het Geestelijk lied in de sfeer der Antithese, in: Donum Lustrale Catholicae Universitati Noviomagensi Oblatum, Noviomagi-Ultraiccti 1949, p. 231-249.

c. De bronnen

Niet het Ave Maria is de vlag geweest waaronder de Souterliedekens de katholieke haven zijn binnengelopen, maar de in margine meegedrukte Vulgaat-tekst: de door de humanisten zo zeer gesmade ‘ghemeyne ouersettinghe’. Ook katholieke geleerden sloten zich bij de kritiek op de Vulgaat aan. Onder hen bevond zich de Leuvense hebraïst Johannes Campensis.

In de opdracht van zijn psalmenparafrase aan ‘Den eerwaerdigen vader in Cristo en Heere / here Johanni Dantisco Bisschop tot Culmen / Ambassaet en Oratoor des alder doorluchtichsten Conincs van Polen / aen die Keyserlijcke Maiesteyt’ lucht hij zijn gemoed:²

2 ‘De in 1537 [te Elbing] optredende bisschop, Johannes de Curiis of Dantiscus, was de Luthersen niet onvriendelijk gezind, maar kwam daardoor in conflict met de clerus.’ - P. Minderaa, Gulielmus Gnapheus, Acolastus, Zwolle 1956, blz. 16. - Had Dantiscus ook in 1532 al die vriendelijke gezindheid?

[p. 199]

Alder eerwaerdichste vader ende bisschop siet ghi hebt hier nv ten laetsten een corte wtlegginge in alle dye Psalmen na die Hebreeusche waerheyt / in die welcke nae den mael dat men van woorde tot woorde niet ouersetten en mochte / So is nochtans elck versche op versche na der Hebreen alder scherpste onderscheyt teghen malcanderen naerstelijcken geaccordeert die in die gemeyne ouersettinghe op veel plaetsen verwerret ende verduystert sijn ende die hebben daer toe tghene dat bi hem selfs niet dan te duyster en was / noch vele duysterder gemaect Ende wie die meester gheweest si ende Authoor der gemeender ouersettinge / (welc dye ghemeyne Christelike kercke daghelicx gebruyct) / daer en make ic niet veel wercs af / Mer een dinck segge ic daer toe / datse niet waerdich en is dat mense sinte Hyeronymo toeschriuen soude / ... (Curs. van mij. L.).

Na een interessant verhaal over Hieronymus' werkwijze en de totstandkoming van de Septuagint, vervolgt Campensis:

Hoe wel datter nochtans een ander ouersettinge na der Hebreeusscher waerheit tot noch toe ouergebleuen is / welcke men sekerliken wel weet dat. s. Hieronymus gemaect heeft / hoe wel nochtans die gemeyn christelike kercke die selue (ic en weet niet waerom) niet en heeft willen aennemen / Waerom / die nv wat beters begheert voort te brengen / dan die ghemeene ghewoonte heeft / die en doet niet anders dan s. Hieronymus selfs voormaels en ghedaen heeft al moet hijt nochtans met des heyligen en geleerden mans schult doen ....

Wanneer nu zelfs een zo getrouw zoon der Kerk zulk een kritiek durfde uiten op de officiële bijbeltekst, en dat in een geschrift dat in 1540 in vele duizenden exemplaren onder geleerden en volk was verspreid, dan kon het niet anders of een boekje dat deze tekst, en nog wel in de officiële kerktaal, in de marge voerde, moest als een voorbeeld van rechtzinnigheid worden beschouwd.

De marginale Vulgaat-tekst heeft ook 20e-eeuwse geleerden ertoe verleid daarin het uitgangspunt van de dichter(s) te zien: W.A.P. Smit: ‘De dichter richt zich naar de Vulgaat’; G.A. van Es: ‘De vertaler volgt in het algemeen vrij getrouw de Vulgaat’¹. Straks zullen we zien in hoeverre dit het geval geweest is.

Een onderzoek naar de bronnen van de Souterliedekens is niet moeilijk, maar wel zeer omvangrijk. De samensteller deelt zelf in de Prologhe mee welke exegeten en commentatoren hem (en zijn medewerkers?) hebben geleid tot het vinden van de rechte ‘sin’ en het juiste ‘verstand’: Augustinus, Hilarius (Pictaviensis), Arnobius (Junior) en Haymo (Halberstadensis). We zijn echter benieuwd naar de mate waarin hun werken invloed hebben gehad op de zienswijze van de dichter(s).

Verder verraadt hij innige vertrouwdheid met de bijbel van Jacob van Liesvelt en bekendheid met het Psalter van Johannes Campensis. Onderzocht moet worden of het laatstgenoemde de ‘Hebreeusche tekst’ vormde, dan wel het Psalterium ex hebraeo van Hieronymus. Natuurlijk moet ook de Vulgaat geraadpleegd worden.

Bij al mijn opsporingen van bronnen ben ik er, vooral wanneer het zoals hier ‘volkse’ berij-

1 Smit, Dichters der Reformatie, blz. 29; Van Es in Gesch. v.d. Letterk. der Nederl. III, blz. 189.

[p. 200]

mingen betrof, van uitgegaan en zal ik er van uitgaan, dat de dichter een prozatekst in de volkstaal in verzen bracht. Men herinnert zich de zinnen uit de Prologhe: ‘Die woerden vanden text zijn so na gheuolcht, ende daer in gheuoecht, alsmen opt alder naeste ... heeft mogen bi brengen’, en ‘Niet dat alle die woerden so iuyst daer in zijn ghetogen, alsse inden text staen ...’ Bij de bespreking hiervan wees ik op het beginsel van de tekstgetrouwheid. Nu voeg ik daar nog aan toe: de dichter heeft een tekst gevolgd, die zijn lezers met een zekere vreugde gemakkelijk zouden herkennen. Hij deed dat, opdat ze zouden weten werkelijk de woorden van de Heilige Schrift te zingen.

Welke tekst was dat? Voor onderzoek kwamen in aanmerking, in chronologische volgorde: Den duytsche souter (sedert 1480), bevattende de tekst die Johan Schutken, Groote's leerling en klerk in het klooster te Windesheim, omstreeks 1390 samenstelde¹; de bijbel van Jacob van Liesvelt (1526, herdr. '32, '34, '35 en '42; en de bijbel van Willem Vorsterman (1528, '32 enz.)².

Het bleek de laatste te zijn die de basis van zeer vele, zo niet alle Souterliedekens is geweest. Voor ik dit met enige psalmen en psalmfragmenten ga aantonen, moet ik iets over Vorstermans bijbel meedelen.

Uit de titel: De Bibel. Tgeheele Oude ende Nieuwe Testament met grooter naersticheyt naden Latijnschen text gecorrigeert / en̄ opten cant des boecks die alteratie die hebreeusche veranderinge / naerder hebreeuscer waerheyt der boeckē die int hebreus zijn / en̄ die griesce [sic!] der boeckē die int griecs zijn [etc.] blijkt dat de uitgever een naar de Vulgaat herziene editie heeft willen geven, waarbij bovendien de tekst verduidelijkt zou worden door varianten naar de beide grondtalen. Als tekst ter omwerking hebben de ‘Correctuers’ voor het Oude Testament blijkbaar - zelf laten zij zich daarover niet uit - de Liesveldtuitgave van 1526 gekozen. Met behulp van de Vulgaat en het Hebreeuws trachtten zij een ‘gezuiverde’ tekst te leveren. Aldus C.C. de Bruin, die even verderop in zijn beschouwing over Vorsterman's bijbel verklaart, dat het weinig moeite zou kosten aan te tonen, dat ook Schutken's vertaling van het Nieuwe Testament en de Psalmen bestanddelen heeft geleverd voor deze lappendeken van her en der bijeengeraapte teksten³. Ik meen zelfs te kunnen vaststellen dat voor de Psalmen in de bijbel van Vorsterman het aandeel van Schutken juist even groter is geweest dan dat van Liesvelt. De correctie van Schutken's psalmen bestaat dan voornamelijk in de modernisering van de taal. Een willekeurig gekozen psalm kan dit aantonen.

1 Zie C.C. de Bruin, De Statenbijbel en zijn voorgangers, Leiden 1937, blz. 66-68.

2 Toen me bleek dat de tekst van Den duytsche souter (in ex. Den Haag K.B. 228G16 = Leiden, Jan severse, 1502?), behoudens spellingverschillen en enige onbetekenende varianten, geheel overeenkwam met de psalmteksten in Geert Groote's Getijdenboek, waarin meer dan vijftig psalmen in hun geheel zijn ingelijfd, heb ik dit gebruikt in de uitgave van N. van Wijk, Het Getijdenboek van Geert Groote naar het Haagse handschrift 133 E 21, Leiden 1940.
De tekst van het Psalter in Liesvelt's bijbel heeft in de herdrukken geen verandering van enig belang ondergaan, vandaar dat ik met vrijmoedigheid de tekst citeer naar de editie-1542, die mij voortdurend ter beschikking stond.
Voor Vorsterman raadpleegde ik de eerste uitgave (1528). Prof. dr. C.C. de Bruin bewees me de vriendendienst mij zijn exemplaar voor enige maanden af te staan. Eerst onlangs kwam ik in het bezit van een ex. van de tweede druk ('32).
Zie voor de tekstverhouding ook C.C. de Bruin, Bijdrage tot de Geschiedenis der Middelnederlandse Psalmvertalingen, in: Bundel Opstellen van Oud-leerlingen aangeb. aan Prof. Dr. C.G.N. de Vooys, Groningen-Batavia 1940, blz. 46-74, vooral blz. 62vv.

3 De Bruin, De Statenbijbel, resp. blz. 181, 182 en 183.

[p. 201]

Psalm 15 [Vulg. 14]
getijdenboek grote	vorsterman	liesvelt
(= tekst Schutken)
Here wie sal wonen in dinen tabernakel. of wie sal rusten in dinen heilighe berghe	Heere wie sal in uwen tabernacule woonen? wie sal op uwen heyligen berge rusten?	HERE wie sal in uwen tabernacule woonen? wie sal op uwen heylighen berghe blijuen?
Die sonder vlecke ingheet ende werct die rechtuerdicheit Die spreket die waerheit in sinen herten ende en gheen droghene en dede in sijnre tonghen. Die gheen quaet ghedaen heuet sinen naesten noch geen laster anghenomen teghen sinen euen menschen	Wie sonder smette ingaet/ende doet rechtueerdicheit / die de waerheyt spreket in zijn herte /en die geen bedroch gedaen en heeft in zijnder tonghen / noch die sinen naesten geen leet en heeft gedaen / ende tegen sinen naesten geene laster en heeft genomen.	Wie sonder smette ingaet ende doet recht ende spreket die waerheyt / wt der herten.
		Wie met synder tongen niet en achterclapt / ende sinen naesten gheen leedt en doet ende teghen sinen naesten gheen smaet op en brengt.
Toe nicte is die bose worden in sijn aensichte. mer hi uerhoeghet claerlike die den heren ontsiet	Die quaetwillige is in sinen aensien te niete gebrocht Maer hi eeret die den HERE vreesen.	Verachtet zyn voor hem die onduechdelijcke / Maer hi eeret die den HEre vreesen.
Die sweert sinen euen menschen ende niet en bedrieghet.	Die daer sinen naesten sweeret / ende en bedrieges niet.	Die daer sinen naesten sweeret ende en veranderes niet.
die sijn gelt niet en gaf to woker ende ghene gaue ontfanghen heuet oner die onschuldighen	Wie zijn gelt niet op woeker gegeuen en heeft / ende en nemet geene gescencken ouer den onsuldigen [!]^*	Wie syn gelt niet op woecker en gheeft / ende en neemt gheen gheschencken ouer den onschuldigen
Die dese dinghen doet die en sal niet beweghet werden ewelike	Wie dese dingen doet / die en sal inder eewicheit niet beroert worden.	Wie dat dit doet sal wel blijuen.

Psalm 13
souterliedeken^1	vorsterman
Den xij. psalm hooch te singen	Dauids tweelfsten Psalm Hooch te singen
Vsquequo Dn̄e obliuisceris Nae die	Vsquequo. [int heb. den xiij. psalm]
wise. Ick had een boelken wtuercoren.

* 1532: ontsculdighen.

1 Deze en alle verdere Souterliedekens worden geciteerd naar een ex. van 1540 (Scheurleer No. VIII), in eigen bezit. In de lied- en bijbelteksten zijn alle afkortingen opgelost zonder dat de plaatsen zijn aangegeven.

[p. 202]

O Heer mijn God hoe lang salt dueren	HEERE hoe lange
Dat ghi wilt hier vergheten my?	vergetet ghi mijns
Hoe lang sal ick int eynde trueren?	tot int eynde / [niet in Lv.]
O Heer wilt mi verlossen ghi.
Hoe lang wilt ghi v aensicht keeren	hoe langhe keert ghy v aensicht [Lv. verbercht .... voor]
Van my: hoe lang stel ick noch raet
In mijnder sielen? hoe lang sal deeren	van my? Hoe lange sal ick raet setten [Lv. soecken]
My doer den dach die droefheyt quaet?	in mijnder sielen? ende rouwe dragen
	door den dach [ontbreekt bij Lv.] in mijnder herten?
Hoe lang sal zijn op my verheuen	hoe lange sal hem die viant ouer mi
Mijn vyant; hier my doen ghequel;	verheffen?
Aensiet my Heer; wilt my aencleuen	Aenscout doch
Mijn Heer; mijn God verhoort my snel.	ende verhoort mi HEERE mijn God /
Wilt mijn oogen hier met licht ontsteken	verlicht mijn oogen
Dat ick niet en slaap al inder doot.	dat ic nimmermeer inden doot en ontslape.
Dat mijn vyant hier niet en mach spreken	Op dat mijn viant hem nyet en beroeme /
Mijn macht was teghens hem seer groot.	in eenigen tijt / ic heb tegen hem vermoghen.
Al die my quellen hier / sullen verbliden	Die mi quellen [Lv. myne wederpartijders]
Wanneer beroert wort minen moet.	sullen vrolijc wesen /
Daerom / mijn hoep tot allen tiden	ist dat ic beroert worde [Lv. om ghestooten si]
Stel ick tot v ghenade goet.	Maer ic heb hope gehadt
	in v bermherticheyt /
Met grooter vruecht sal zijn beuanghen	mijn herte sal hem verblyden
Mijn hert Heer in v salicheyt.	van uwe ['32:v] salicheyt.
Ick wil gods naem louen met sanghen	Ic sal den HERE singen /
Hy heeft my alle goet bereyt.	die mi goede dingen gheeft /
	ende sal met sanghe louen
	den name des alderhoochsten heere.
	[ontbreekt bij Lv.]

Psalm 23
souterliedeken	vorsterman
Den .xxij. psalm Dominus regit me	Dauids .xxij. Psalm. Dominus regit me.
et nihil deerit. Nae die wise.	[in marg.] int heb. den xxiij. psal
Een boelder moet sich miden veel.

[p. 203]

DIe Heer almachtich mi regeert	Die HEERE regeert mi / [Lv. is myne Herder]
Gheen dinc sal mi ontbreken	ende inde plaetse der weyden
Hi my ten velde heeft ghekeert	daer heeft hi mi gestelt
Bi lustighe waterbeken.	mi en sal niet ghebreken.
Heeft mi gheuoet: mijn siel behoet	Hi heeft mi opgheuoet [Lv. leyt mi] op die
Bekeert door zijn ghenaden	wateren der vermakinghe / hi heeft mijn siele bekeert [Lv. vermaeckt]
Gheleydt met spoet Door zijn name goet
Op zijn gherechte paden.	Hi heeft mi gheleyt op die paden [Lv. straten] der
	rechtueerdicheyt / om zijns naems wille.
Al ghinck ick midden in die doot	Ende al wandelde ic al int midden der schaduwe der
Gheen quaet en sal ick vresen	doot [ontbr. bij Lv.] / ick en sal gheen quaet
Want ghi mijn God / mijn Heere groot /	[Lv. ongeluc] vreesen /
Met mi altijt wilt wesen	Want ghi
My maecte fier / en trooste hier	zijt met mi.
V staf / end oock v roede	V roede [Lv. stoc] ende uwen staf
In mijn dangier / door v bestier	die hebben mi vertroost.
Sy trooste mijn ghemoede.
Ghi hebt een tafel toe bereyt	Ghi hebt bereyt [Lv. bereydet] in mijn aensien
En dat voor mijn ooghen	een tafel /
Teghens die my met vinnicheyt	teghen die ghene die mi
Quellen sonder medooghen.	quellen. [Lv. myne vyanden]
En met oly / vet maecte ghi	Ghi hebt mijn hooft vet gemaect in olie /
Mijn hooft daer op gheschoncken
Mijn beker vry / vernaemt is hi /	ende minen kelc droncken makende /
Die can my maken droncken.	is seer vernaemt. [Lv. scencket mi vol in]
End v bermherticheyt certeyn	Ende uwe bermherticheyt
Sal mi volghen / gheleyden /	sal mi nauolghen
Mijns leuens daghen al ghemeyn	alle die daghen mijns leuens / [Lv. Goetheyt ende
Sal si niet van my scheyden	ontfermherticheyt sullen mi na loopen mijn
Op dat ick woon in Sheeren throon	leuen lanc]
By hem nae mijn behaghen /	Ende ick sal woonen [Lv. blijven] int huys des HEEREN
Hier bouen schoon / bi den Gods soon
In lancheyden der daghen.	in lancheden der daghen. [Lv. altoos].
	(In deze psalm is Vm. bijna geheel gelijkluidend met
	Schutken = Getijdenboek Grote).

[p. 204]

Psalm 110
Den. C.ix. psalm.	Dauids Psalmliedt. den C. ende. ix. psal,
Die Heer tot minen Heere	Die HEERE sprack tot minen HERE /
Die sprac met claer verstant
Coemt sitten met grooter eere	sittet
Tot mijnder rechter hant.	tot mijnder rechter hant /
Tot dat ick hier sal stellen	Tot dat ick v uwe vianden /
Tot uwer voeten banck	tot eender voetbancke [Lv. scabelle]
V vyanden hier mach vellen	uwer voeten legge.
Heel onder v bedwanck.
Wt Syon sal God seynden	Die HERE sal die roede uwer stercten
Die roede van uwer cracht.	seynden wt Sion /
Domineert in allen eynden	Heerschappet
Ouer dijns vyants macht.	onder uwe vianden.
Met v is dat beghinne	Met v is dat beginne / [Lv. v volc sal willichlijck daer zijn]
In dinen stercken dach
In claerheyt (hoort den sinne)	inden dach uwer cracht /
Men daer die heylighen sach.	inder heyligen schijnsel / [Lv. in heiligen cieragien]
Ick heb v willen baren	Wt den buyck heb ic v voortghebracht
Wt minen buyck seer gheern.
Eer datmen sach op varen	voor
Die schoone morghen steern.	die morgensterre. [Lv. wt moeders lichaem metter dageraet coemt v den dauwe uwer geboorten]
God swoer sonder leedtwesen	Die HERE heuet gesworen ende het sal hem niet
Een eewighe priester fier	berouwen / Ghi zijt een priester inder eewicheyt
Sijt ghi / seer hooch ghepresen:
Nae Melchisedeche manier.	nae die wijse Melchisedech.
Die Heer die is gheseten	Die HERE
Al aen v rechter sy.	tot uwer rechter hant /
Die Coninghen seer ghesmeten	heeft die coningen inden dage sijnder gramscappen
Doer sinen thoorn heeft hy.	onstucken [ex. K.B.'28: in stucken = '32]
	ghebroken.
Hy sal die Heydens rechten	Hi sal oordeelen onder de ['32: die] heydenen /
En brenghen eenen groote val.	hi salt vol dooder lichamen maken /
Die hoofden sal hy beuechten	Hi sal de ['32: die] hoofden [Lv. dat hooft] in
In menighe landen al.	veel lants ontstucken [ex. K.B.'28: instucken] smiten.

[p. 205]

Hy drinct al bi den weghen	Hi sal drincken vander beken opten wech /
Wt beken / seer claer en fijn.
Sijn hooft sal hy ter deghen	Daeromme sal hi dat hooft
Op rechten / en vrolijck zijn.	opwaerts heffen.
	(Al het overige is zo goed als gelijk aan Lv.; de afwijkingen komen met Schutken overeen).

Ten overvloede nog enkele strofen en verzen:

sl 3, vi
Want ghi gheslagen hebt mijn party	want ghi hebt geslagen [Lv. slaet] alle die teghen mi waren
Die sonder saeck veruolchden my.
Haer tanden fel	sonder sake / [ontbr. bij Lv.]
Hebt ghi in stucken ghebroken	ende ghy hebt ghebroken [Lv. breect] die tanden
O groote God van Israhel.	der ongodliken.
sl 7, vi, 1-3
God is een rechtuaerdich Heere	God is een rechtueerdich [Lv. recht] rechter /
Een rechter die recht doet /
Sterck / vroom / en lijdsaem seere.	sterc ende lijdsaem / [Lv. ende een God die dagelicx dreicht]
sl 7, x, 1-2
Ick sal den Heere beliden	Ick sal belijden den here
Nae zijn gherechticheyt.	na [Lv. Ick dancke den HEere om...] zijnder gerechticheyt/
sl 15 [hebr. 16] 1, 3-4
Ghi zijt mijn God vol eeren	ghi zijt mijn God /
Die niet en behoeft mijn goeden cleyn	want ghi en behoeft mijn goeden niet. [Lv. dye HEre / Ick en heb niet goets by v.]
sl 15, viii, 1-4
Daerom so was mijn hert verblijt.	Daerom heeft hem verblijt mijn herte /
Mijn tong veruruechde met iolijt.	ende mijn tonge [Lv. myn eere] is vrolic geweest
Mijn vleesch sal daer en bouen	daerenbouen sal mijn vleesch
In vaste hope rusten altijt.	rusten in hope [Lv. Ooc sal mijn vleesch seker liggen]
sl 29 [hebr. 30], iii, 1-3
Sijn gramscap is ghebleuen	Want gramschap is
In zijn onwaerdicheyt	in zijn onuerwaerdicheyt
In sinen wil het leuen	ende het leuen is in sinen wille. [Lv. Want sine gramscap duert een ooghenblic ende hi heeft lust totten leven.]

[p. 206]

sl 30 [hebr. 31], iv.
In dinen handen vader goet	In uwen handen
Mijn gheest / mijn siel ick gans beueel.	beuele ick minen gheest
O Heer / God vander waerheyt soet /	Ghi hebt mi verlost
Van v ben ick verlost gheheel.	heere God der waerheyt [Lv. ghi ghetrouwe God]
V salicheyt is mijn iuweel.
Ghi haetse die ydelheyt houwen	Ghi hatet [Lv. Ic hate] die daer houden ydelheyt
Sonder profijt / tot achterdeel.	sonder profijte.
Maer ick wou God betrouwen.	Maer ick hebbe gehoept inden heere
sl 33 [hebr. 34], iv, 1-3
Smaect / end siet / want God de Heer	Smaect ende siet want de heere
Is soet bouen allen maten.	is soete / [Lv. hoe vriendelick die HEre is]
Salich is hy / .....	salich is die man [Lv. wel den man]....
sl 33, x, 1-2
Die doot der sondaers wort voorwaer	Die doot der sondaren
Die quaetste hier beuonden.	is dalder quaetste. [Lv. Den godlosen sal dat ongeluck dooden]
sl 90 [hebr. 91], vi, 1-2
In haren handen si v draghen sellen	Si sullen v in [Lv. Dat si v op] die handen dragen /
Op dat ghi v voeten niet en let	dat ghy uwen voet aen gheen steenen messcie
sl 99 [hebr. 100], v
Sijn naem wilt louen / want God is soet	ende louet sinen name. Want die HERE is soete [Lv. goet]
Eewich duert zijn ghenade goet.
Sijn waerheyt die gaet tot alle gheslacht	ende zijn bermherticheyt dueret eewelijc /
End blijft altijt van grooter cracht.	ende zijn waerheyt van gheslachte tot gheslachte. [Lv. ghelooue voorder ende voorder]
sl iii [hebr. 112], iii en iv
Heerlickheyt / ende rijckdomme	Eere enderijcdommen [Lv. Rijcdom ende volheit]
Sal in zijn huys seer wel becliuen.	sullen in zijn huys zijn /
En zijn gherechticheyt / met grooten vre	ende zijn gherechticheyt
Al inder eewicheyt sal bliuen.	blijft inder eewicheyt.
Haer licht dat rees in duysternis	Den oprechten ginck [Lv. gaet] dat licht op
Die zijn oprecht in haren weghen.	in duysternissen.
Seer bermhertich en goet hi is.	Bermhertich is hi goedertieren ende
Rechtuaerdicheyt die can hi pleghen	rechtuaerdich. [Lv. Vanden genadigen / ontfermthertigen / ende gerechten.]

[p. 207]

sl 137 [hebr, 138], i, ii en iii, 1-2
Ick sal beliden v mijn Godt	Ick sal v beliden [Lv. Ic dancke v]
Wt al mijns herten gront	wt geheelder mijnder [ontbr. bij Lv.] herten
Want ghi mijn woorden (sonder spodt)	want ghi hebt gehoort
Hebt verhoort tot alder stont.	die woorden mijns monts / [ontbr. bij Lv.]
End ick sal louen v met sanck	Voor der Enghelen aensicht
Inder enghelen claer aenschijn	sal ic [Lv. Voor den goden wil ic] v lofsingen.
Vwen naem prisen mijn leuen lanck.	Ic sal aenbeden tot uwen heyligen tempel /
Bidden in uwen tempel fijn.	Ende uwen name beliden
Van v bermherticheyt seer goet	van uwe barmherticheyt
V waerheyt seer bequaem	ende waerheyt / [Lv. om v goetheit ende trouwe]
sl 138 [hebr. 139], iii, 3-6
Clim ick int shemels foreest	Ist dat ic ten hemele op climme / [Lv. voer]
Ghi zijt o Heer aldaer ghesticht	soo zijt ghi daer
Wil ick ter hellen dalen	Daele ic neder [Lv. Bedde ic my] in die helle
Oock vindick v Heer aldaer present	so zijt ghi ooc daer.
sl 141 [hebr. 142], iii, 1-4
Als ick begonst te mercken	Ic mercte [Lv. Scout]
End sach ter rechter sy	ter rechter siden ende sach
Oft my mocht yemant stercken
Niemant en was die kende my.	daer en was niemant die mi kende / [Lv. ende siet / daer en kent my niemant]
sl 142 [hebr. 143], ii, 1-4
En treedt niet int ordeel mit dinen knecht	En en gaet niet int oordeel met uwen knechte /
Want al die daer leeft / blijft ongherecht	Want voor v aensicht [ontbr. bij Lv.] en sal geen
Voer v aensicht o Heere.	leuendighe rechtuaerdich gemaect worden
Die vyant heeft veruolcht die siele mijn /	Want die viant heeft veruolcht [Lv. veruolget] mijn siele /

Zo nu en dan verwerkte de berijmer van een Souterliedeken ook het ‘Hebreeuws’ uit de marge in zijn psalm, dat bijna altijd ontleend is aan Liesvelt, doch ook wel een kleine afwijking vertoont. Het ‘Hebreeuws’ vinden we dan o.m. in de volgende citaten:

sl 25, i, i:	Och Heer wilt doch mijn rechter zijn (Vm.-tekst: HEERE oordeelt mi = Lv.)
sl 25, viii, 4:	Van bloetghierighen mannen (Vm. sondigen mannen; Lv. den bloetstortighen)
sl 100, ii, 4:	Die ouertreders seer ghehaet (Vm. die ouertredinghe deden; ‘theb.’ dat doene des ouertreders = Lv.)

[p. 208]

sl 102, vi, 5:	Daer op die winden blasen (Vm. Want den gheest sal voorbigaen; ‘the.’ Als den wint daer ouer gaet = Lv.)
sl 103, i, 8:	als een gordijn (Vm. gelijc een vel; Lv. een tapijte)
sl 103, i, 10:	V waghens (Vm. uwe opclimminge; Lv. eenen waghen)
sl 112, vi, 2:	Wt dat stof (Vm. wt die aerden; ‘the.’ wt den stof = Lv.)
sl 136, vii, 2:	V kindren (Vm. sine ionghe kinderen; ‘theb.’ v = Lv.)
sl 142, v, 4:	dat ic niet ghelijck en wordt (Vm. ende ick sal ghelijck worden; ‘the’. dat ick niet en worde gelijck; Lv. dat ic niet gelijc en werde)

Deze oogst uit 70 à 80 Souterliedekens is niet groot. Bovendien is het nooit uit te maken of de berijmer in een bepaald geval aan de marginale vertaling ontleende dan wel rechtstreeks aan Liesvelt. Ditzelfde geldt uiteraard ook voor de vele plaatsen waar Vorsterman de Liesvelt-tekst plagieerde.

Hiermee zijn echter de Liesvelt-elementen niet uitgeput. In dezelfde 70 à 80 onderzochte Souterliedekens vond ik nog ruim dertig ontleningen van andere aard. Vaak beperkt de ontlening zich tot een enkel woord, dat dan dient tot een synonieme aanvulling bij een Vorsterman-lezing, of tot een constructie. Bijvoorbeeld:

sl 4, i, 4:	Ghi Heere my troost verbreyt
vm.:	hebdi mi verbreyt
lv.:	ghi die mi troost
iii, i:	Ghi mannen (= Lv.; Vm. Ghi kinderen der menschen)
sl 14 heeft in de eerste strofe zowel bliuen van Lv. als rusten van Vm.
sl 43, i, 2: hebbent vertelt (= Lv.; Vm. hebbent vercondicht)
sl 100, i, 6 en ii, i geven Vulg. innocentia weer met onnoselheyt naar Vm. en met eennuldich naar Lv.

Het fraaiste voorbeeld van bilaterale ontlening levert wel sl 84, xi en xii:

sl	vm.	lv.
Die goetheyt opter stede	Bermherticheyt ende waerheyt	Goetheyt ende trouwe
Der waerheyt quam te ghemoet	ginghen teghemoete malcanderen/	ontmoeten malcanderen
Gherechticheyt gaf den vrede	Rechtueerdicheyt ende vrede	gerechticheyt ende vrede
Een minnelijck kusken soet.	hebben malcanderen gecust.	cussen malcanderen.
Die waerheyt groot van waerden	Die waerheyt	Trouwe wascht
Die is ghesproken^* hier	is opgesproten wter aerden /	wt den lande /
Gherechticheyt opter aerden	ende die rechtueerdicheyt	En gerechticheyt
Sach wt den hemel fier.	sach neder vanden hemel.	scouwet vanden hemel.

Maar er zijn ook gevallen waarin het Souterliedeken de Vorsterman-tekst verwerpt en de voorkeur geeft aan Liesvelt. Zo in:

sl 3, iv, i:

Ick lach en sliep / en ben ontwaect: volkomen gelijk aan Lv. tegenover Vm.: Ick sliep / ende ben sluymerende geworden / ende ben op gestaen.

* ghesproten?

[p. 209]

sl 45, i, 4; ii, 1 en 3 hebben een concessieve zin:	Al wort..., Al vielen..., Al is...: parallel met Lv.'s herhaald Al waert dat, waar Vm. een conditionele zin en een hoofdzin heeft.
sl 64, ix is in zijn woordkeus geheel op Lv. geïnspireerd.
sl 90, i, 1-2:	Wie onder Gods bescherming is gheseten
	Die spreect tot God....
lv.:	Wie onder dat bescermsel des alderhoochsten sidt / ...
	Die spreect totten HERE
vm.:	Wie dat woont in die hulpe des alderhoochsten...
	Hi sal segghen den HEERE...

en op een aantal andere plaatsen.

Dat de ‘Hebreeuwse Waarheid’ van Campensis niet onopgemerkt aan de Souterliedekens-dichter(s) is voorbijgegaan, bewijzen de volgende verzen:¹

sl 2, v, 1:	een Coninc willen setten
camp.:	eenen coninc gesedt
vm.:	ic ben van hem gestelt een coninc
lv.:	mijnen coninc ingeset
sl 2, vi, 3:	Begheert van my
camp.:	Ende in die dat ghyse van my begeert
vm. en lv.:	Eyscht
sl 2, viii, 2:	Wilt dit ter herten laten gaen
camp.:	wilt doch die oprechte vermaninge ter herten nemen
vm.:	verstaet
lv.:	sijt...cloec
sl 3, v, 1:	Al waer ick
camp.:	Al haddender ooc
vm. en lv.:	beiden een hoofdzin
sl 3, vii, 1:	Van God coemt alle salicheyt
camp.:	Van v alleen is die ... salicheyt
vm.:	Den HEERE behoort die salicheyt
lv.:	By den HEere staet dye hulpe
sl 4, ii, 1:	O Heer wilt mijns ontfermen
camp.:	wilt my ooc nv ontfermen
vm.:	syt mi barmhertich
lv.:	zijt mi genadich

1 Van de psalmen 1-15 bezit ik fotocopieën naar het ex. Antwerpen Mus. Plantijn R 5.36 = Antwerpen, Jan Cock, 1534(?); de overige plaatsen uit Campensis naar het ex. Den Haag K.B. 227 G 34 = Leiden, Peter Janszoon, 1534. Dit verklaart enkele spellingverschillen.

[p. 210]

sl 4, viii, 1:	Veel zijnder / die daer spreken
camp.:	Veel zijnder die seggen
vm. en lv.:
Ve(e)l(e) seggen
sl 5, ii, 5:	Vroech sal ick
camp.:	(zeer vroech sal ic
vm. en lv.:	des morghens
sl 6, ii, 1:	Want ick ben cranck
camp.:	cranck; vm. siec; lv. broosch
sl 7, ii, 4:	Die my trecke wt zijn ghewel [zo in rijm]
camp.:	dat nyemant wt sinen muyl en trect
vm.:	die verlost noch salich maect
lv.:	gheen verlosser daer en is
sl 7, v, 3:	Den gherechten sult ghi stercken
camp.:	ghi sult den gherechten beuesten
vm.:	ghi sult den rechtueerdigen voort bescicken
lv.:	vordert [imperatief] die gerechtige
sl 23, v, 2:	Rijst v doren / die eewich ghesloten waert
camp.:	...die van eewicheit ghesloten sijt gheweest
vm.:	ghi poorten der eewicheit
lv.:	ghi doren der werelt
sl 42, i, 1:	Wilt ghi mijn rechter zijn
camp.:	O God weest doch mijn richter
vm. en lv.:	Oordeelt mi HEERE
sl 42, ii, 2:	Waer om hebt ghi mi verlaten?
camp.:	waeromme hebt ghi my nv dan verlaten?
vm.:	waeromme ga ic droeuich voort
camp.:	waeromme laet ghi mi so truerlijc gaen
sl 100, v, 2:	Dat die mogen sitten bi my
camp.:	dat se by mi sitten
vm. en lv.:	dat si bi mi souden woonen
sl 100, v, 4:	Mijn dienaer sal hy wesen vry
camp.:	die sal mijn dienaer sijn
vm.:	die sal mi dienen
lv.:	dien liet ic mi dienen
sl 132, i, 5:	Eendrachtich hier versamen
camp.:	eendrachtelick bi malcanderen wonen
vm. en lv.:	eendrachtich ontbreekt.

[p. 211]

sl 133, i, 2-3:	Ghi die zijn dienaers sijt
	Ghi alle ...
camp.:	ghy alle gader die sine dienaers sijdt
vm. en lv.:	alle knechten des heren.

Naast deze elementen uit het eigentijdse materiaal stuit men op een aantal woorden en wendingen die onmiskenbaar ontleend zijn aan de oudere psalmenvertaling zoals die voorkomt in het Getijdenboek van Geert Groote, en gecompleteerd (door Johan Schutken?) overgenomen is in de Duytsche Souter.

Het is opmerkelijk dat de meeste herinneringen aan de Souter te vinden zijn in de psalmen 121-130, die alle in Groote's Getijde onser urouwen ingelijfd waren, waaruit ik ook citeer.

Enkele voorbeelden mogen het karakter van de ontleningen illustreren:

sl 120, i, 3:	Van daen sal in mijn trueren
	Mijn hulp en bistant zijn
gro.:	daer mi hulpe van comen sal
vm. en lv.:	Van waer ...?
sl 120, ii, 7:	Die Israhel behoet
gro.:	die israhel behoet
vm.:	die Israel bewaert
lv.:	de bewaerder Israel
sl 120, iv, 1-4:	Die Heer wil v beschermen
	Bewaren van alle quaet
	Uwer siel moet hi ontfermen
	Behoeden / .....
gro.:	Die here behoet di van allen quade die here moet behoeden dine siele
vm.:	Die HEERE beware v voor alle quaet / Die HEERE [th. hi] beware v siele. (= Lv.)
sl 121, i, 2:	Ben ic so seer verblijt
gro.:	Ic bin uerblijt
vm. en lv.:	Ick verblide mi
sl 121, ii, i:	Doen stonden... Ons voeten
gro.:	Onse voeten stonden
vm. en lv.:	o.v. sullen staen
sl 121, iv, 4:	(stoelen) Op dauids huys
gro.:	die stole sijn op dauids huys
vm.:	Stoelen ouer Dauids huys
lv.:	Stoelen des huys Dauids

[p. 212]

sl 123, ii, 1-5:	Als die menschen met swaer ghedons
	Al teghens ons op stonden
	By auontuer / si hadden ons
	Sy hadden ons
	Leuendich hier verslonden.
gro.:	Doe die lude op stonden teghen ons si hadden ons bi auenturen al leuendich uerslonden
vm.:	Als die menschen hen teghen ons setten. Soo souden si ons messchien leuende verslonden hebben.
lv.:	Als die menschen hem tegen ons setten / So verslonden si ons leuende
sl 123, vi, 5:	(den strick) Der iaghers
gro.:	der yeghere stricke
vm. en lv.:	den stricke des vogelaers
sl 123, vii, 3:	Wy zijn verlost
gro.:	wi sijn uerloest
vm.:	wi zijn los geworden.
lv.:	wi zijn los.
sl 124, i, 1-2:	Die hier op den Heer betrouwen
	Als Syon den berch doet
gro.:	Die betrouwen in den here als die berch syon.
vm.:	Die opten HEERE hopen gelijc den berch Sion
lv.:	Die opten HEere hopen / die en sullen niet om vallen / en eewelic bliuen gelijc den berch Zion.
sl 125, ii, 1-3:	Doen soe is veruult gheweest
	Met blischap bouen maten
	Ons mondt
gro.:	Soe is onse mont veruult mit blijscap
vm.:	Dan was onsen mont vol van blijscappen
lv.:	Dan sal onsen mont vol lachens sijn
sl 125, iii, 3-4:	Die Heer heeft grootelijck ghedaen met haer /
gro.:	die here heeft grotelike mit hem ghedaen
vm. en lv.:	groote dinghen
sl 125, iv, 2:	Met ons hier willen pleghen
gro.:	mit ons ghedaen
vm. en lv.:	aen ons

[p. 213]

sl 125, vii, 2:	si screyden
gro.:	ende screyden
vm.:	weenden
lv.:	weenen
sl 125, vii, 4:	Haer zaedt si werpen
gro.:	worpen haer saet
vm.:	zaeyden haere zaden
lv.:	dragen edele zaet
sl 125, viii, 1:	Comende soe sullen si
gro.:	Mer comende solen si
vm.:	maer si sullen comen
lv.:	ende comen
sl 126, iii, 1:	Dat ghi voer dat licht wilt risen
gro.:	optestaen voer tlicht
vm. en lv.:	dat ghi vroech op staet
sl 127, ii, 1:	Den arbeydt uwer handen ghi hier eten sult
gro.:	Want du den arbeit dijnre hande salst eten.
vm.:	Want ghi sult eten van uwer handen arbeyt
lv.:	Ghi sult v generen met uwer handen arbeit
sl 128, iv, 1-4:	veruullen en vergadert wel bij Gro., niet bij Vm. of Lv.; benedixy bij Gro., bij Vm. ghebenedijnghe, bij Lv. segeninge.

Soortgelijke overeenkomsten meende ik verder te bespeuren in sl 2, 23, 24, 26, 30, 66, 129, 132, 137 en 145.

Wat leert ons nu dit onderzoek naar de bijbeltekst-bestanddelen in de Souterliedekens? Het meest treft ons de vermenging van oud en nieuw, al moet daarbij het accent op het laatste worden gelegd. Immers, Vorsterman moge nog zo zijn best hebben gedaan om zijn bijbel voor een boek der rechtzinnigheid te doen doorgaan - men zie het kardinaalswapen op het titelblad, men leze de proloog van de ‘correctuers’, men lette, niet in de laatste plaats, op het drukconsent verleend door de befaamde inquisiteur dr. Nicolaas Coppijn - het feit dat hij de Latijnse tekst deed corrigeren naar het Hebreeuws en het Grieks en daarbij de voorkeur gaf aan de Lutherse Liesvelttekst, is een bewijs dat het nieuwe godsdienstige denken niet aan de Antwerpse uitgever is voorbijgegaan. Het kunnen, beter is het wellicht te zeggen, zullen zakelijke overwegingen zijn geweest die Vorsterman tot de uitgave hebben doen besluiten; de berijmer van een Souterliedeken, deze bijbeltekst tot uitgangspunt nemende, wist echter dat hij een tekst bezigde die door de kerkelijke overheid niet officieel erkend was.

Moet ook niet de ontlening aan Liesvelt en aan Campensis gezien worden als een streven om de psalmtekst zo ‘zuiver’ mogelijk te doen zijn? Is de tekst van Liesvelt, teruggaande op Luthers

[p. 214]

vertaling, niet door en door ‘ketters’ en geeft iemand die deze tekst verwerkt, niet een blijk van ketterse gezindheid?

Dat men naast dit alles elementen uit de ‘oude’ vertaling aantreft, behoeft ons niet al te zeer te verbazen. Groote's Getijdenboek was sedert zijn samenstelling in duizenden handschriften en vele tientallen gedrukte uitgaven verbreid; Schutken's verdietsing van de Psalmen - waarin de ruim 50 van Groote waren opgenomen - en de Duytsche Souter, Schutkens redactie bevattende en sedert 1480 minstens achtmaal herdrukt, waren eveneens buitengemeen populair¹. We weten hoe intensief het gebruik van de Psalmen, ook buiten de kringen van seculiere en reguliere geestelijken, op het eind van de 15e en in de eerste decennia van de 16e eeuw bij de toenmalige vromen is geweest. Een berijmer dan, die het grootste deel van zijn leven heeft doorgebracht bij de woorden van de Souter, kan meer moeite hebben gehad om de tekst van Vorsterman en Liesvelt aan te leren dan die van zijn ‘oude’ bijbel kwijt te raken.

De middeleeuwse elementen zouden dus blote reminiscenties zijn geweest? Het is niet noodzakelijk, wel mogelijk. Maar daarmee hebben de Souterliedekens nog niet het karakter gekregen van zuiver-katholieke poëzie. Op grond van onze analyse zijn we geneigd te zeggen: integendeel. Aan de andere kant geven de verwerkte bijbelversies ons nog niet de gelegenheid om de richting van het reformatorisch belijden vast te stellen. Misschien brengen ons de ‘buitenbijbelse toevoegingen’ daar dichter bij.

1 De Bruin, De Statenbijbel, blz. 65-68 en 80.

d. De buitenbijbelse toevoegingen

Geen psalmberijmer ontkomt aan de noodzaak zijn strofe op te vullen met buiten-tekstuele elementen. We zagen dat zelfs bij de aanwending van de vierregelige ‘strofe’ van de middeleeuwse dichters, - een strofe die in de meeste gevallen zeer geëigend was om de psalmtekst weer te geven -, aanvullingen onvermijdelijk waren². Bij de toepassing van lange en van artificiële strofen wordt een berijmer bijna altijd tot vulling gedwongen.

Het ‘handigste’ middel, maar tevens een bewijs van dichterlijk onvermogen, vormt de stoplap. De Souterliedekens staan er zo vol van dat men bijna de neiging krijgt de vindingrijkheid van de berijmer te bewonderen. Bij de litteraire beschouwing zullen ze verder ter sprake komen.

De goede dichter zal, wanneer de psalmtekst hem nog wat ruimte in de strofe gunt, voortbouwen op de zin die de tekst draagt. Niet zelden zal hij zijn toevlucht nemen tot een verduidelijkende, dus parafraserende uitbreiding, die het karakter krijgt van een exegese of commentaar. In dit geval worden de ‘vullingen’ interessant, zeker ook bij de Souterliedekens, omdat de kans bestaat dat de commentaar een zekere confessionele voorkeur verraadt.

Bij ons onderzoek daarnaar nemen we onder dit hoofd ook enkele merkwaardige vertalingen mee.

Nu in de Prologhe de werken die meegeholpen hadden ‘tverstant ende den sin’ te vinden, met name, althans met de auteursnaam zijn genoemd, ligt het voor de hand na te gaan in hoeverre Augustinus, Hilarius, Arnobius en Haymo (en Hieronymus) een bijdrage hebben geleverd.

Over de eerste drie is reeds in de Inleiding gesproken. De Psalmverklaringen van Augustinus en

2 Zie hiervóór blz. 49-53.

[p. 215]

Hilarius zijn uitvoerige verhandelingen, waarschijnlijk voor geestelijken bedoelde homilieën. De Psalmen worden er verklaard als evenzovele ‘stemmen’ van Christus of de Kerk, naar hun betekenis voor de nieuwtestamentische gemeente. Arnobius onderscheidt zich van de beide anderen door zijn beknoptheid. We zouden zijn commentaren ‘preekschetsen’ kunnen noemen. Zijn uitgangspunt is echter hetzelfde. Om een indruk te geven van zijn werk, waarmee tevens dat der anderen gekarakteriseerd is, citeer ik de commentaar bij psalm 4:

Titulus quarti in carminibus, id est, in mysterijs ponitur. In quibus deus iustitiȩ exaudiuit in cruce positum filium suum, contra quem irascentes Iudȩi peccant usque hodie, qui non peccarent irascentes, si uere dei non esset filius quem negarent. Quod eis ideo euenit, quia non sacrificant sacrificium iustitiae sicut Abel, sed sicut Cain liuoris atque inuidiae. Nos autem qui credimus, dicamus domino: Signatum est super nos lumen uultus tui domine. In quo lumine data est laetitia in corde nostro. Ab illo tempore quo accepimus frumentum in corpore, Vinum in sanguine, Oleum in chrismate. Offerentes autem pacem ista percepimus quae hȩc est singulariter in spe a domino constituta in Christo, qui regnat in secula seculorum Amen¹.

De schrijver van de Prologhe kondigde aan dat de berijming een tekst zou geven die zich zo dicht mogelijk bij de bijbeltekst aansloot. Het onderzoek naar de eerste bronnen, de Dietse bijbeltekst, bevestigde dit. Een zo geprononceerde christo- en ecclesiologische verklaring als bij Arnobius zullen we derhalve in de Souterliedekens niet aantreffen. Ik heb dan ook vergeefs gezocht naar elementen die aan Augustinus, Hilarius of Arnobius ontleend konden zijn². Ik geef toe dat mijn onderzoek slechts oppervlakkig is geweest, maar ik stel me voor dat ook dieper gaande nasporingen weinig aan het licht zullen brengen.

Anders staat het met Haymo, ‘monachus, Abbas & Episcopus, mira breuitate, miraque simplicitate ac perspicuitate enarrans Psalmos Dauidicos’, naar de karakteristiek van Erasmus in zijn voorrede tot de uitgave van Haymo's Pia brevis ac dilucida in omnes Psalmos explanatio³.

1 Arnobii ❘ Afri, vetvsti pariter ❘ ac landatissimi scriptoris commentarij, pij ❘ inxta ac sinceriter eruditi. In omnes psal /❘ mos, Sermone Latino, sed tum apud Afros ❘ unlgari per Erasmum Roterodamū pro /❘ diti & emendati. ‖ Cum D. Erasmi Roterodami Praefatione ❘ ad nuper electum Pontificem Romamm ❘ Adrianum huius nominis sextum. ‖ Adiunctio D. Erasmi Roterod. commen ❘ tario in psalmū, Quare fremnerunt gentes. ‖ [Achterin] Argentorati ex aedibvs Ioan ❘ nis Knoblonchij Mense Decembri, Anno Christi ❘ M.D.XXII. ‖ Ex. o.a. U.B. Leiden 499.G.8; Rotterdam S.B. 10 D 16. - De eerste ed. zag enkele maanden tevoren (augustus) het licht bij Frobenius in Bazel. Het boek werd verscheidene malen herdrukt.
Erasmus' oordeel over Arnobius (die hij met de schrijver van Aduersus Gentes - Arnobius Afer - verwart: zie de titel en de dedicatie-brief aan Paus Adriaan VI), luidt: Sed mea sententia nemo sanctius Arnobio. Quanquam is potissimum occupatus est in sensu explicando, qui pertinet ad Euangelicam historiam, ut quemadmodum scribit Paulus Apostolus, ex fide in fidem magis nobis confirmetur scientia Christi, dum quicquid in Euangelicis literis gestum legimus, in psalmis prȩdictum conspicamur.

2 Voor Augustinus' psalmencommentaar raadpleegde ik Migne, Patrologia Latina 36 en 37; voor die van Hilarius, Migne P.L. 9. Vóór 1540 zijn de Opera Omnia van Augustinus enige malen gedrukt; de commentaar van Hilarius werd voor het eerst in druk bezorgd door Erasmus in 1523 (te Bazel bij Frobenius).

3 PIA BREVIS ❘ AC DILVCIDA IN OM = ❘ nes Psalmos explanatio sanctissimi viri ❘ D. Haymonis, olim Episcopi Halber = ❘ statten̄ quam ille veluti spiritualis apicu ❘ la, ex omnium veterum hortis ac pratis ❘ florentissimis decerpsit, quo sim = ❘ plicibus & occupatis esiet pa ❘ rata saluberrimi mellis ❘ copia. Opus ante hac ❘ nunquam ex = cusum. ‖ Antuerpiae ex officina Graphei ❘ Anno M.D.XXXIII. l - Van deze ed. kent Nijh.-Kron., Ned. Bibliogr. (Nr. 1038) slechts drie exx.: Freiburg i.Br.; Abdij van Berne te Heeswijk; Keulen S.B. De bibliothecaris van de Abdij was zo vriendelijk mij zijn ex. voor enige tijd ter inzage te bezorgen. Voor zijn hulp dank ik hem zeer. - De Librye te Zutphen bezit een ed. Friburgi Brisg. Joan Faber Emmeus. 1533, die waarschijnlijk aan bovengenoemde voorafgaat. De druk is bezorgd door Erasmus, naar een hs. uit het klooster te Marpach in de Elzas, en opgedragen aan Ioanni Emstedio Cartusiano Louanij, Friburgi Brisgoiae, Anno à Christo nato M.D.XXXIII. pridie Kal. Martias. Erasmus schreef deze Pia brevis explanatio toe aan Haymo, de bisschop van Halberstadt (gest. 853). De juistheid daarvan is in de vorige eeuw bestreden. De psalmencommentaar zou een werk zijn ontstaan tussen 1080 en 1110, en stammend uit de kringen der heftigste Gregorianen. De auteur droeg de naam Haymo (von Hirschau?). Zie o.a. Lexikon f. Theologie u. Kirche², IV. Band, Freiburg i. Br. 1932, i.v.; en Herzog-Hauck, Realenzyklopädie f. protest. Theologie u. Kirche, VII, Leipzig 1899, S. 348, en de daar gegeven litteratuur.

[p. 216]

Wel geeft Haymo ook allegorische verklaringen, zoals in Psalm 120 [Hebr. 121]: [leuaui] id est, erexi [oculos meos] id est, intentiones meas [in montes] id est, in sanctos angelos, & alios sanctos, assistentes praesentiae dei, [vnde] id est à quibus, [veniet auxilium mihi.] (Tussen [ ] staat bij hem de Vulgaattekst), maar daarbij geeft hij een aantal taal- en stijlkundige ophelderingen. Hoe Haymo te werk ging, moge blijken uit zijn explanatio bij psalm 133 [Hebr. 134]¹.

In Psalmvm CXXXIII
Titulus. Canticum graduum.
Ecce nunc.] In hoc psalmo materiam habet pariter & gradum propheta, ad quam recte ex dilectione proximi ascendimus. Si enim fratrem quem videmus non diligimus, deum quem non videmus quomodo diligemus? In prima parte ostendit deum diligendum, & in laude, & in operatione. In secunda, quae incipit: Benedicat tibi dominus ex Sion: ponit suam optationem benedictionis illis, qui dominum diligunt. Intendit nos inuitare, vt hunc gradum ascendamus, in quo erit nobis consummatio omnium aliorum. - Quasi ita moneret: Fratres quia iam in dilectione consistitis, [ecce] perficite quod restat vobis. s. [benedicite domino] .i. laudate dominum, quod in tali seculo facti estis: cuius laudis verba ponit in sequenti psalmo, alleluia. s. & hoc [nunc] .i. sine mora: nec quoscunque moneo quia non est speciosa laus in ore peccatoris, sed [omnes serui domini] .i. qui domino in dilectione seruitis, benedicite domino. - Vos serui benedicite, non qui ad horam seruitis, sed [qui statis] .i. perseueranter militatis [in domo domini:] & vos etiam qui estis [in atrijs] .i. in introitu [domus dei nostri] .i. ecclesiȩ, sed & imperfecti & nouiter conuersi laudent dominum. - Postquam monuit ad laudandum, monet et ad bene operandum: quasi diceret: Non tantum moneo vos ad benedicendum, sed etiam [extollite manus] .i. eleuate operationes [vestras in sancta] sanctorum in coelestem Hierusalem .i. ad ipsum deum .s. non operantes ad laudem honimum sicut hypocritae, vel ex rapto eleemosynas facientes, sed pura intentione ad dominum vestra opera dirigite. Extollite dico [in noctibus] .i. per totum huius vitȩ, in qua semper in tenebris sumus ignorantiȩ, vt per bona opera vestra digni sitis de his tenebris in veram lucem perduci: [&] semper [benedicite domino] id est, laudate etiam eum de hoc, quod vos bene operari permiserit. - Benedicat. Pars secunda. Cum hucusque locutus sit ad seruos dei pluraliter, hic conuertit se ad singularem personam, vt

1 In de nu volgende tekst betekent .i.: id est; .s.: sive.

[p. 217]

ostendat vnitatem conseruandam esse in ecclesia. Continuatio Tu homo benedicas dominum, & [dominus benedicat] .i. multiplicet [te] donis suis: dominus dico, veniens [ex Sion] qui natus fuit ex Iuda, cuius benedictio magna est: quia licet magnus fuisset, tamen idem ipse est [qui fecit coclum & terram].

Het onderzoek naar Haymo-elementen in de Souterliedekens kon helaas weer slechts vluchtig plaats hebben, maar ik heb toch de indruk gekregen dat de berijmer op enkele plaatsen zijn Haymo met vrucht heeft geraadpleegd.

sl 3, ii, 5:	(Ghi hebt mijn hooft verheuen)	vulg. exaltans caput meum.
	Maect my van alle sonden reyn.	haym. immunem prius ab omni peccato super omnem creaturam (Gezegd van Christus!)
sl 4, ix, 2:	(Want ghi mi hier o Heere)	vm. sonderlinghe in hope, naar vulg. singulariter in spe.
	In bisonderen hope stelt.	haym. id est in singulari spe.
sl 26, viii, 9:	Hier bouen sal aenschouwen	vm.-lv. inden lande der leuendiger. (naar vulg.)
		haym. [in terra viuentium] id est, in coelo ....
ix, 5:	Verbeydt met paciency goet	haym. [sustine dominum] i.e. licet tribuleris, tamen dominum cum patientia expecta.
sl 90, v, 5-6:	(God heeft beuolen zijn enghelen schoon)
	Dat si o Heere / o gods soon
	Bewaren alle v ganghen.
	haym. [quoniam angelis suis mandauit de te] id est, mandatum fecit de te Christe, [vt] ipsi [custodiant te in omnibus vijs tuis]
sl 102, i, 8:	(Hy wil v crancheyt al ghenesen)	haym....condonat tibi peccata.... sanat infirmitates tuas, quia tandem liberabit te à corruptibilitate.
	En van sonden v maken vry.
ii, 3-4:	(Hy heeft v leuen eens verlost)	haym. [qui redimit] per pretium sanguinis sui [vitam tuam]
	....................
	Dat heeft zijn dierbaer bloet ghecost
	Wt liefden heeft hijt ghedaen.
si. 141, iv, 5:	Int lant des leuens / den hemel soet	haym.... & dixi tu es [portio mea in terra viuentium] quasi vnus quero esse de illis, qui viuent in coelesti terra. (Vgl. hierboven sl 26, viii, 9)

[p. 218]

Met Haymo - maar het kan ook onder anderer invloed zijn - zagen we nieuwtestamentische elementen de Hebreeuwse psalmen binnensluipen. Daar zijn nog andere voorbeelden van:

sl 22, iv, 5-7:	Op dat ick woon in Sheeren throon	vm. Ende ick sal woonen int huys des heeren
	By hem nae mijn behagen.
	Hier bouen schoon, by den Gods soon
Men vergelijke hiermee
sl 42, iii, 3-5:	Dat ick mach zijn ghesticht	vm. ende brengt mi leydende tot uwen heyligen berge / ende tot uwe wooninghe.
	Te sien v claer aensicht
	Hier bouen in v stede.
sl 68, xiv, 7-8:	Die zee / die beesten der aerden /
	God prisen / met zijn soon.
sl 72, iv, 7:	Maer als ick in v rijck sal gaen	vulg. Donec intrem in sanctuarium Dei
sl 95, iv, 3-4:	Den Heere wilt met alle v verstant	vulg. Adorate Dominum in atrio sancto eius.
	Aenbidden: die voer v heeft gheleden
Een uiterst merkwaardige tekstopvatting vindt men in
sl 88, ii, 9-11:	Wie sal ghelijck zijn den Gods soon?
	Gheseten op zijn hooghen throon
	Wie is van Gods kinderen toch also schoon?
waar de Vulgata luidt: Quoniam quis in nubibus aequabitur domino, similis erit Deo in filiis Dei?

Uit deze - spaarzame - gevallen van ‘verchristelijking’ valt geen confessionele voorkeur af te lezen. Zo treedt ook, onder invloed van de Vulgaat en andere Latijnse vertalingen, Christus in de Psalmen op (sl 83, vi, 5; 88, xi, 8; 88, xiv, 8; 131, v, 5 en 131, ix, 2). Op andere plaatsen echter vertaalt het Souterliedeken, overeenkomstig Vorsterman en Liesvelt, Christus door gesalfde (sl 2, ii, 2 - een Messiaanse psalm bij uitstek! - ; 27, vii, 7; Lofs. van Anna, viii, 7 Ghebet van Abacuc viii, 4).

Voordat we overgaan tot de interessantste toevoegingen, behandelen we eerst enkele, niet minder belangwekkende, ‘vertalingen’. Hoe verschijnen in de Souterliedekens de ‘ecclesia’ en de ‘sancti’ van de Vulgata?

De Dietse middeleeuwers hebben ecclesia vertaald door kercke of vergaderinge (zie de Duytsche Souter, zie ook Vorsterman) De overzetting met ‘gemeente’ stamt van Luther, en deze vinden we bij Liesvelt terug. Nu is het natuurlijk niet uitgesloten dat ook een rooms-katholiek uit de dagen van de Souterliedekens dit woord overneemt. Ik meen echter te mogen betwijfelen of een pastoor toen van zijn parochie, van zijn ‘kudde’, van zijn tijdens de dienst vergaderde volk zal hebben gesproken als van zijn ‘gemeente’.

Nu gaat het erom welke zin de dichter van de Souterliedekens in het woord ‘gemeente’, dat hij vijfmaal als vertaling van ecclesia, tegenover eenmaal ‘kercke’, gebruikt, heeft willen leggen. Misschien brengt de context opheldering:

[p. 219]

sl 21, vi, 11-12:	Ick sal v God louen bequaem	vulg. in medio ecclesiae laudabo te.
	Int midden der ghemeyndt.
viii, 1-2:	Ick sal Heer louen v wercken	vulg. Apud te laus mea in ecclesia magna
	In die ghemeynte groot.
sl 25, xi, 3-4:	Ick sal v in die ghemeynte wijt	vulg. in ecclesiis benedicam te Domine.
	O Heere ghebenediden.
sl 88, ii, 6-8:	Die hemelen prisen v wercken fier	vulg. Confitebuntur coeli mirabilia tua, etenim veritatem tuam in ecclesia Sanctorum.
	V waerheyt wort seer hooch gheacht
	In v ghemeynte dach en nacht
sl 106, viii, 1-2:	Laet haer (= de mensen) God prisen / en zijn lof verclaren
	Voer die ghemeynte / vroech en laet
	vulg. Confiteantur Domino misericordiae eius, & mirabilia eius filiis hominum.
	Et exaltent eum in ecclesia plebis
sl 34, viii, 5-7:	Ick sal beliden / en vertellen	vulg. Confitebor tibi in ecclesia magna, in populo graui laudabo te.
	V Heer / al inder grooter kercken.
	By veel menschen louen v wercken.

Ik kan me niet onttrekken aan de indruk dat de dichter op deze plaatsen heeft gedacht aan een gemeente in reformatorische zin, die voor hem de ‘ecclesia Sanctorum’ (sl 88, ii, 8 - Vulg. Ps. 88:6!) vormde.

In deze mening word ik versterkt door de opmerkelijke vertalingen van ‘sancti’, de oudtestamentische heiligen, de ‘vromen’, de leden van Gods Verbondsvolk.

Geïsoleerd staat het ‘goede menschen’ in

sl 31, iv, 2:	Om dees ghenaey	vulg. Pro hac orabit ad te omnis sanctus in tempore opportuno.
	Sullen alle goede menschen
	Vroech ende spaey	(vm. en lv. alle heyligen)
	V bidden ende wenschen.

Voor de dichter zijn de heiligen zij die ‘Gods woorden bewaren’ (sl 49, iii, 2-3), die ‘God vreesen’ (sl 33, iv, 7-8), zij, ‘Die God hier wtuercoren heeft’ (sl 30, xiii, 1-2), en deze laatste opvatting brengt hem ertoe, de ‘heyligen’ aan te duiden met ‘den sinen’ of ‘v vercoren’¹.

1 Een merkwaardige uitzondering schijnt te vormen SL 67, XV, 4-7:

Seer wonderlijck is hy daer.	vulg. Mirabilis Deus in Sanctis suis, Deus Israel ipse dabit virtutem & fortitudinem plebi suae:
Al in zijn lieue Santen
Den sinen gheeft hi macht
En wil haer duecht in planten

Maar wanneer men de punt plaatst waar hij behoort te staan (achter Santen), dan ziet men hoe in de parallel als synoniem van Santen optreedt: den sinen!

[p. 220]

sl 4, iv, 1-2:	Bekent / hoe God den sinen	vulg. Et scitote quoniam Dominus mirificauit sanctum suum
	Seer wonderlijck heeft ghedaen
		(vm. en lv. sinen heyligen)
sl 82, ii, 1-2:	Al teghens v vercoren	vulg. & cogitauerunt aduersus sanctos tuos.
	Bedachten si boosen raet

Wanneer de uitverkiezingsgedachte tot deze plaatsen beperkt was gebleven, zou men er geen al te grote betekenis aan willen hechten. Maar de Souterliedekens zijn er van doordrenkt. Ze wordt bovendien gesteund door de accentuering van de Verbondsidee en uit deze samenhang krijgt men de indruk dat de uitverkiezingsleer een der grondslagen van de religie der Souterliedekens is geweest.

Ter adstructie volgen hier enige citaten:

sl 32, vi, 1-4:	Salich zijn si / wilt dit horen	vulg. Beata gens cuius est Dominus, Deus eius, populus quem elegit in haereditatem sibi.
	Dyen die Heere is haer Godt
	Die hi heeft hier wtuercoren
	Om te hebben zijn erflodt.
sl 36, xiii, 1-3:	Van God / wilt dit aenhoren	vulg. Salus autem iustorum a
	Die salicheyt coemt ghewis.	Domino
	Tot allen wtuercoren
sl 45, iii, 3-5:	God heylicht zijn vercoren	vulg. sanctificauit tabernaculum suum altissimus.
	Daer toe zijn tabernakel fijn.
	Want si hem toebehoren.
sl 61, iii, 1-3:	Daer om si dachten mijn naem end eer	vulg. Veruntamen pretium meum cogitauerunt repellere
	Ende oock Gods wtuercoren
	Te beletten / en te crencken seer
sl 72, iv, 3-4:	End als ick dat vertelde weer	vulg. Si dicebam narrabo sic ecce nationem filiorum tuorum reprobaui.
	Woudick Gods wtuercoren seer betiden.
8-10:	Coemt mi tverstant te voren /	vulg. intelligam in nouissimis eorum.
	Wat eyndt die boosen hier ontfaen
	Wat grote salicheyt Gods wtuercoren.
sl 84, v, 1-2:	Sult ghi op v vercoren	vulg. Nunquid in aeternum irasceris nobis?
	Eewich hier toornich zijn?
sl 88, i, 10-11:	Ick maeck mijn testament seer wel	vulg. Disposui testamentum electis meis.
	Die ick voor mijn vercoren tel.
sl 94, viii, 4-8:	Daer om heb ick ghesworen	vulg. ut iuraui in ira mea, Si introibunt in requiem meam.
	Dat sy in mijn conuent
	Noch in mijn rust present
	En sullen zijn ontrent.
	Ick en hadse niet wtuercoren.

[p. 221]

sl 95, vi, 1-2:	Die velden die moeten vrolijck zijn	vulg. gaudebunt campi, & omnia quae in eis sunt
	Alle Gods lieue wtuercoren
sl 106, x, 7-8:	God heeft gheholpen zijn verkoren	vulg. Et adiuuit pauperem de inopia.
	Den armen wt ellendt.
sl 149, i, 1-7:	Wilt singhen den Heer een nieuwe liet	vulg. Cantate Domino canticum nouum, laus eius in ecclesia
	Sijn lof moet zijn met alle vliet
	In die ghemeynt vercoren	Sanctorum.
	Al bi den heylghen (hoort dit bediet)
	Datmen zijn prijs mach horen.
Lofz. Zach. iv, 3:	Ons / die hy wtuercoren heeft	vulg. nobis
Pater noster, v:	Want v alleen behoort dat rijck /
	Die cracht / ende heerlijcheyt:
	Dijn wtuercoren sekerlijck
	Hebt ghi dat toe bereyt.

Men kan in dit alles de opvattingen beluisteren van die reformatorische, wellicht anabaptistische, althans daarmee nauw verwante kringen, waarvan Kühler schrijft: ‘Ook zij [d.w.z. de Doopsgezinden evenals de Moderne Devoten] vereenigen zich in kleine kringen van uitverkoren kinderen Gods...’¹

‘Daerna moecht ghy v seker daerstellen God uwen hemelschen Vader, een reyne, Godsalighe, oprechte Ghemeynte Christi, welcke gereynicht is door zijn bloet, op dat sy heylich ende onstraffelick sy voor God ende den menschen...’, schreef de Zuidduitse anabaptist Michiel Satler (gest. 1527) vanuit zijn gevangenis aan de ‘Ghemeynte Gods tot Horb.’ naar de Nederlandse vertaling van 1560. En in dezelfde zendbrief: ‘Den grouwel der verstooringe is openbaer onder v, die wtuercoren knechten ende maechden Gods worden geteeckent metten naem haers vaders aen hare voorhoofden’, terwijl hij tegenover zijn geloofsrechters getuigt: ‘De Heyligen aengaende, seggen wy, dat wy de Heylighen zijn, die daer leuen ende gheloouen, dat betuyge ick met den Epistelen Pauli, want hy schrijft altydt den gheliefden Heylighen, daeromme wy die daer gheloouen, zijn die Heylighen, maer die afghestoruene inden ghelooue, houden wy voor die Salighen’².

Ook onder de Nederlandse Doopsgezinden en onder de, hun in geest verwante, Sacramentariërs hebben deze en dergelijke ideeën geleefd en in deze kringen zullen we de dichter(s) van de Souterliedekens moeten zoeken.

Nu krijgen ook twee andere groepen van ‘strofevullingen’ een dieper perspectief: de gehoorzaamheid aan het Woord (Gods) en de verwijzing naar de tijdsomstandigheden.

1 W.J. Kühler, Geschiedenis der Nederlandsche Doopsgezinden in de Zestiende Eeuw, Haarlem 1932, blz. 26.

2 BRN V, resp. blz. 615, 618 en 647.

[p. 222]

De betekenis van het Woord vindt men geïnterpoleerd in:

sl 59, iii, 1-2:	Die hier in uwer vreesen staet	vulg. Dedisti metuentibus te significationem
	Gheeft ghi een standaert v clare woort
sl 94, vii, 5-7:	Haer herten seer versmoort	vulg. Semper hi errant corde
	Die brochten sonden voort
	En dwaelden van mijn woort.
sl 112, vi, 3-5:	En vanden dreck bescharmen	vulg. & de stercore erigens pauperem
	Daer wt hy canse trecken
	Hy canse trecken / al die zijn woort bemint.
sl 126, iv, 1-6:	Wanneer hi zijn wtuercoren	vulg. Quum dederit dilectis suis somnum: ecce, haereditas
	Eenen slaep sal brenghen te voren
	Siet / die Heer tot eruen fijn	Domini, filii: merces, fructus ventris.
	Gheeft kindren / die worden gheboren
	Te loone / ghi moget horen /
	Die zijn woort ghehoorsaem zijn.
sl 127, i, 3-5:	Die gaen in al zijn weghen ter deghen	vulg. qui ambulant in viis eius.
	Al nae zijn woort / so dat behoort /
	Dat sy hier hebben vercreghen.
sl 145, vi, 1-4:	Eewich soe sal regneren / hoort	vulg. Regnabit Dominus in saecula
	God onse Heere / van grooter cracht.
	Eewich (al nae zijn heylich woort)
	Dueren zijn rijck sal....

Minder frequent zijn de verwijzingen naar de tijdsomstandigheden. Prof. Van Es heeft er op gewezen dat voor de omschrijving aan het eind van de tweede strofe van sl 45 in de grondtekst geen directe aanleiding is. In het kader van de tijd gezien, acht hij de redactie van deze strofe dan ook op z'n minst ‘verdacht’¹. De strofe luidt:

sl 45, 2e str.:	Al vielen die berghen inder ze	vulg. Propterea non timebimus dum turbabitur terra, & transferentur montes in cor maris. Sonuerunt & turbatae sunt aquae eorum: conturbati sunt montes in fortitudine eius.
	En werden gheuoert al van haer ste.
	Al is die zee verbolghen
	Nochtans en zijn wij niet veruaert
	Van die ons hier veruolghen.

In sl 58, str. 1 worden de bijbelse ‘vijanden’ tot vervolgers. De interpretatie van de psalm staat een dergelijke ‘vertaling’ niet in de weg, maar ze is toch karakteristiek.

1 In: Gesch. v.d. Letterk. der Nederl. III, blz. 189.

[p. 223]

Ook de toevoeging aan het eind van sl 94, iv trekt de strofe in de actualiteit:

sl 94, iv:	Wy alle gaer
	Coemt / laet ons loopen daer.	vulg. Venite, adoremus, & procidamus, & ploremus ante Dominum qui fecit nos: quia ipse est Dominus Deus noster.
	Hem bidden als ons vaer:
	En vallen voer zijn voeten.
	Laet ons met tranen swaer
	Roepen: want hy voorwaer
	Ons God is openbaer.
	Ons liden mach hy versoeten.

De toevoeging wordt niet door de bijbeltekst gedekt, noch zelfs erdoor gesuggereerd.

Wanneer we nu aan het eind van het onderzoek naar de godsdienstige richting die de Souterliedekens representeren, een samenvatting geven en een conclusie trachten op te stellen, stel ik voorop dat het onderzoek op vele punten onvolledig of vluchtig is geweest, en dus voorlopig genoemd moet worden. Daartegenover staat dat het verzamelde en bestudeerde materiaal genoeg aanwijzingen biedt om een (eveneens voorlopige) conclusie, die, naar ik me vlei, niet al te zeer van de waarheid zal blijken af te wijken, te wettigen.

Er is in de bundel Souterliedekens niets specifiek-rooms. Wat men als rooms zou willen aanmerken, is dat niet, zoals bleek uit onze nadere beschouwing:

a.	de marginale Vulgaat-tekst is niet de basis van de berijming; als zodanig diende de ‘gezuiverde’ Vorsterman-bijbel, die echter als indicator van ondergeschikt belang is. Toch is dit uitgangspunt weer niet zo secundair, dat men in de bijgedrukte Vulgaat-tekst niet een camouflagemiddel, hetzij van de redacteur, hetzij van de uitgever mag zien.
b.	Augustinus, Hilarius en Arnobius golden ook voor de evangelischen (misschien is het gerechtvaardigd te zeggen: juist weer voor de reformatoren) als autoriteiten. Uit de augustiniaanse gedachten wereld is Luther's leer der justificatio sola fide gegroeid en in Calvijn's Institutio zijn de sporen van Hippo's geleerde bisschop niet onduidelijk. Evenwel is van beïnvloeding der patristische Psalmencommentaren in de Souterliedekens weinig of niets te bespeuren, met uitzondering dan van Haymo wiens werk echter tot de oudkerkelijke klassieken werd gerekend.
c.	Het optreden van het Ave Maria behoeft niet als een camouflagemiddel te worden beschouwd, maar mag, in de gegeven versie, ook niet worden beschouwd als een rooms element bij uitstek.
d.	Even weinig karakteristiek rooms is de christologische interpretatie van sommige teksten en andere nieuwtestamentische elementen. We hebben deze ook aangetroffen in de lutherse en Zuidduits-anabaptistische psalmberijmingen.

Er is, naast, of zo men wil, tegenover dit alles zeer veel in de bundel dat op reformatorische gezindheid wijst:

1.	De Prologhe verraadt bekendheid met Luther's voorrede tot het Walther'sche Gesangbuch van 1524, en vertrouwdheid met de bijbel van Jacob van Liesvelt.

[p. 224]

2.	De auteur beroept zich tot rechtvaardiging en aanprijzing van zijn werk op de H. Schrift met dezelfde teksten als Luther.
3.	De Vorsterman-tekst wordt op vele plaatsen gecorrigeerd door Liesvelt, Joannes Campensis en door ‘thebreeus’, waarin de ‘veritas hebraïca’ naar Hieronymus, de grote autoriteit voor alle wetenschappelijke beoefenaren van de Hebreeuwse litteratuur, vaak verdisconteerd is.
4.	De auteur zegt in de proloog naar een tekstgetrouwe berijming gestreefd te hebben en verontschuldigt zich bij voorbaat voor afwijkingen van het verbum exactum. We hebben die nauwe aanleuning aan de bijbeltekst leren kennen als het ideaal van Luther en als het principe van de Straatsburgers (en Marot).
5.	De buiten-bijbelse toevoegingen en bijzondere vertalingen, met name die van ecclesia als gemeynte en van de sancti als wtuercorenen^1, de waardebepaling van het Woord Gods en de tekstinterpretaties die door de tijdsomstandigheden zijn ingegeven, wijzen in de richting van het Sacramentarisme, of misschien eerder, van het Anabaptisme^2.

Van het Nederlandse Anabaptisme zegt Kühler, dat het de voortzetting, in reformatorische geest, vormt van de Moderne Devotie, althans duidelijke trekken van overeenkomst en misschien wel van verwantschap hiermee vertoont. ‘Ook hier mogen wij bij de Hervorming niet een te scherpe scheidslijn trekken. Het is zeker niet zóó gegaan, dat het geestelijk leven op een bepaald punt afbrak en daarna als iets geheel nieuws herboren werd. Bij de breuk met het verleden zien wij overgang en continuïteit; hoe radicaal de Doopers zich losscheurden van de oude kerk, veel van het beste dat hen kenmerkte namen zij daaruit mede. In ons land had het godsdienstig leven zich gevormd onder invloed van de moderne devotie, het krachtig reveil uit de nadagen der middeleeuwen. Op deze strooming, Nederlandsch van oorsprong en karakter, die zooveel er toe heeft bijgedragen om ons volk te maken tot een bijbelsch volk, vestig ik de aandacht; zij is door de Hervorming niet gestuit, maar ten deele in nieuwe bedding gestuwd. Indien wij het Anabaptisme met zijn verwarrende woelingen voor een oogenblik ter zijde laten en alleen op de Doopsgezinden letten, dan moet de verwantschap tusschen vóór- en na-reformatorische vroomheid in het oog springen.’ Even later schrijft de historiograaf van de Nederlandse Doopsgezinden: ‘Natuurlijk, het gaat hier alleen om de beginselen, niet om de toepassing, die anders is in de Roomsche sfeer der 14e eeuw dan in de Protestantsche der 16e. Een groote overgang heeft plaats gehad. Het albeheerschend gezag der kerk is weggevallen, de teere en zachte maar ietwat weeke vroomheid der middeleeuwen is gegroeid tot de meer mannelijke godsvrucht van het Protestantisme. Houdt men hiermede rekening, dan ziet men het oude voortleven in het nieuwe. Ook de Doopsgezinden wenden zich af van de wereld, die immers vervreemd is van Christus en het Evangelie. Ook zij vereenigen zich in kleine kringen van

1 Zie hiervoor J.H. Wessel, De Leerstellige Strijd tusschen Nederlandsche Gereformeerden en Doopsgezinden in de zestiende eeuw, Assen 1945, hfdst. I, Doopsgezinde Gemeente en Gereformeerde Kerk, blz. 8-33.

2 Rudolf Wolkan, Die Lieder der Wiedertäufer. Ein Beitrag zur deutschen und niederländischen Litteratur- und Kirchengeschichte, Berlin 1903, S. 58, aarzelde nog de Souterliedekens tot de Doperse litteratuur te rekenen. In 1936 kent Lerche die aarzeling niet: Auch zwei weitere Psalterbearbeitungen aus dem Lager der Wiedertäufer sind wortgetreue Versifizierungen. In den Niederlanden erschien 1540 der Psalter des Zuylen van Nyevelet (sic!) [usw.]; Helmut Lerche, Studien zu den deutsch-evangelischen Psalmendichtungen des 16. Jahrhunderts, Breslau 1936, S. 69.

[p. 225]

uitverkoren kinderen Gods...; de Bijbel is hun boek, dat zij van woord tot woord zich eigen maken....Zoo toonen ook zij het geloof met de werken - een ander erkennen zij niet - en wordt hunne navolging een “Imitatio Christi” met de daad’¹.

Een karakteristiek van het Sacramentarisme zoals zich dat tussen 1520 en '30 ten onzent openbaarde, vertoont dezelfde trekken. Het beslissende onderscheid tussen beide richtingen is gelegen in de waardering van het sacrament van de Doop. In de verhouding tot het sacrament des altaars met de leer van de transsubstantiatie stemmen ze geheel overeen. Maar tot verwerking van zuiver dogmatische inzichten geven de psalmen geen aanleiding. Op leerstellige gronden zal men, voorzover ik kan zien, niet tot een confessionele situering van de Souterliedekens kunnen besluiten. Het is echter mogelijk dat in de kringen der Dopers de gedachte van de ‘uitverkoren gemeente’ sterker leefde dan in die van de Sacramentisten. Daarom geloof ik dat de Souterliedekens meer de geloofshouding en de ideeën-wereld van de Dopers weerspiegelen dan van de Sacramentisten, die trouwens na 1530 voor een goed deel in het Anabaptisme opgingen. Bij gebrek aan duidelijke gegevens over geloof en leven der oudste Nederlandse reformatorische stroming kan mijn plaatsbepaling niet meer dan een gevoelen zijn.

Hoe het ook zij, vele dingen in en om de Souterliedekens worden ons nu duidelijk. De nadruk die de Prologhe legt op de heiliging van Gods naam en van de eigen levensheiliging door middel van het gezongen Woord Gods, komt tegen de geschetste achtergrond in helderder licht te staan. We begrijpen nu ook dat in de Souterliedekens, staande in de overgang, oude elementen - de Duytsche Souter, het Ave Maria - en nieuwe naast elkaar voorkomen: de oudste hervormingsgezinden kenden op het gebied der praktische vroomheid geen scherpe grenzen en hebben uit het oude behouden of gezocht wat met hun ideaal van godsvrucht overeenkwam.

We begrijpen nu ook hoe de Souterliedekens betrekkelijk gemakkelijk de censuur konden passeren, dat ze door rooms en hervormd werden geaccepteerd, maar hoogstwaarschijnlijk toch het meest door de laatste categorie.

De Souterliedekens zuiver katholiek? Er moge dan iets zijn aan de handen dat aan Ezau herinnert, de stem is Jacobs stem!

1 Kühler, Gesch. Nederl. Doopsgezinden, resp. blz. 24 en 26. ‘Hoewel, naar ik meen, Kühler hun betekenis voor de Doopsgezinden in Nederland overschat en als te direct voorstelt, hoewel hij met name er niet in slaagt duidelijk te maken, op welke wijze een geestelijke beweging, die in 1530 begint, verbonden is met een geestelijke beweging, die na 1450 haar greep op het gewone volk grotendeels verloren heeft en haar invloed ziet verminderen, moeten wij hem toch bijvallen, wanneer hij uit de werkzaamheid van de Moderne Devoten onder ons volk een diepe notie voor bijbels Christendom wil verklaren en hierdoor later een groter ontvankelijkheid voor de Doperse prediking.’ - N. van der Zijpp, Geschiedenis der Doopsgezinden in Nederland, Arnhem 1952, blz. 28.