De Nederlandse psalmberijmingen in de 16de eeuw

Van de Souterliedekens tot Datheen met hun voorgangers in Duitsland en Frankrijk

[p. 128]

Hoofdstuk II
Frankrijk

1. De psalmen van Clement Marot

a. Inleiding

Het belang dat de Psalmen van Marot hebben gehad voor de gehele protestantse wereld van calvinistische signatuur, zou op zichzelf reeds een uitvoerige behandeling rechtvaardigen. Daarnaast liggen er rondom deze psalmen een aantal vragen - de geschiedenis van hun ontstaan, de bronnen van ontlening, de tekstverhoudingen der overgeleverde manuscripten en oudste drukken, en in nauw verband daarmee het karakter der omwerkingen, en niet in de laatste plaats de religieuze gesteldheid waaruit ze zijn voortgesproten - die nog op een definitieve beantwoording wachten.

Door het raadplegen van de Parijse en Weense handschriften, door hun vergelijking met de oudste drukken, door een voortgezet onderzoek van litteraire en theologische bronnen, ben ik in staat enkele onjuistheden in de litteratuur over Marot te rectificeren, en enige nieuwe trekken aan het reeds geschetste dichterbeeld toe te voegen. Verder gaat mijn pretentie niet. Verscheidene van mijn constateringen en conclusies dragen dan ook het karakter van voorlopigheid. Misschien prikkelen ze anderen tot verder onderzoek, zoals ik zelf door de soms waardevolle, soms incorrecte aanwijzingen van mijn voorgangers wier namen en werken in het vervolg vermeld zullen worden, op wegen ben gebracht die totnogtoe niet waren ingeslagen.

In het leven van Marot¹ nemen de psalmen een grotere plaats in dan hun bescheiden plaats in het oeuvre zou doen vermoeden. Reeds in 1533 bracht hij psalm 6 in verzen - tijdens het herstel uit een zware ziekte? - en publiceerde hij die in Le Miroir de treschrestienne Princesse Marguerite de France, Royne de Nauarre, Duchesse d'Alencon et de Berry (Paris, Augereau, 1533), tezamen met L'Instrvction et Foy d'vng Chrestien².

1 Het leven van Marot werd uitvoerig beschreven door O. Douen, Clément Marot et le Psautier huguenot, I, Paris 1878; zeer uitvoerig (eerst 25 jaar na de dood van de auteur gepubliceerd) door Georges Guiffrey, in: Oeuvres de Clément Marot, I, ...mise au jour... par Robert Yve-Plessis, Paris, s.d. (1912); in hoofdzaak op Guiffrey steunend: Henry Guy in zijn Histoire de la poésie française au XVIe siècle, T. II: Clément Marot et son École, Paris 1926; veel zelfstandiger door Ph. Aug. Becker, Clément Marot. Sein Leben und seine Dichtung, München 1926. Nieuwe gegevens over de laatste levensjaren verzamelden E. Droz et P.P. Plan, Les dernières années de C.M., in: Bibl. d'Humanisme et Renaissance, T.X, Genève 1948. Een brede samenvatting geeft Pierre Jourda, Marot. L'homme et l'oeuvre, Paris s.d. (1950).

2 Zie o.a. Douen, C.M. et le Ps. hug. I, p. 152 en II, p. 504 (Ex. Parijs, B.N. Rés. Y 4525).

[p. 129]

Marot was toen sedert vijf, zes jaar kamerdienaar van koning Frans I, maar de band met Marguerite, die hij van 1518 tot 1527/8 als ‘valet de chambre’ had gediend, was gebleven. Het verkeer aan het hof der prinses, die een toegewijd propagandiste was van de Reformatie, is niet zonder invloed gebleven op Marot's godsdienstige denkbeelden en gevoelens. Zijn gezindheid had hem al tweemaal met de gevangenis doen kennismaken (febr. '26 en okt. '27). Toen in 1534 de twisten tussen katholieken en hervormingsgezinden weer hoog oplaaiden en in het paleis anti-katholieke biljetten waren aangeplakt (17/8 okt.), werd Marot mede verdacht. Zich bedreigd gevoelende, week hij uit naar Ferrara, naar het hof van Renée de France, waar in diezelfde tijd Calvijn enkele maanden vertoefde.

De Bibliothèque Nationale te Parijs bewaart een handschrift, het ‘Manuscrit Gueffier’ (Ms. Rothschild 2964) waarin de samensteller in een ‘huitain’ aan het eind zegt:

Moy, Jehan Gueffier, estant en Italye
En la court de tresillustre princesse
Renée de France, d'honneur et renom accueilly,
Ou j'escrivis tousjours sans cesse
Ce present livre, plain de joyeusetez,
L'an mil V c trente cinq, et notez
Que ceulx qui prendront peine a le lire
Y trouveront assez bons mots pour rire.

Behalve ‘bons mots’ vindt men er (fol. 42 r^o) Marot's psalm 3, die, ofschoon het ms. ook stukken van 1542 bevat, zeer wel uit 1535 kan stammen¹. Of Marot tijdens zijn verblijf te Ferrara ook andere psalmen berijmde, is niet bekend.

Toen hij zich ook hier niet veilig voelde, begaf hij zich via Venetië en Lyon - waar hij zijn dwalingen in het openbaar moest afzweren - weer naar Parijs. Eerst in 1537 mag hij zijn oude plaats bij de koning innemen, maar in ditzelfde jaar, althans niet veel later, voltooit hij zijn eerste serie van dertig psalmen, die aan het hof met enthousiasme ontvangen worden en die de dichter, na een aantal herzieningen, in 1539(?) aan de koning opdraagt en in 1540 aan Karel V op diens doorreis naar de Nederlanden ten geschenke geeft.

Ook in de volgende jaren blijft Marot bezig met zijn Trente Psaulmes, waarin hij telkens kleine veranderingen aanbrengt, zoals de oudste druk (Parijs, Roffet, begin 1542 - het privilegie dateert van 30 nov. '41) en de onmiddellijk voorafgaande handschriften getuigen.

Niet alleen zijn Psalmen bezorgen hem, opnieuw, de vijandschap van de Sorbonne, maar ook de publikatie van zijn Sermon du bon pasteur et du mauvais, een ondubbelzinnig reformatorisch geschrift, en zijn Enfer, een satire tegen zijn vroegere rechters. Wanneer in augustus 1542 scherpe maatregelen tegen de ‘lutheranen’ worden afgekondigd, acht Marot het dan ook geraden de vlucht te nemen. In november komt hij te Genève, waar Calvijn hem met vreugde ontvangt en hem de voltooiing van het Psalter opdraagt. Als de dichter na dertien maanden de stad verlaat - vrijwillig,

1 Het ms. is uitvoerig beschreven door C.A. Mayer, Bibliographie des Oenvres de C.M., I, Manuscrits (Trav. d'Hum. et Renaiss. X), Genève 1954, p. 18svv.

[p. 130]

omdat hij zich in het strenge klimaat dat de Raad had geschapen, niet behaaglijk voelde, of, als persona non grata vanwege zijn ‘moeurs trop peu chrétiennes’ (de Bèze) min of meer gedwongen? - en zwerven gaat, heeft hij slechts 19 nieuwe psalmen vervaardigd. Hij stierf in ballingschap, waarschijnlijk de 10e september 1544, onderweg naar Turijn.

Zo is dus Marot minstens zeven van zijn laatste levensjaren gedurende langere of kortere tijd achtereen bezig geweest met het overzetten der oudtestamentische liederen in Franse verzen.

b. De Tekstverhoudingen

Sedert de studie van Ph. Aug. Becker uit 1921¹ moest het cigenlijk niet nodig zijn opnieuw te betogen dat Douen zich in één opzicht principieel heeft vergist, nl. ten aanzien van de tekstoverlevering van de Aulcuns Pseaulmes van 1539, de Antwerpse druk van 1541, het Straatsburgse gezangboek (het zg. pseudo-romeinse) La manyere de faire prieres, en de Geneefse Forme des prieres, beide van 1542, alle uitgaven van Marot's psalmen die buiten toedoen van de dichter zelf tot stand gekomen zijn². Voor Douen stond het vast dat de tekst van deze edities corrupt was: ‘(Les Psaumes de Marot) n'allèrent point directement de Paris à Strasbourg, mais en passant par Anvers, où ils subirent des retouches.’ ‘Les corrections... sont considérables...’ ‘...beaucoup de ces modifications sont désastreuses....’³

Becker rekende grondig met deze voorstelling af door ook de beide Weense handschriften (Cod. Vind. 3525 en 2644) in zijn onderzoek te betrekken, maar tot op de dag van vandaag is voor sommigen Douen de enige autoriteit gebleven⁴. Had Becker ook de Parijse manuscripten gekend, die in 1924 door Gastoué werden aangewezen, te weten: Parijs, Bibl. Nat. ms fr. 2337 en 2336, Bibl. de l'Arsenal, ms. 3632⁵, dan had zijn betoog nog meer bewijskracht gehad.

Ik ben in de gelukkige gelegenheid geweest alle manuscripten en de oudste drukken met elkaar te kunnen vergelijken. Mijn onderzoek heeft mij tot de overtuiging geleid, dat we de bestaande handschriften en oudste drukken als volgt chronologisch kunnen rangschikken:

a.	Parijs, Bibl. Nat. Ms. Fonds Rothschild 2946 (Ms. Gueffier) - zie hierboven blz. 129.

1 Ph. Aug. Becker, C.M.'s Psalmenübersetzung, in: Berichte über die Verhandl. der Sachs. Akad. der Wissensch. zu Leipzig. Phil.-hist. Kl., 72. Bd. 1920, Leipzig 1921.

2 Zie voor deze uitgaven blz. 117-126.

3 Douen, C.M. et le Ps. hug. I, p. 303 en 329.

4 Zo bijv. voor ds. H. Hasper, die in zijn Calvijns beginsel voor den zang in den eredienst, I, 's-Gravenhage 1955 (verschenen 1957), blz. 519-520, het volgende schrijft: ‘In plaats van dat Calvijn Marot gedwongen zou hebben tot wijziging van zijn werk, is het juist andersom. De tekst van Straatsburg bleek achteraf een “gecorrigeerden” [sic!] tekst te zijn, dien Calvijn ook zelf in 1539 voor dertien Psalmen had gebruikt. Het waren “correcties”, die Pierre Alexandre had aangebracht in Psalmen van Marot buiten diens weten.’ (Noot hierbij: ‘Deze toedracht is ook aan Ph. Aug. Becker ontgaan. Hij beschouwt den door Pierre Alexandre veranderden tekst als de eerste redactie.’) ‘Alexandre had ze ook uitgegeven (Antwerpen, 1541). Zodra deze eigenmachtigheid bij de gesprekken van Calvijn met Marot aan het licht was gekomen, verscheen in 1543 terstond te Genève een uitgave, waarin de oorspronkelijke bewerking (uitgave Parijs 1542, Lyon 1543) werd hersteld.’ - Zie verder bij Hasper blz. 489, 495 en 499.

5 Amédée Gastoué, Le Cantique Populaire en France, Lyon 1924, p. 137-140 en 242-243. De mededelingen van Gastoué bevatten echter verscheidene onjuistheden.

[p. 131]

b.	Parijs, Bibl. Nat. Ms. fr. 2337;
c.	Parijs, Bibl. Nat. Ms. fr. 2336;
d.	Parijs, Bibl. de l'Arsenal. Ms. 3632;
e.	Wenen, Österr. Nationalbibl., Cod. Vindob. 3525.
f.	Wenen, Österr. Nationalbibl., Cod. Vindob. 2644.

A.	[Saulmes de Clement Marot], Genève, Jean Girard, tussen 1536 en mei 1539 - zie noot bij B;
B.	Aulcuns Pseaulmes et cantiques mys en chant, Strasburg 1539 (Aulc. Pss.)^1;

1 Er hangt rondom de Saulmes een dichte nevel. Th. Dufour deelt in zijn Notice bibliographique sur le Catéchisme et la Confession de foi de Calvin (1537) et sur les autres livres imprimés a Genève et a Neuchatel dans les premiers temps de la Réforme (1533-1540), p. 156/7 en 188-190 - de afzonderlijk gepubliceerde Inleiding van Albert Rilliet et Théophile Dufour, Le catéchisme français de Calvin publié en 1537, Genève 1878, p. cclxxxiv - mee dat de Geneefse drukker Jean Gérard (alias Girard), gevangen gezet wegens het drukken van een epistel van Froment, waarin men toespelingen wilde zien op de verbannen dienaars des Woords en op hen die hun plaats hadden ingenomen, op 1 mei 1539 voor de rechtbank had verklaard, dat onder de boeken, die de laatste drie jaar van zijn persen gekomen waren, zich de Saulmes de Clement Marot bevonden.
Dit is natuurlijk een belangrijk getuigenis, en Douen ziet in deze ‘plaquette génevoise’ dan ook een uitgave ‘très probablement antérieure à celle de Strasbourg’ - de Aulc. Pss. van 1539 -, waarom hij de Saulmes van Gérard bij voorkeur in 1538 plaatst. (Douen, Cl. M. et le Ps. hug. II. p. 505, No. 5 bis, en p. 645-647).
Douen heeft voor de totstandkoming van deze uitgave een conjectuur gewaagd die even vernuftig als fantastisch is: het boekje zou niet meer psalmen hebben bevat dan de Aulc. Pss.; deze zouden Gérard zijn ter hand gesteld door De Beaulieu, predikant in de buurt van Genève, vriend van Marot. De twee vrienden zouden elkaar eind 1536 in Lyon ontmoet hebben. Marot schenkt De B. enkele psalmen, stuurt de overige na. Deze 12 (13) psalmen zouden gedrukt zijn tussen 23 april 1538 - de datum van Calvijns verbanning - en 1 mei 1539, nog voordat Pierre Alexandre, die ze weer langs een andere weg in handen had gekregen, de tijd had gehad om ze te wijzigen. Daarna zou Calvijn in Straatsburg op de door Alexandre bewerkte (dertien) psalmen beslag hebben weten te leggen.
Ook Becker knoopt, in zijn reeds eerder genoemde verhandeling, een uitvoerige beschouwing aan Girard's verklaring vast. Dat Marot zelf, op zijn terugweg uit Italië, opdracht tot de druk gegeven zou hebben, acht hij - terecht - onaannemelijk. ‘Es bleibt daher nur die Alternative zwischen einer Indiskretion, die das Druckmanuskript gegen den Willen des Dichters in die Hände des Genfer Verlegers gespielt hätte, und zwischen einem Nachdruck, d.h. der erlaubten oder unerlaubten Wiedergabe einer voraufgegangenen Pariser Ausgabe’. (Cl. M.'s Pss. übersetzung, S. 10).
Beide geleerden komen dus in 1536, uiterlijk 1537 terecht als ze de herkomst van de tekst trachten na te gaan. Douen's gissing is fantastisch omdat zijn overtuiging dat Alexandre in Marot's teksten heeft geknoeid, hem wel op allerlei kronkelwegen moet brengen. Vernuftig is ze, aangezien men Alexandre slechts behoeft te elimineren om dicht bij de vermoedelijke waarheid te komen.
Ik ga namelijk een derde hypothese wagen. Waarom, zo heb ik me afgevraagd, heeft drukker Girard juist deze uitgave met name genoemd? Men herinnere zich dat het proces veel, zo niet alles, te maken had met de verbannen ‘ministres’, Farel en Calvijn dus. Girard zou een libel hebben gedrukt dat dezen min of meer in bescherming nam. Ik kan me voorstellen dat de drukker gevraagd is of hij ook op andere wijzen de gehate verbannenen bevoordeeld heeft, waarop hij een opsomming van daarop betrekking hebbende drukwerken gegeven zou hebben. Onder deze bevonden zich de ‘Saulmes’. In deze Saulmes durf ik de Aulcuns Pseaulmes et cantiques mys en chant, Strasburg 1539 te zien, die kort na 29 december 1538 - de datum van Calvijns brief aan Farel - en stellig vóór 1 mei 1539 zijn verschenen.
Laten we het titelblad van de Aulc. Pss. nog eens beschouwen. De naam van de drukker ontbreekt. Dat was geen Straatsburgse gewoonte! Alleen een drukker die wat te verbergen heeft, laat zijn naam weg. Girard had te verbergen dat hij een verbannen stadgenoot hielp. Een bange drukker neemt ook zijn toevlucht tot een schijnadres. Het ‘A Strasburg’ van het titelblad bewijst niet dat het boekje ook in Straatsburg gedrukt is. In het notentype ligt zelfs een aanwijzing dat dit inderdaad niet het geval is. Tot aan het midden van de eeuw gebruikten de Straatsburgse drukkers Prüss, Köpphel en Messerschmid bij voorkeur het zogenaamde hoefnageltype (Rossnegelschrift) - Zie Th. Gérold, Les plus anciennes mélodies de l'Eglise protestante de Strasbourg et leurs auteurs, Paris 1928, p. 44. - Voor liederen ontleend aan bundels van andere steden of landen gebruikten ze, ook rondom 1539, wel het type van de Aulc. Pss. (Gérold, o.c., p. 48). Maar de melodieën van de Aulc. Pss. zijn Straatsburgs!
Zo even kwam de verschijningsdatum van de Aulc. Pss. ter sprake. Sedert de ontdekking van het bundeltje (1873) tot op 1957 is nooit aan de juistheid van het jaartal op het titelblad, 1539, getwijfeld. In het Jahrbuch für Liturgik und Hymnologie, 2. Jrg. 1956 (Kassel 1957), betoogt echter Markus Jenny, in een opstel: ‘Wann wurden die Aulcuns Pseaumes von 1539 gedruckt?’ (het tweede stuk van Untersuchungen zu den Aulcuns Pseaumes et Cantiques mys en chant à Strasburg 1539 door Pierre Pidoux und Markus Jenny), dat het drukjaar op 1540 gesteld moet worden (S. 109). Wel waren de psalmen in 1539 aanwezig, werden ze zelfs gebruikt en naar andere gemeenten verzonden, maar dit alles gebeurde in handschriftelijke vorm. Het voornaamste argument voor zijn stelling acht Jenny gelegen in de brief van Calvijn aan Farel, waarvan hij de datering overeenkomstig de tweede uitgave van Calvijns brieven, Genève 1576, p. 411 - en Calv. Opp. Omnia Xb, pag. 438 - stelt op 19 december 1539, en waarin de bekende passage voorkomt: ‘Statuimus enim brevi publicare’, ‘was doch wohl nur heiszen kann: Wir haben nämlich vor (die Psalmen) nächstens im Druck herauszugeben. Demnach war die Sammlung Ende 1539 noch nicht gedrukt’. (Het gelijkluidende oordeel van Riggenbach, S. 30, heeft hier geen enkele kracht, daar Riggenbach in 1870 van het bestaan der gedrukte Aulcuns Pseaumes niet kon afweten). Op p. 643 van Tome II had Douen, onder verwijzing naar Herminjard [Correspondance des réformateurs] V, 452, de datum van de brief echter reeds gerectificeerd in: 29 december 1538! En hiermee zijn alle moeilijkheden opgelost.
Ook de moeilijkheid - dat moet hier en passant vermeld worden - die er schuilt in de interpretatie van Douen's onjuiste vertaling van de passage uit Calvijns brief aan Farel (zie hiervóór, blz. 117): Psalmos ideo miseramus, ut prius cantarentur apud vos quam illuc pervenirent quo intelligis: ‘Nous regrettons que les psaumes aient été chantés chez vous avant de parvenir là où tu sais.’ Deze vertaling vond ik op tal van plaatsen kritiekloos overgenomen (o.a. in E. Doumergue, Essai sur l'histoire du Culte Réformé, Paris 1890, p. 45; Léon Wencelius, L'Esthétique de Calvin, Paris 1936, p. 282 n. 73 (met juiste datum); Jop Pollmann, Calvijn's Aesthetica, (Studiën-reeks No. 4), 's-Hertogenbosch z.j., p. 51; Paul-André Gaillard, Loys Bourgeoys, Lausanne 1948, p. 49 - onjuiste datum -. Jenny blijkt met het ‘nous regrettons’ weinig raad te weten, blijkens zijn ‘Wieso dieses Bedauern?’ (bovengenoemd opstel, S. 109), maar zijn verwondering brengt hem niet verder. De juiste weergave vond ik bij Hasper, Calvijns beginsel, blz. 483: ‘De Psalmen hadden wij gestuurd met het oogmerk, dat zij bij jelui zouden worden gezongen voor zij ginds zouden komen. Je begrijpt, waar ik bedoel.’ Jammer is het dat Hasper de verkeerde datering heeft aangenomen.
Als we nu weten dat de predikant van Montbéliard, Pierre Toussaint, op 28 juni 1539 aan Calvijn schreef: ‘Envoiemoi, je te prie, les psaumes français’ (Douen, Cl. M. et le Ps. hug. I, p. 301) dan is het niet te gewaagd te veronderstellen dat de Aulc. Pss. al vóór 1 mei van de (Girard's) pers waren gekomen.

[p. 132]

C.	Psalmes de David, Anvers, Antoine des Gois, 1541^1; (Anv.)
D.	[Psalmes de David], Lyon, Estienne Dolet, 1542^2;
E.	La manyere de faire prieres, Rome (= Straatsburg), 1542^3;
F.	La Forme des prieres, (Genève), 1542^4;
G.	Trente Pseaulmes de Dauid, Paris, Estienne Roffet (1541/2)-(Roffet)^5;

1 Zie hiervóór blz. 124.

2 Zie over deze ed. Jacques Pannier, Une première édition(?) des Psaumes de Marot imprimée par Et. Dolet, in: Bulletin de la Soc. de l'Hist. du Prot. fr., LXXVIIIe Année, Paris 1929, p. 238svv., met een aantekening van Becker, p. 471; P. Villey, in: Revue du Seizième Siècle, T. XVI, Paris 1929, p. 331-334.

3 Zie hiervóór blz. 124.

4 Zie hiervóór blz. 126, n. 1.

5 Zie voor deze editie Douen, Cl. M. et le Ps. hug. I, p. 289-299; II, p. 506, No. 8; Mayer, Bibliographie II, No. 101.

[p. 133]

H.	Les OEuvres de Clement Marot, Lyon, Dolet, 1542^1;
I.	[Cinquante Pseaumes], 1543 (1543)^2.

De uitkomsten van mijn onderzoek, waarop deze rangschikking gebaseerd is, vat ik hier kortheidshalve in enkele punten samen³:

1.	Met alle recht mogen we aannemen dat ms. fr. 2337 onder de doorhalingen in een aantal psalmen de oudstbekende tekst bevat. De 5e strofe van psalm 8 luidt daar onder de doorstrepingen:

Pour peu de temps au dessoubz ta haultesse
amoindri las et baissé sa noblesse
mays au surplus tu las environné
de gloire et biens et dhoneur couronné⁴.

2.

De gecorrigeerde tekst van ms. fr. 2337 komt, op enige zeer weinige en onbetekenende varianten na, voor in: 1. Aulc. Pss., met 13 psalmen van Marot; 2. Anv. 1541, in twee uitgaven, bezorgd door Pierre Alexandre; 3. Cod. Vindob. 3525, een verzamelcodex, waarin 17 psalmen van Marot in grillige volgorde; 4. de tweede uitgave van de OEuvres de Marot door Dolet (H); 5. de afzonderlijke psalmenuitgave van Dolet (D) - waarschijnlijk is dit een separaatdruk van de OEuvres en even waarschijnlijk is het dat D en de psalmen van H clandestiene herdrukken zijn van Anv. 1541 (C); 6. La manyere de faire prieres (E); 7. La Forme des prieres (F).

3.

Een tweede revisie bezitten we in ms. fr. 2336, (incompleet), dat 83 psalmberijmingen bevat, waaronder 21 van Marot (10, 22 en 103 gedeeltelijk).

Of de vrij talrijke veranderingen in de psalmen alle van Marot zelf zijn, valt niet met zekerheid te zeggen. Merkwaardig is in elk geval dat een deel van de nieuwe lezingen is overgegaan in de

1 Zie voor volledige titel en bijzonderheden: Douen, Cl. M. et le Ps. hug. II, p. 507, No. 12; Mayer, Bibliogr. II, No. 112.

2 Zie thans vooral Mayer, Bibliographie II, Nos. 116. 117 en 118.

3 Ik hoop daarover in een afzonderlijke publikatie uitvoeriger mededelingen te doen. - Opgemerkt dient te worden dat C.A. Mayer in zijn Bibliographie (zie hierboven, blz. 129 noot 1) geen van deze hss. heeft opgenomen. Het feit dat ze niet gesigneerd zijn, acht ik een te zwakke rechtvaardigingsgrond voor deze omissie.

4 De totnogtoe oudstbekende tekst (Anvers 1541) luidt:

Vn peu le feis moindre que Dieu ou Ange
Au demeurant tu l'as à ta louenge
abondamment de gloire auironné,
remply de biens & d'honneur couronné.

In 1543 werden de regels 1 en 2 van de strofe opnieuw gewijzigd:

Tu l'as faict tel que plus il ne luy reste
Fors estre Dieu: car tu l'as quant au reste.

[p. 134]

editie-Roffet van 1541/2 (G), een ander deel nergens elders wordt aangetroffen. Zeer illustratief is in dit verband de 5e strofe van psalm 13. De cursieve tekst heeft het ms. met Roffet gemeen, de gespatieerde regel is een specifieke 2336-lezing. Ter vergelijking druk ik ook de tekst van Anv. 1541 af.

En toy geist tout lespoir de moy
Par ton secours fais que lesmoy
De mon coeur en plaisir se change
Lors a Dieu chanteray louenge
Qui ma donne si bien de quoy.

Fais plutost que le cocur de moy,
(qui met tout son espoir en toy)
de ton secours se resiouisse.
De dieu chanteray iustice
Il me fera selon ma foy.

4.	Cod. Vind. 2644, ms. Arsenal 3632 en de editie-Roffet 1541/2 vormen één tekstgroep, met geringe onderlinge verschillen, die evenwel voldoende zijn om te veronderstellen dat de volgorde waarin hss. en druk genoemd zijn, tevens de chronologische is.
5.	In 1543 verschijnt de definitieve uitgave. De oudste dertig psalmen zijn opnieuw - voor de vierde maal - gerevideerd; de negentien nieuwe bezitten we slechts in één redactie.

We bezitten een getuigenis dat Marot zelf aan de verspreiding van zijn eerste dertigtal psalmen door middel van handschriftelijke kopieën heeft meegewerkt: ‘et pour ce que d'iceulx il a baillé quelques doubles à ses amys’¹. Mocht men desondanks aan de authenticiteit van de onder 1. en 2. genoemde teksten twijfelen, dan is daar tenslotte het onomstotelijke bewijs dat Marot zelf ons aan de hand doet, en wel in zijn Epistre de Frippelippes, gericht tegen Sagon en daterend uit 1537, waarin de dichter zichzelf citeert in de woorden van psalm 9, str. XV:

Or sont tombez les malheureux
En la fosse faicte par eux.
Leur pied mesmes s'est venu prendre
Au filé qu'ils ont voulu tendre.

(Fripp. vs. 31-34)

Natuurlijk citcerde Marot naar de psalmversie die op dat moment op zijn schrijftafel lag: die van ms. 2337!

Eerst nu door de tekstvergelijking in grote lijnen is komen vast te staan hoe de verschillende redacties zich tot elkaar verhouden, is het mogelijk de ontstaans- en ontwikkelingsgeschiedenis van de psalmen aan de hand van de varianten te bestuderen. Een aantal wijzigingen liggen in het esthetische (stilistisch-grammaticale en verstechnische) vlak: zij kunnen ons een indruk geven van Marot's ontwikkeling als taalkunstenaar². Men mag echter ook aannemen dat een ander aantal moet worden

1 Ontleend aan Théodore Gérold, C.M. Psaumes avec les melodies (Bibliotheca Romanica 252-254), Strasbourg, s.d., p. XI.

2 Karl Regius, Untersuchungen zum Übersetzerstil Clement Marots (Diss. Freiburg i.d. Schweiz), 1951, onderzocht ook de Psalmen op bepaalde stilistische kwaliteiten.

[p. 135]

toegeschreven aan een gewijzigd inzicht in de exegese van de betreffende tekst. Hier staan we voor de vraag naar Marot's theologische bronnen.

Vooraf interesseren ons echter zijn zuiver-litteraire¹.

1 H. Guy, Les sources du poète Cl. M., Foix 1890, later bewerkt tot ‘thèse’: De fontibus Clementis Maroti poëtae, Fuxi 1898, rept met geen woord over de Psalmen!

c. Marot's bronnen

1. De litteraire

Hoe is Marot tot het genre, wellicht beter gezegd: de idee, gekomen en wat heeft hem ertoe geleid zijn psalmen de vorm van het chanson te geven?

Wat het eerste betreft, staan twee meningen lijnrecht tegenover elkaar. Becker beschouwt Marot's werkzaamheid als de schone vrucht van de samenwerking van Renaissance (Humanisme) en Reformatie; Gastoué daarentegen ziet Marot als het eindpunt in een lange keten van psalmberijmingen in de volkstaal, een keten van traditie die haar beginpunt zou vinden in de 12e, 13e ceuw². Gesteld al dat hij gelijk heeft, dan nog blijft de vraag naar de oorsprong van de vorm, het chanson. Tevergeefs toch hebben we in de middeleeuwen, van de 12e tot het eerste kwart van de 16e eeuw, in Frankrijk gezocht naar een psalm in chansonvorm. Men is er bij Marot toch niet mee klaar met te verwijzen naar de ‘goût du jour’, zoals Gastoué deed³.

Ik meen dat we voor het antwoord de blik moeten richten naar Straatsburg. Samen met Antwerpen en Bazel was Straatsburg voor Frankrijk de invalspoort voor nieuwe ideeën, die aan de autochtone hervormingsbeweging krachtige stimulansen hebben gegeven⁴.

In Parijs moeten de hervormingsgezinden heel goed op de hoogte geweest zijn van wat er in de hoofdstad van de Elzas gebeurd was en gebeurde. Tijdens de vervolgingen die in de jaren tussen 1520 en '30 telkens weer uitbraken, hebben tal van hen er hun veilige toevlucht gezocht. Jacques Lefèvre d'Étaples, Gérard Roussel en anderen hebben we gezien als gast van de Straatsburgse reformatoren. Daar hebben ze de machtige werking van het psalmgezang der in kathedraal en stiftskerk verzamelde gemeente ervaren, daar hebben ze opgemerkt hoe de Straatsburgse psalmberijmers met eenvoudige middelen de proza-psalmtekst voor het volk zingbaar hebben gemaakt⁵. En Marot, die heel Frankrijk doorzwierf, die zo nauw bij de controversen van zijn dagen betrokken is geweest omdat hij er zich zo hevig voor interesseerde, zou van dit alles onkundig zijn gebleven?

Allen die zich met Marot's psalmen hebben beziggehouden en met name de 16e-eeuwers onder

2 Becker, C.M.'s Pss. übersetzung, S. 2 (verg. ook Becker, Cl. Marot, S. 347); Gastoué, Cant. pop., p. 133/4.

3 Gastoué, Cant. pop., p. 134.

4 Zie vooral W.C. Moore, La Réforme allemande et la Littérature française. Recherches sur la Notoriété de Luther en France, Strasbourg 1930.

5 De invloed die van de Straatsburgse reformatoren op Lefèvre en Roussel c.s. is uitgegaan, is inderdaad zeer groot geweest: ‘...et plusieurs de ces hommes devaient rentrer en France imbus d'idées nouvelles’ (Margaret Mann. Érasme et les débuts de la Réforme française (1517-1536), Paris 1934, p. 153 - ‘Lefèvre et Roussel, réfugies à Strasbourg, y retrouvèrent avec joie le christianisme apostolique.’ (H. Hauser et A. Renaudet, Les débuts de l'âge moderne, 3e éd., Paris 1946, p. 239).

[p. 136]

hen, hebben zijn getrouwheid aan de bijbeltekst geprezen. Men kan in die nauwe aanleuning aan de bijbel Straatsburgse invloed zien. Maar er is iets anders, iets meer. Straatsburg heeft Marot de vorm geleerd. Of durft men staande houden dat de overeenkomst tussen de 114e en 115e psalm van Greiter en die van Marot zuiver toevallig is? Ik citeer enkele gedeelten:

Do Israel auß Egypten zoch

vnd do das hauß Jacob dannen floch

von dißem frembden volcke,

Do ward Juda jetz seyn heyligthumb

vnd Israel auch seyn herschafft frumb
vnder des hymels wolcken.

Quand Israel hors degipte sortit

et la maison de iacob se partit

de la gent peregrine

Juda fut lors de dieu sanctifie
Israel surtout fortifie

soubz sa puissance digne.

Wat een treffende gelijkheid in de bouw van de strofe, tot in het metrum van de beide korte versregels (3 en 6) toe! Doch niet alleen de uiterlijke structuur, ook de inwendige sluit zich aan bij de strofe van Greiter. Men lette op de vers-initia: Do - Quand; vnd - et; von - de; do - ...lors; vnd Israel - Israel; vnder - soubz.

Mogelijk verwijst een scepticus naar de bijbeltekst van Olivetan (1535), die vier van de zes initia geleverd kan hebben:

Quand Israel issoit de Egypte / & la maison de Jakob du peuple estranger / Jehudah fut faict pour sa sainctete / & Israel pour sa seigneurie.

Maar dan nog blijven de strofestructuur, de laatste stroferegel en de Straatsburgse ‘methode’ hun woord meespreken.

In de 2e en 3e strofe treden de overeenkomsten niet zo sterk op de voorgrond, maar de laatste (4e) loopt in bouw weer parallel met die van Greiter.

Voor psalm 115 gebruikt Marot, wat overigens bij hem zeer zeldzaam is, dezelfde strof als voor psalm 114, waarbij hij in het voetspoor van Greiter treedt¹. Opmerkelijk is ook hoe Marot eenzelfde kernachtige beknoptheid betracht als zijn Straatsburgse kunstbroeder.

1 Met dien verstande dat Greiter in de twee psalmen een 12-regelige strofe heeft, die bij Marot in beide gevallen gehalveerd is.

[p. 137]

Psalm 115
GREITER
(Die zwen Psalmen, Strb. 1527)
MAROT
(Ms. fr. 2337)

 

I, 1-6

 

Nit vns, nit vns, o ewiger herr,

 

sonder deynem namen gib die eer

 

vmb deyner giet vnd treüwe.

 

Warumb solt wir seyn der heyden spott

 

das sye sprechen Wo ist num jr gott?

 

das must vns all gereüwen.

 

I, 1-6

 

Non point a nous non point a nous Seigneur

 

mays a ton nom donne gloire et honeur

 

pour ta grand bonte seure

 

Pourquoy diront les gens en se moucquant

 

ou est leur dieu quilz vont tant inuocquant

 

ou est il a ceste heure?

Van Greiter's strofe II, 1-6 vindt men de volkomen parallel bij Marot in III, 4-6 en IV, 1-3.

Een ander argument kan men vinden in de strofe van psalm 10, die zeer nauw verwant is met de ‘Kirchenliedstrophe’ (2 + 2 + 3), een vorm die door de Straatsburgse psalmberijmers herhaaldelijk werd toegepast.

Een slaafs navolger van de Duitse psalmen is Marot niet geworden. Dat was ook niet nodig zodra hij de verwantschap met het volkslied, zo men wil het chanson, had opgemerkt. Toen kon de Franse dichter eigen wegen bewandelen.

2. De theologische

Een berijmer van psalmen gaat uit van de bijbeltekst, in welke vorm dan ook. Voor Plattard stond het in 1912 vast dat Marot ‘vertaalde’ naar een Latijnse tekst, welke, liet hij in het midden¹. Twee jaar later verwees Margarethe Förster naar Vatable, maar wanneer ze wilde aantonen hoe dikwijls ‘Marots Verse an Knappheit der Wiedergabe mit der Prosa wetteifern’, gebruikte ze als vergelijkingsmateriaal Calvijns Latijnse en Franse prozavertaling van de Psalmen (resp. van 1554 en '58)².

Ligt het echter niet veel meer voor de hand aan te nemen dat Marot is uitgegaan van een psaltertekst in de volkstaal? En welke kwam in 1535 en latere jaren meer in aanmerking dan die van Olivetan's bijbeloverzetting uit eerstgenoemd jaar? Becker heeft in 1921 Olivetan's aandeel in Marot's psalmen gebagatelliseerd, hetgeen hij in 1926 herhaalde³. Wel betrok Mlle. Leblanc opnieuw deze bijbel in haar onderzock, maar zij refereerde zich uitsluitend aan de definitieve Marot-tekst van 1543⁴. Het interesseert ons echter bovenal te weten of ook de oudste versies die invloed verraden,

1 Jean Plattard, Comment Marot entreprit et poursuivit la traduction des Psaumes de David, in: Revue des Études rabelaisiennes, T.X (1912), p. 335.

2 Margarethe Förster, Die französischen Psalmenübersetzungen vom XII. bis zum Ende des XVIII. Jahrhunderts, Inaug.-Diss., Berlin 1914, S. 42f. en 42 N. 5.

3 Becker, C.M.'s Pss. übersetzung, S. 26 en Becker, Cl. Marot, S. 349, N. 1.

4 P(auline) Leblanc, La Poésie religieuse de Clément Marot, Paris 1955, p. 315-326.

[p. 138]

en of de wijzigingen die Marot in de loop van de jaren aanbracht, wellicht verband houden met de revisie van Olivetan's bijbel in 1540. Uit een onderzoek is me gebleken dat dit inderdaad het geval is. Ik wil dit aantonen aan de hand van psalm 4.

ms. fr. 2337	olivetan 1535^1
i, 1-2 en 5
Quand ie tinuocque....	O Dieu de ma iustice / quand ie crye....
O Dieu de mon droict....
...exaulse mon oraison	exauce mon oraison.
ii, 1-5
Jusques a quand o gens humaines	Filz des hommes / insque a quand
ma gloire abbatre tascherez	en diffamant ma gloire
iusques a quand les choses vaines
et de mensonge toutes pleines	aymerez vous vanite /
aymerez vous et chercherez.	et chercherez mensonge?
iv, 1-5
Tremblez....	Tremblez et ne pechez point:
....sans plus pecher
pensez....	meditez
en voz cueurs et litz et adonques	en voz coeurs sur voz couches / et
vous tiendrez quoy....	vous tenez quoy.
v, 1 en 3-4
...faictes sacrifice	Sacrifiez sacrifice de iustice /
....de iustice
ayans espoir au Dieu....	et ayez espoir au Seigeneur.
vi, 4-5
O Seigneur espans de ta face	Seigneur leue sur nous la clairte de ta face.
la clarte sur moy et sur eulx
vii, 1-2
Tu scais que liesse as donnee	Tu as donne liesse en mon coeur/
ordinairement a mon cueur

1 De eerste uitgave van de Bijbel van Olivetan. Geen ex. in een openbare bibliotheek in ons land; sedert 1956 een ex. in particulier bezit. Ik raadpleegde Londen, Br. Mus. 676.i.9 en 1.d.1., en Stuttgart, Württ. Landesbibl. - Voor titel en bijzonderheden zie E. Pétavel, La Bible en France, Paris 1864, p. 84-109 en W.J. van Eys, Bibliographie des Bibles, etc. I, Genève 1900, No. 35. Ook D. Lortsch, Hist. de la Bible en France, Paris-Genève, 1910, p. 127svv.

[p. 139]

In 1541 heeft Marot deze psalm zo grondig omgewerkt dat van de 40 versregels slechts 5 ongewijzigd bleven. Een aantal van de veranderingen is terug te brengen op het streven om een nauwere aansluiting te krijgen aan Olivetan's versie van 1540.

roffet 1541/2	olivetan 1540^1
iii, 1-3
Sçachez, puisqu'il le convient dire,	Or sachez
Que Dieu pour son Roy gracieux	que le Seigneur a choysi pour soy le gracieux
Entre tous m'a voulu eslire:
vi, 1-5
Plusieurs gens disent: qui sera-ce	Plusieurs disent:
Qui force bien nous fera voir	Qui nous fera veoir le bien?
Et crient: Seigneur par ta grace	Seigneur
Espand la clarté de ta face	leue sur nous la clairté de ta face.
Dessus nous....
viii, 1-5
Si qu'en paix et en seurté bonne	Ie me coucheray en paix
Coucheray et reposeray	& ensemble auec eux dormiray:
Car, Seigneur, ta bonte l'ordonne	car Seigneur
Que seur et seul regnant seray.	toy seul me feras habiter seurement.

In 1543 verwerpt Marot het ‘Craignez’ in IV, 1 van Roffet om terug te keren tot het ‘Tremblez’ van ms. 2337 en de bijbel.

De zesde strofe, die bij Roffet reeds in de richting van Olivetan was gewijzigd, wordt nu nognaals herzien en krijgt een redactie die nog nauwer bij de bijbel aansluit:

Plusieurs gens disent, Qui sera ce
Qui nous fera veoir force biens?
O Seigneur....
Vueilles la clarte de ta face
Esleuer....

Weliswaar verschilt het aantal ontleningen aan Olivetan van psalm tot psalm, maar ik meen gerechtigd te zijn tot de uitspraak dat de dichter deze bijbeltekst als basis voor zijn lied heeft aangenomen. Voorts blijkt dat de grondige revisie van 1541, zoals we die in de editie-Roffet aantreffen, mede ondernomen is om een nauwere aansluiting aan de herziene bijbel van Olivetan te verkrijgen.

1 De eerste revisie van Olivetan. Van Eys, Bibliographie des Bibles I, No. 40. Exx. o.a. Londen, Br. Mus. 3022. dd. 9; Stuttgart, Württ. Landesbibl., Biblia gallica 8^o.

[p. 140]

Mede, want ook andere, poëtische motieven hebben Marot tot zijn revisie geleid, zoals hij ook van het begin af een aantal andere ‘theologische’ bronnen heeft geraadpleegd.

Willen we nagaan welke dat zijn geweest, dan doen we het best Marot's eigen en enige aanwijzing in deze richting te volgen.

Boven de psalm, die het eerste gedeelte van de bundel Le Miroir van Marguerite de Navarre, 1533, afsluit, staat: ‘Le VIe Pseaulme de David, translaté en francoys selon l'hebreu par Clement Marot...’¹ De afzonderlijke uitgave zoals die zich in de Biblioteca Colombina te Sevilla bevindt en die ik met Plattard op 1535 zou willen dateren², heeft in de titel: ‘translaté... au plus près de la vérité Ebraicque’. Deze ‘verité hebraicque’ ontmoeten we opnieuw in ms. Arsenal 3632.

Het verschil in formulering is opmerkelijk. Het betekent m.i. dat Marot tussen 1533 en '35 heeft ontdekt dat de laatste formule de meest ‘wetenschappelijke’ was. Dat betekent niet dat Marot Hebreeuws heeft gekend, maar onder de bijbelfilologen, met een van wier werken hij blijkbaar heeft kennis gemaakt, was die aanduiding en vogue. Zo verschenen achtereenvolgens:

1523: Psalterium ivxta hebraicam veritatem Divo Hieronymo interprete, Moguntiae^3.

1529 (2e ed. '32): S. Psalmorum libri qvinqve ad ebraicam veritatem versi, etc. van Aretius Felinus (= Martinus Bucer), Argentorati^4.

1532: Liber Psalmorum seu enchiridion Psalmorum ex Hebraïca veritate, latinitate Hulderici Zwinglii, Tiguri^5.

1532: Psalmorvm onmivm ivxta hebraicam veritatem paraphrastica interpretatio autore Ioanne Campensi, Antverpiae^6, waarvan Dolet in 1534 een Franse vertaling het licht deed zien: Paraphrase / ❘ cest a dire / Claire ❘ translation faicte iou = ❘ xte la sentēce non pas ❘ iouxte la Lettre / sur ❘ tous les Psalmes se = ❘ lon la verite Hebrai = ❘ que. faicte par Jehan ❘ Campēsis lecteur pu = ❘ bliq̄ des Lettres He = ❘ braiques en Luniuer = ❘ site de Louuain. ‖ M.D.xxxiiij.‖^7

Indien Marot een of meer van deze werken bij zijn arbeid heeft geraadpleegd, dan heeft hij daaraan de vrijmoedigheid ontleend te vermelden dat hij de ‘vérité hébraïque’ volgde⁸.

Verrassend was de ontdekking die Ph. Aug. Becker in 1921 deed. Hij vond nl. dat Marot zich principieel gehouden had aan de Psalmencommentaar die de Straatsburgse reformator Martin

1 Zie hiervoor blz. 128 en n. 2 aldaar.

2 H. Harrisse deelt in een art.: La Colombine et Clément Marot, in: Le Livre, mars 1886, mee dat zich op het ex. in de Colombina een datering in handschrift bevindt: 1525. Plattard (in Revue des Ét. rabel. X, p. 329) trekt deze datering in twijfel en veronderstelt 1535.

3 Ex. o.a. Leiden U.B. 1367 G 327.

4 Voor volledige titels der onderscheidene uitgaven zie R. Stupperich, Bibliographia Bucerana, in: Schriften des Vereins f. Reformationsgesch., Nr. 169, Jhrg. 58, Heft 2, Gütersloh 1952- Van geen der edd. bevindt zich een ex. in ons land. Ik raadpleegde exx. te Londen, Br. Mus., ed. 1529:1007. g.1; Heidelberg U.B. Q 637-2 (ed. '32) en Straatsburg B.N.U.

5 Ex. o.a. Parijs B.N. - Herdrukt als Enchiridion Psalmorum in de Opera Completa... curantibus M. Schulero et 10. Schulthessio, Vol. Quintum, Turici 1835, pag. 297-482.

6 Ex. Stuttgart, Württ. Landesbibl. (Biblia batavica 8^o).

7 Deze uitgave in Parijs, B.N. Rés. A 6141; een tweede druk verscheen in 1537 te Antwerpen bij Wed. Mart. de Keyser, zie Nijh.-Kron. II, 3260; bewaarplaats thans onbekend. E. Dolet verzorgde in 1542 een derde druk onder ietwat gewijzigde titel; ex. Londen, Br. Mus. C 27 a 25.

8 Dat hij de ‘veritas vulgatae’ niet volgde, blijkt nergens duidelijker dan uit de berijming van psalm 14.

[p. 141]

Bucer in september 1529 had laten verschijnen, welk werk in 1533 te Parijs ongehinderd werd verkocht¹. Een bewijs vond hij in de korte inhoudsopgaven (‘argumenten’), die bijna zonder uitzondering en vaak woordgetrouw met Bucer's argumenten overeenstemmen.

Van deze commentaar zegt Becker: ‘Bucers Bestreben war den Psalm an sich, nach seinem eigenen Sinn und mit seinem besonderen Stimmungsgehalt zu erfassen. Der allegorischen und ṃmystischen Auslegung geht der nüchterne Straszburger Reformator geflissentlich aus dem Weg; selbst die typologische Deutung auf Christus, die z.B. der Lutherschen Psalmenübersetzung ihr Sondergepräge gibt, ist meistens nur angedeutet; dogmatische Nebengedanken liegen Bucer durchaus fern. Die Psalmen sucht er so zu verstehen, wie sie der Sänger in der Stunde empfand, wo er die Psalmworte niederschrieb. Darum achtet er vor allem auf die geschichtliche Voraussetzung und richtet sein Augenmerk mit besonderem Fleisz auf den Zusammenhang der Gedanken und die Eigenart der Affekte. Er bemüht sich die verborgenen Fäden der inneren logischen Verbindung zwischen den einzelnen Gedanken und Gefühlsäuszerungen bloszzulegen’².

Welnu, éen voor éen zijn deze kenmerken van toepassing op Marot's berijming. De gehele opzet en uitwerking is Buceriaans. Op het voorbeeld van de reformator streeft de dichter ernaar een in alle geledingen samenhangend lied te vervaardigen. De psalm verliest zijn springend, analytisch karakter, want op velerlei wijzen brengt Marot verbindingen tussen de gedachten tot stand, wat de algemene verstaanbaarheid uiteraard ten goede komt. Ook Marot's keuze van de strofe - en welk een verscheidenheid toont zijn kleine bundel in dit opzicht - kan samenhangen met zijn opvatting omtrent het ‘Stimmungsgehalt’ van de psalm. Van Bucer leerde hij ook de gevoelstoon van bepaalde wendingen, zoals de ironische vraag in psalm 9, str. VI en het antwoord daarop in str. VII³.

Zo even viel de naam van François Vatable, de beroemde hebraïst, die Frans I aan zijn Collegium Trilingue had weten te verbinden. Lange tijd heeft men, op gezag van Étienne Pasquier, gemeend dat Marot veel, zo niet alles, te danken heeft gehad aan de colleges van Vatable⁴. Het is in hoge mate onwaarschijnlijk dat de dichter over de vele jaren dat hij zich met zijn psalmberijming heeft beziggehouden, een zo innig persoonlijk contact met de geleerde heeft onderhouden als wordt gesuggereerd. Wel mag men op grond van enkele interpretaties en formules concluderen, dat Marot de beschikking heeft gehad over Vatable's aantekeningen bij de psalmtekst, die echter, naar Becker heeft geconstateerd, voor een goed deel teruggaan op... Bucer⁵!

Anders staat het met de Paraphrases in Franse vertaling van de Leuvense hebraïst Johannes Campensis. Uit een onderzoek van 15 psalmen is me gebleken dat Marot voor zijn oudste psalmen dit werk heeft geraadpleegd, hetzij voor een z.i. betere, hetzij voor een zinverwante vertaling. Voor het bewijs wil ik met enkele aanhalingen volstaan:

1 Becker, C.M.'s Pss. übersetzung, S. 21.

2 Becker, C.M.'s Pss. übersetzung, S. 23.

3 Becker, C.M.'s Pss. übersetzung, S. 39.

4 Zie Douen, C.M. et le Ps. hug. I, p. 469; spreekt Pasquier slechts van ‘aidé de Vatable’, Florimond de Raemond drukt zich sterker uit: ‘(Vat.), qui luy (= Marot) mettoit l'Hebrieu mot-à-mot en François’. (L'Histoire de la naissance, progrez et decadence de l'heresie de ce siècle, 1609, p. 1042).

5 Becker, C.M.'s Pss. übersetzung, S. 22.

[p. 142]

Ps. 1, II 5/6 (ms. fr. 2337):	.... & qu'il produict/
	prospere & rend encores aultre fruict
Camp.:	qu'il produyra, apporters encore aultre proffit.

(In Roffet zijn de verzen gewijzigd in:

....et tout ce qu'il fera

Tousjours heureux et prospere sera,

waarin men gemakkelijk Olivetan 1540 herkennen zal: ‘& tout ce qu'il fera, prosperera’, en Bucer's (1532): ‘foelix et faustum’.)

Ps. 1, III 2:	....seront semblables au festu /
Camp.:	....ilz seront comme le festu
Ps. 2, II 3/4:	de conspirer ensemble par menace,
	sur le Seigneur / & son Christ bien aymé.
Camp.:	& (out) conspiré contre le Seigneur, & son CHRIST.
Ps. 2, VIII 3/4:	& la grandeur de ton seigneuriage
	Jusques aux fins de la terre estendray
Camp.:	& ta Seigneurie sera estendue iusques aux derniers fins de la terre.
Ps. 2, XIII 3:	lors sentirez de combien sont heureux ❘ ceux qui...
Camp.:	....uous sentirez... que urayement bien heureux sont ceux, qui...
Ps. 3, VIII 2/3:	de qui actendre fault ❘ vray salut...
Camp.:	On doibt attendre le uray salut de toy senl.

Deze voorbeelden, die nog met vele te vermeerderen zouden zijn, - voor Bucer zie men Becker's studie van 1921 en Mlle. Leblanc's dissertatie - tonen genoegzaam hoe Marot bij het berijmen van de oudtestamentische psalmen is te werk gegaan: uitgaande van de bijbeltekst van Olivetan, die hij op de voet volgt en waaruit hij een aantal elementen ongewijzigd of variërend overneemt, integreert hij in zijn psalm de totaalopvatting van Bucer, tekstvarianten van Vatable en vertalingen van Campensis. De bedoeling van deze werkwijze was een psalm te schrijven die theologisch-filologisch verantwoord, en die tevens zowel in de samenhang van de hoofddelen als in die der afzonderlijke volzingedachten duidelijk zou zijn.

De drang naar verstaanbaarheid, die zich o.a. uit in de overvloed van gepaarde synoniemen en zinverwante formuleringen - vaak aangewend onder de noodzaak van strofe- of regelvulling - geeft soms aan het lied een zekere breedsprakigheid ook daar waar men de conciesheid van het origineel zou verkiezen. Het heeft er alle schijn van dat Marot op deze wijze het Hebreeuwse parallellisme heeft willen opvangen.

Maar wat Marot ook integreert, altijd blijft hij binnen het kader van de psalm, m.a.w. ‘uitbreidingen’ als sommige psalmen uit Luther's kring te zien geven, zijn hem ten enenmale vreemd. Vandaar dat men zijn ‘getrouwheid’ aan de tekst geprezen heeft.

En toch kan men zich niet aan de indruk onttrekken dat ook voor Marot de psalmen actuele gedichten zijn geweest; geen filologische oefeningen, geen modegenre waaraan een leidende figuur zich nu eenmaal niet onttrekken kon, maar liederen waarin hij woorden vond die hij zocht om uit te spreken wat er in hem omging: psalm 3 dichtte hij toen hij als balling verkeerde aan het hof te

[p. 143]

Ferrara; aan psalm 9, ‘pseaulme propre pour un chef de guerre vaincqueur’, trekt hij zich op in de strijd tegen Sagon, naar we kunnen afleiden uit het citaat in de Epistre de Frippelippes. Daarna breidt de behoefte van zijn strijdbare natuur zich uit tot de behoefte aan dieper religieuze bezinning van zichzelf en zijn geestverwanten¹.

Of op een zeker moment bij Marot de wens heeft bestaan een volledige berijming van het Boek der Psalmen te vervaardigen, is niet met zekerheid te zeggen, wel te vermoeden als we letten op de completering van de reeks der eerste vijftien psalmen. De veelvuldige lotswisselingen kunnen oorzaak geweest zijn van de beperking tot een eerste aanleg; ook meen ik dat de dichter veel tijd heeft besteed aan het herschrijven en revideren van zijn eerste reeks.

1 Hasper poneert vele malen en met grote stelligheid dat Vatable om zich te wreken over de tegenwerking van de Sorbonne, die pogingen om de bijbel in de volkstaal over te zetten verbood, van Marot gebruik zou hebben gemaakt om langs de weg van een geversificeerd psalter zijn doel te bereiken. Men moet de juistheid van deze opvatting betwijfelen. - Hasper, Calvijns beginsel, blz. 354, 480, 262, 489-491. Zie ook het Register op Vatable.

d. De ‘Cinquante Pseaulmes’

Toen Marot begin november 1542 te Genève kwam, werd hij daar door Calvijn, die een jaar tevoren in de stad was teruggekomen, met vreugde ontvangen. De nieuwgekomene was voor de reformator geen onbekende. Het is niet onmogelijk dat beide mannen elkaar aan het hof van Renée de France te Ferrara hebben ontmoet (± 1535/6), al wordt dit door sommigen betwijfeld². In elk geval begroette Calvijn in Marot de dichter van de dertien psalmen, waarop hij in 1538/9 de hand had weten te leggen en die hem in staat hadden gesteld te Straatsburg het eerste bundeltje gereformeerde liturgische gezangen in het Frans samen te stellen, de Aulcuns Pseaulmes et cantiques; de dichter ook van de dertig psalmen die het hoofdbestanddeel vormden - wat de zang betreft - van de kort tevoren te Genève verschenen La Forme des prieres et chantz ecclesiastiques.

Voor Calvijn openden zich nieuwe perspectieven: Marot zou een aanvulling kunnen geven op zijn dertig psalmen, waarvoor Loys Bourgeoys, die even vóór Calvijn's terugkomst zijn toevlucht in Genève had gezocht, in opdracht van de reformator nieuwe melodieën componeerde³.

Douen was van mening dat de censuur die Calvijn over Marot's berijmingen oefende, ondraaglijk moet zijn geweest voor de dichter: ‘A la moindre tournure qui s'ćcartait de l'original sous prétexte d'élégance ou de difficulté, il me semble voir Calvin tressaillir comme un autre Élie, et l'entendre s'écrier de sa voix brève et impérieuse, en faisant jaillir la flamme de son oeil perçant: “C'est le Saint-Esprit qui a dicté les psaumes à David, c'est Dieu qui les a faits”, etc.’ En even verder schrijft hij: ‘La fougue du jeune prophète et son geste imposant étonnaient Marot sans le convaincre, le faisaient hésiter un instant malgré sa barbe grise; puis, après quelques passes oů l'avantage devait rester presque toujours au plus instruit et à l'homme d'autorité, le poëte reprenait son manuscrit et allait corriger ses vers’⁴.

2 O.a. door Mlle. Leblanc, La Poésie religieuse de Cl. M., p. 209; echter niet door Hasper, Calvijns beginsel, blz. 262.

3 Paul-André Gaillard, Loys Bourgeoys. Sa vie Son oeuvre comme pédagogue et compositeur, Lausanne 1948, p. 51-53.

4 Douen, C.M. et le Ps. hug. I, p. 407 en 408.

[p. 144]

Hoe geheel anders zijn de feiten, dan de Calvijn-hatende en dus sterk bevooroordeelde Douen suggereert:

1.	Calvijn, die de editie-Roffet waarschijnlijk nog niet kende toen La Forme des prieres werd samengesteld, accepteerde onmiddellijk Marot's nieuwe redactie van de oudste dertig psalmen.
2.	Het aantal correcties dat de dichter op zijn laatste revisie (Roffet) aanbracht, is gering: afgezien van psalm 6 die bijna in zijn geheel herschreven werd, op 1628 versregels 108 wijzigingen, vaak bestaande uit slechts een enkel woord, en waarvan het merendeel op poëtische en grammaticale overwegingen berust. De ‘theologische’ correcties vinden hun grond in een beter verstaan van Bucer's tekst en commentaar. Hier zou Calvijn de helpende hand hebben kunnen bieden, maar noodzakelijk is dit niet, gelet op Marot's jarenlange arbeid aan zijn psalmen.
3.	Wel verre van aan te dringen op een systematische completering van de psalmenreeks heeft Calvijn Marot geheel de vrije hand gelaten in de keuze van de te bewerken psalmen.
4.	Hoe de berijming van de psalmen 25, 36, 46, 91 en 138 tot stand is gekomen - op verzoek van Calvijn of uit eigen beweging -, feit is dat de reformator zijn eigen versificaties van deze psalmen zoals die voorkwamen in de Aulcuns Pseaulmes, het Pseudo-romeinse gezangboek (Straatsburg 1542), de Forme des prieres (Genève 1542) en nog in de latere Frans-Straatsburgse gezangboeken, voor die van Marot heeft gesupprimeerd.

Belangrijker nog dan dit alles is de vraag of Marot bij het berijmen van de negentien nieuwe psalmen een andere methode heeft gevolgd, andere bronnen heeft gebruikt, kortom, of op enige wijze de invloed van Calvijn zo klaarblijkelijk is dat van een principieel andere houding tegenover de stof gesproken mag worden. Alleen de analyse kan hier het antwoord geven.

Een aantal psalmen, waaronder enige die grote moeilijkheden aan de exegese bieden als 46, 101 en 110, heb ik ontleed. De invloed van Calvijn heb ik trachten na te gaan door middel van tekst en marginalia uit La Bible, de door de reformator gerevideerde en van uitvoeriger kanttekeningen voorziene bijbel van Olivetan¹. Ten tijde van Marot's verblijf te Genève bereidde Calvijn zich reeds op een nieuwe bijbeluitgave voor. Marot's dichterarbeid zal hem stellig tot intensievere studie van het Boek der Psalmen hebben geïnspireerd. Verder heb ik getracht vast te stellen waar Marot kennelijk steunde op Bucer, Vatable en Campensis².

Ik geef hier mijn analyse van psalm 110.

1 Ik gebruikte mijn ex., François Iaqui, 1562. (Zie Van Eys, Bibliographie des Bibles, I, Nro. 105). Een tweede ex. te Utrecht U.B.

2 Voor Bucer gebruikte ik de ed. 1532; de aantt. van Vatable werden door Rob. Stephanus meegedeeld in Liber Psalmorum Davidis tralatio duplex, etc, Oliva, 1556 (ex. in eigen bezit); van Campensis' Paraphrase gebruikte ik de 3e dr. omdat ik in Londen al fotocopieën had laten maken, vóór ik in Parijs de 1e dr. leerde kennen. De verschillen beperken zich overigens tot een enkel woord en de spelling. - De tekst van Marot wordt afgedrukt naar de oudste in mijn bezit zijnde editie: Les Oeuures de Clement Marot, etc., A Paris, Chés Iaques Bogard, 1546; de Psalmen daarin met eigen titel (Cinqvante devx Pseavmes de David) en afzonderlijke paginering. Zie C.-A. Mayer, Bibliographie II (1954), Nro. 141.

[p. 145]

Psalm 110
bu.: Canit de regno Christi, quod in Zijon coepit, indeque ad fines orbis usque peruenit, obtinebitque donec Christum superi & inferi uniuersi adorent, hostesque eius scabellum positi fuerint pedibus eius.	Il chante le regne de Iesus Christ, lequel commenca en Sion, & de là paruint iusques aux fins de la terre, & continuera iusques à ce que Iesus Christ soit adoré vniuersellement, & que de ses ennemis il ayt faict son marchepied.
	i
	L'Omnipotent à mon Seigneur & maistre Ha dict ce mot: A ma dextre te siedz, Tant que i'aurai renuersé & faict estre Tes ennemis le scabeau de tes piedz.	bible: L'Eternel a dit à mon Seigneur, Sied toy à ma dextre, iusqu'à à ce que i' aye rendu tes ennemis l'escabeau de tes pieds.
	ii
bu.: Proferet Iehouah è Zijon potens imperium tuum	Le sceptre fort de ton puissant Empire En fin sera loing de Sion transmis Par l'Eternel, lequel te viendra dire: Regne au milieu de tous tes ennemis.	bible: Le Sr. enuoyera de Sion le sceptre de force, pour seigneurier au milieu de tes e. In marg.: ...son regne sera estendu iusques aux nations lointaines.
	iii
bu.: sicut ros in aurora, ita prouenit ab utero iuuentus tua.	De son bon gré ta gent bien disposée, Au iour tressainct de ton sacre courra: Et aussi dru qu'au matin chet rosée, Naistre en tés filz ta ieunesse on verra.	bible in marg. de son bon gré vat.: Populus tuus liberaliter conueniet ... quia Deus solio Regio te imposuit ... Conueniet igitur populus ad te, vt Regem suum agnoscat.
		vat.: Quemadmodum ... ros dum cadit è caelo, ... ita nascetur tibi soboles incredibili numero.

[p. 146]

	iv
	Car l'Eternel sans muer de courage, Ha de toy seul dict, & iuré auec: Grand Prestre & Roy tu seras en tout aage, En suyuant l'ordre au bon Melchisedec.	vat.: vt Rex simul & Sacerdos esset: sic Christus Rex fuit & Sacerdos.
	v
bu.: Dominus ad dexteram tuam, caedet in die irae suae reges. - camp.: Le Sr., qui assiste à ta dextre	A ton bras droict Dieu ton Seigneur & Pere T' assistera aux belliqueux arroys, Là ou, pour toy, au iour de sa colère, Rompra la teste à princes, & à Roys.	bible: Le Sr. qui est à ta dextre, froissera les rois au iour de son ire
	vi
	Sur les gentilz exercera Iustice, Remplira tout de corps mortz enuahis, Et frapera pour le dernier supplice, Le chef regnant sur beaucoup de pays.	bible: Il exercera ingement ... (In marg.: entre les Gentils), il remplira tout de corps morts: il frapera le chef sur vn grand pays.
	vii
camp.: Il boyra du fleuue en passant: bu.: Significat enim tantum fundendum sanguinis, ut è flumine ex hostium sanguine facto, rex hic bibiturus sit	Puis en passant au milieu de la plaine, Des grandz ruisseaux de sang s'abreuuera, Par ce moyen, ayant victoire pleine, La teste hault, tout ioyeux, leuera.	bible: Il beura du torrent rent par la voye: et pour-ce il leuera la teste haut. (In Argument: Par ceste grande effusion de sang de ses ennemis, telle qu'vn fleuue en sourdra, dont il beura, il monstre vne grande victoire de laquelle il s'esiouira ...)

Uit het verwerken van de door Calvijn herziene bijbeltekst en van zijn marginalia (tekstvarianten en toelichtingen) mag men besluiten tot een diepgaand overleg tussen de dichter en de geleerde, een contact dat de eerste zeker niet als een last gevoeld zal hebben.

De studie van Bucer blijkt ook hier beslissend te zijn geweest voor de opvatting van de psalm als Hebreeuws lied. De psalmen 101 en 110 leggen daarvoor het beste getuigenis af.

Campensis is op de achtergrond geraakt.

[p. 147]

Wat de analyse van een aantal psalmen ons leerde, komt geheel overeen met wat Mlle. Leblanc in haar thèse schreef: ‘Ces vingt nouvelles pièces ne portent d'ailleurs en aucune façon les marques sensibles d'une inspiration calvinienne. Visiblement, le poète est resté libre de cultiver son art comme il l'entendait, et il a perséveré dans les méthodes qu'il avait suivies jusqu'alors. De la même façon, les corrections et amendements qu'il apporte, à Genève, au texte des trente premiers psaumes, témoignent de repentirs de traducteur, de scrupules poétiques et grammaticaux, mais non d'une orientation théologique. C'est que Calvin connaissait trop les hommes et savait trop bien les juger, pour heurter, sur le terrain sacré des Muses, le scrupuleux prince des poètes français. Il pouvait éclairer pour lui le sens des mots et des versets du modèle, il pouvait aussi, car, en matière religieuse, Marot était modeste, lui souligner ses erreurs, mais il le laissait seul et libre dans son office de poète’¹. Dit is wel een ander geluid dan Douen liet horen!

De vrijheid van de dichter heeft Calvijn weten te waarderen. De grootmeester van het Franse proza, de grootste theoloog wellicht van zijn tijd, wist dat het berijmen van een psalm tot een lied dat in cultische waarde, in poëtische kracht het oorspronkelijk benaderde, niet slechts een zaak was (en is) van een verzenmaker, hoe godgeleerd hij ook moge zijn, maar van een toegewijd en begenadigd dichter².

Zie nogmaals psalm 110. Uit de veelheid van teksten en exegesen, die Marot in zijn onderscheidene ‘bronnen’ vond, heeft hij zich een opvatting gevormd van dit lied: het lied van de troonsbestijging van de (messiaanse) Priester-Koning. Men moet respect hebben voor Marot's inzicht in teksten die op vele plaatsen alles aan duidelijkheid te wensen overlieten, en voor de consequente wijze waarop hij zijn visie, die hij nu eens bij Bucer, dan weer bij Vatable of in de bijbelkanttekeningen, maar in geen enkele van die bronnen in haar totaliteit, gesteund zag, in zijn psalm heeft verwerkt³. Calvijn, die zijn eigen psalmen verwierp, heeft de dichter niet vastgelegd aan bepaalde ‘calvijnse’ opvattingen, maar heeft zich gewonnen gegeven aan wat zijn meerdere in poëtisch vermogen tot stand bracht, ook al week deze op vele plaatsen van het bijbel-woord af.

1 Leblanc, La Poésie relig. de Cl. Marot, p. 301.

2 Hasper heeft vele tientallen bladzijden van zijn boek gebruikt om te betogen dat het berijmen van psalmen niet het werk van een dichter kan en mag zijn. Zie van zijn Calvijns beginsel, het Register, blz. 737.

3 Uit onze analyse moge gebleken zijn dat de zaken ietwat gecompliceerder zijn dan J. Trénel zich voorstelde in zijn opstel: Le Psaume CX chez Marot et D'Aubigné, in: Mélanges de Philologie offerts à Ferdinand Brunot, Paris 1904, p. 323-328. Trénel vergeleek beide berijmingen met Olivetan en ‘la seconde version du Psautier de saint Jérôme refaite directement sur l'original’ (p. 323). Zijn slotsom luidt: ‘De ces courtes remarques, il ressort que c'est de la version originale d'Olivétan que sont tirées ces deux paraphrases de mérite inégale’. We kunnen het echter met de geleerde eens zijn als hij schrijft: ‘On voit encore, que sans avoir ‘hebrieu langage appris’, c'est Marot qui a su le plus fidèlement conserver à sa traduction une couleur vraiment biblique, et il en doit, selon lui, ‘la facile intelligence aux saints interpretes lesquels j'ay suivi’.’ (p. 328). We weten nu beter welke ‘interpretes’ Marot de ‘couleur biblique’ hebben doen kennen.