De Nederlandse psalmberijmingen in de 16de eeuw

Van de Souterliedekens tot Datheen met hun voorgangers in Duitsland en Frankrijk

3. De Franse gereformeerde gemeente te Straatsburg

De scherpe maatregelen die kerkelijke en burgerlijke overheden in de jaren twintig meenden te moeten uitvaardigen tegen de aanhangers van de ‘nieuwe leer’, hebben duizenden in West-Europa een gevoel van onveiligheid in eigen land gegeven en hen doen zoeken naar een plaats waar zij vrij en ongestoord hun geloofkonden belijden. Wat in het voorjaar van 1524 in Straatsburg had plaats gegrepen, was in de nabuurlanden niet onbekend gebleven. De gunstige ligging van de stad, de breedheid van opvatting van haar Raad met een Jacob Sturm aan het hoofd, de verdraagzaamheid van de eerste reformateurs³ hebben Straatsburg gemaakt tot de ‘réceptacle des bannis de la France’⁴. Want behalve vluchtelingen uit Engeland, Italië en de Nederlanden zijn het voornamelijk Fransen geweest die in de vrije Duitse Rijksstad een toevlucht hebben gezocht en gevonden: Frans-Vlamingen, Picardiërs, Lotharingers, Bourgondiërs en bewoners van de Champagne. Een der eersten is de Franciscaan François Lambert d'Avignon, die na een ongelukkige poging om in Metz het woord Gods te verkondigen, in april 1524 Straatsburg binnenkomt. Het jaar daarop kunnen we meer bekenden ontmoeten: Guillaume Farel, Johannes Beda uit Lille, Simon de Tournay, de beschermeling van de koningin van Navarre, en de uit Meaux verdrevenen, Jacques Lefèvre d'Etaples (Faber Stapulensis) en Gérard Roussel⁵.

Sommigen, als Farel, treden als prediker voor hun land- en taalgenoten op; anderen, onder wie Lambert, houden theologische voorlezingen, en allen staan in levendig contact met de Straatsburgse predikanten en het kerkelijk leven aldaar. Roussel schrijft een enthousiaste brief over zijn ervaringen aan de bisschop van Meaux, de befaamde Briçonnet: ‘... Bijna alles wat ik hier zie, wat men doet

3 Rodolphe Reuss, Notes pour servir à l'Histoire de l'Eglise française de Strasbourg (1538-1794), Strasbourg 1880, p. 5.

4 Florimond de Rémond, Histoire de la naissance, progrez et décadence de l'hérésie, Rouen 1648, p. 838.

5 Eduard Stricker, Johannes Calvin als erster Pfarrer der reformirten Gemeinde zu Straszburg, Straszburg 1890, S. 2 f.

[p. 116]

om de vroomheid te wekken en te voeden, de zorg van de Dienaars des Woords om het volk op bijna elk uur van de dag waar geestelijk voedsel te bieden, zou U met vreugde vervullen. 's Morgens vroeg, om 5 uur al, preekt men in de verschillende kerken van de stad en worden er gemeenschappelijke gebeden gehouden. Om 7 uur evenzo; om 8 uur preek in het Munster en Duits psalmgezang.... Om 4 uur 's middags weer preek en gezang in het Munster.... Hoewel er veel godsdienstoefeningen zijn, worden ze toch steeds door een grote, naar het Woord Gods begerige menigte bezocht. Hoe gelukkig zou ik zijn als ik bij mijn landslieden een zelfde begeerte vond!...’¹

Velen verlaten na verloop van tijd de stad weer. Men kan zich voorstellen hoe ze thuis en elders met geestdrift gesproken zullen hebben over hun Straatsburgse ervaringen. Anderen blijven hangen, vinden werk en woonst en vormen zo de kleine Franse vluchtelingengemeente, de ecclesiola gallica. In 1529 opent de magistraat een school voor de kinderen der Franse vluchtelingen, in 1538 staat hij de instituering van een eigen kerkelijke gemeente toe. De eerste herder en leraar is niemand minder dan Jean Calvin².

Twee jaar tevoren was Calvijn in Genève gekomen. Farel had hem gedwongen in de stad te blijven om de reformatie met kracht ter hand te nemen. Calvijn werkte er aan de organisatie van het onderwijs aan de jeugd en aan de samenstelling van een kerkorde. Maar zijn inzichten aangaande de viering van het H. Avondmaal, met name ten aanzien van de uitsluiting van onwaardigen, strookten niet met die van de Raad. Tenslotte lopen de meningsverschillen zo hoog, dat de Raad besluit Calvijn en Farel, die in deze zijn ambtgenoot bijviel, uit de stad te verbannen (april '38).

Zodra Bucer van de Geneefse gebeurtenissen hoort, schrijft hij dringende brieven aan Calvijn om naar Straatsburg te komen. Eindelijk stemt deze toe. De 8e september houdt hij zijn eerste preek in de kerk van St. Nicolaus in undis³.

Met de hem eigen voortvarendheid organiseert Calvijn de aan hem toevertrouwde gemeente. De liturgie heeft daarbij uiteraard zijn belangstelling en uit de studies van Erichson⁴ en Van de Poll⁵ blijkt hoeveel hij van de Straatsburgse kerkenordeningen heeft overgenomen. Ook de gemeentezang.

Op 16 januari 1537, d.w.z. binnen een half jaar na zijn komst in Genève, had Calvijn de Raad der stad een Mémoire sur l'organisation de l'Esglise de Genève overhandigd, waarvan hij zeer waarschijnlijk de samensteller is en waarin de volgende passage voorkomt:

... ‘L'aultre part est de psaulmes que nous désirons estre chantés en l'esglise, comme nous en avons l'exemple en l'esglise ancienne et mesme le tesmoigniage de S. Paul, qui dict estre bon de chanter en la congrégation de bouche et de cueur. Nous ne pouvons concepuoyr l'advancement

1 A.L. Herminjard, Correspondance des Réformateurs dans les pays de langue française, 2e éd., Tome Ier, Genève, Bale, Lyon, Paris 1878, p. 406/1.

2 Jean D. Benoit, Calvin à Strasbourg, in: Calvin à Strasbourg (1538-1541). Quatre Études publiées à l'occasion du 400e anniversaire de l'arrivée de Calvin à Strasbourg par les soins de la Commission Synodale de l'Église Réf. d'Alsace et de Lorraine, Strasbourg, s.d. [1938] p. 18.

3 Jaques Courvoisier, Bucer et Calvin in: Calvin à Strasbourg, p. 38-43.

4 Alfred Erichson, Die Calvinische und die Alstrassburgische Gottesdienstordnung. Ein Beitrag zur Geschichte der Liturgie in der evangelischen Kirche, Strassburg 1894.

5 G.J. van de Poll, Martin Bucer's liturgical ideas. The Strasburg reformer and his connection with the liturgies of the sixteenth century, Assen MCMLIV.

[p. 117]

et édification qu'on procédera, sinon après l'avoyr experimenté. Certes, comme nous faysons, les oraysons des fidelles sont si froides, que cela nous doyt tourner à grand honte et confusion. Les pseaulmes nous porront inciter à eslever noz cueurs à Dieu et nous esmovoyr à ung ardeur, tant de l'invocquer que de exalter par louanges la gloyre de son nom’¹.

Calvijns kennis van de werking van de zang op het gelovig gemoed berust niet alleen op zijn lectuur van Augustinus en andere Patres; hij had die uit eigen ervaring leren kennen. Bij zijn vlucht uit Frankrijk had hij eind 1534 of begin '35 Straatsburg aangedaan². Zijn verblijf aldaar is weliswaar kort geweest, maar lang genoeg om te ondervinden wat Roussel in 1525 aan Briçonnet had geschreven: ‘Le chant des femmes se mêlant aux voix d'hommes produit un effet merveilleux, fort agréable à entendre’³.

Maar hoe kon Calvijn in '37 de Geneefse Raad voorstellen de gemeente psalmen te laten zingen, terwijl ons uit dat jaar nog geen enkele Franse psalm bekend is? Of beschikte hij toen al over enkele berijmingen van Clément Marot, die hij een goed jaar tevoren aan het hof van Ferrara zou hebben leren kennen? Hoe het ook zij, in Genève heeft Calvijn geen gelegenheid gekregen zijn plannen tot uitvoering te brengen.

Die kans krijgt hij in Straatsburg en hij grijpt ze met beide handen aan. De 29e december 1538, drie maanden na zijn eerste preek, schrijft hij aan Farel te Neuchâtel: ‘Psalmos ideo miseramus, ut prius cantarentur apud vos quam illuc pervenirent quo intelligis. Statuimus enim brevi publicare. Quia magis arridebat melodia germanica, coactus sum experiri quid carmine valerem. Ita psalmi duo, 46 et 25, prima sunt mea tirocinia, alios postea attexui....’⁴

De aangekondigde publikatie heeft plaats in 1539, vóór de 28e juni, de dag waarop Pierre Toussaint, pastor te Montbéliard, aan Calvijn schrijft: ‘Envoie-moi, je te prie, les psaumes français’⁵. Onder de titel: AVLCVNS pseaulmes et cantiques mys en chant verschijnt dan het eerste gezangboekje voor de Franse gereformeerden in Straatsburg, dat de basis vormt van wat later als ‘Psautier huguenot’ in de Franse geschiedenis bekend zal staan, wanneer het, door de bemoeienissen van Calvijn, zal zijn uitgebouwd tot een volledig psalmboek.

Wij bezitten van dit kostelijke boekje, waarvan nog slechts één enkel exemplaar is bewaard gebleven, drie facsimile-uitgaven: de eerste, op werkelijke grootte, bezorgd door D. Delétra (1919); de andere, vergroot, door Sir Richard R. Terry (1932); de derde is opgenomen in Hasper's boek over Calvijns beginsel voor de zang in de eredienst⁶.

1 Ontleend aan D. Delétra, Aulcuns Pseaulmes et Cantiques mys en chant. A. Strasburg 1539. Réimpression phototypographique pécédée d'un avant-propos, Genève 1919, p. VIII.

2 Benoit in Calvin à Strasbourg, p. 12.

3 Zo vertaalt Jacques Pannier de zin ‘ubi mire assonant mulieres viris, ut jucundum sit audire’, uit de in noot¹ blz. 116 geciteerde brief. Jacques Pannier, Calvin à Strasbourg, Strasb.-Paris 1925, p. 24.

4 Iohannis Calvini Opera quae supersunt omnia ediderunt Guilielmus Baum, Eduardus Cunitz, Eduardus Reuss, Volumen VI, Brunsvigae 1867, pag. XXII. - Zie voor de datum en de interpretatie, beneden, blz. 132.

5 O. Douen, Clément Marot et le Psautier huguenot, I, Paris 1878, p. 301. Douen verwijst naar Opera Calvini, X, pars posterior, col. 357.

6 Bewaarplaats Bayerische Staatsbibliothek München. (Lit. 8^vo 1158) - De uitgave van Delétra reeds genoemd in noot 1. - Calvin's First Psalter (1539), Edited with critical notes, and modal harmonies to the melodies by Sir Richard R. Terry, London 1932. Voor het boek van Hasper zie men blz. 100 n. 1. De reproductie aldaar, blz. 456-471.

[p. 118]

Douen, aan wie we de eerste beschrijving van het boekje danken¹, nadat het door de Münchener conservator Julius Jos. Maier was ontdekt, was niet weinig verrast daarin twaalf psalmen van Marot te vinden. Had hij het exemplaar zelf kunnen bestuderen, dan zou hij er dertien geteld hebben. De vergissing, waarschijnlijk bij Maier liggende, is begrijpelijk: psalm 115 heeft in tegenstelling tot alle andere, geen muziek bij de eerste strofe en de afscheiding met de voorafgaande psalm 114 is niet duidelijk.

De van Marot stammende psalmen zijn: 1, 2, 3, 15, 19, 32, 51, 103, 114, 115, 130, 137 en 143.

Verder bevinden zich in het bundeltje berijmingen van de psalmen 25, 36, 46, 91 en 138, die, op grond van diens brief aan Farel, aan Calvijn worden toegeschreven. Psalm 113 is wel in strofe gebracht, maar vertoont geen rijm. Aan de psalmen zijn drie ‘cantiques’ toegevoegd: de Cantique de Symeon, Les dix commandemens (beide strofisch) en het Credo (in proza, maar voorzien van een melodie). Ook psalm 113 en de drie gezangen acht men van Calvijns hand te zijn.

Natuurlijk heeft ieder die zich met dit bundeltje heeft beziggehouden, zich afgevraagd hoe Calvijn aan Marot's psalmen is gekomen. We zullen de wilde theorieën die hierover zijn opgesteld, stilzwijgend voorbijgaan, en als meest voor de hand liggend aannemen dat Calvijn een van de vele complete en incomplete afschriften ervan, die in die dagen door Frankrijk rondgingen, in handen heeft gekregen².

Over deze handschriften en over de tekst van Marot's psalmen spreek ik in het volgende hoofdstuk; nu interesseert ons die van Calvijn.

Veel waardering hebben zijn psalmberijmingen niet gehad. Félix Bovet, die ze uit latere Straatsburgs-Franse gezangboeken kende, en er vier heruitgaf, zegt ervan: ‘On n'y trouve point la grâce et la souplesse de son [= de Marot] style et la versification trahit une muse beaucoup moins expérimentée; ainsi, dans chacun de ces quatre psaumes, les rimes masculines s'entrecroisent, ce qui est dur pour l'oreille...’³ Douen neemt dit oordeel met graagte over en voegt er nog aan toe: ‘...ces compositions massives, sans mouvement et sans éclat, sont embarrassées dans d'énormes inversions... Il faut signaler encore l'usage du mot pourtant, si peu poétique, qui se trouve une fois dans le psaume XXV, deux fois dans le XCI, et cinq fois dans le XLVI, de même que l'emploi de vers tous égaux de huit syllabes’⁴.

Weinig milder is Margarete Förster als zij schrijft: ‘Abgesehen von einzelnen Zusätzen, die sich aus dem Sinn des Textes ergeben, übersetzt Calvin knapp, ohne Paraphrase und Flickwörter, manchmal genau mit dem Ausdruck der Vorlage.... Calvins Sprache ist kräftig, ernst und frei von Trivialität, aber mit wenigen Ausnahmen hart und prosaisch. Die ausschlieszlich stumpfen Reime verleihen vier seiner Psalmen wenig Klang (Ps. 25, 46, 91, 138); nur der 36. Psalm hat glatteren Ausdruck und mehr Schwung und Harmonie. Hier finden wir auch statt der üblichen Achtsilbner eine

1 Douen, Cl. Marot et le Ps. hug. I, p. 302-315.

2 Zie nader over de ontstaansgeschiedenis en andere problemen, blz. 131 n. 1.

3 Félix Bovet, Histoire du Psautier des Églises réformées, Neuchatel-Paris 1872, p. 212. Bovet's oordeel op p. 18, van zijn boek: ‘Bien que n'ayant pas l'élégance et la facilité de ceux de Marot, ils ne sont point indignes de notre grand réformateur, et l'on y retrouve la clarté et la fermeté qui distinguent sa prose.’

4 Douen, Cl. Marot et le Ps. hug. I, p. 307-308.

[p. 119]

Kombination von Acht- und Sechssilbnern und Wechsel von stumpfen und klingenden Reimen. - Marot, der Calvins Uebersetzung zum Teil benutzte, hat aus diesem Psalm mehr Stellen entlehnt als aus den übrigen’¹.

Margarete Förster's opmerking over Calvijns ‘vertaal’-methode - knapp, manchmal genau mit dem Ausdruck der Vorlage... zuweilen freier - verdient nadere aandacht. De schrijfster geeft (slechts) twee voorbeelden:

⁺De mon coeur les afflictions
Se dilatent pour l'enserrer

is de ‘knappe’ weergave van afflictiones cordis mei se dilatarunt, (ps. 25:17),

Psalm 138, III, 1 D'affliction estans grevez... (?? de tekst van de Aulc. Pss. heeft ter plaatse: D'affliction si ie suis greue) de vrijere van si ambulavero in medio tribulationis (ps. 138:7). Het Latijn dat Frl. Förster als de Vorlage beschouwt, is Calvijns eigen Latijnse vertaling van de Psalmen van 1557.

Afgezien hiervan dat één enkel voorbeeld te veel suggereert en niets bewijst, wensen we te weten of Calvijn, evenals de Straatsburgse en Zuidduitse dichters, zich aan een bijbeltekst in de volkstaal heeft gerefereerd. Als dat zo zou zijn, kan er maar één tekst voor in aanmerking komen, die van La Bible qui est toute la Saincte escripture, Neufchastel 1535, de Bijbel van Olivetan. Ter nadere bestudering geef ik hier de teksten van psalm 46 gedeeltelijk en 36 uit de Aulcuns Pseaulmes en uit Olivetan².

calvin	olivetan
Psalme XLVI	Psal. xlvj.
i
Nostre Dieu nous est ferm'appuy,	DJeu est nostre refuge et force / et est
Vertu fortress' & seur confort.	trouue de grand secours durant les tribulations.
Auquel aurons en nostr' ennuy,
Present refug' & tresbon port.
Dont certain' asseuranc' aurons,	Pourtant ne craindront nous point /
Mesmes quand la terre verrons	quand la terre seroit transmuee /
Par tremblement se desrocher,	& que les montaignes trebuscheroient
Et mons en la mer se cacher.	au coeur de la mer.

1 Margarete Förster, Die französischen Psalmenübersetzungen vom XII. bis zum Ende des XVIII. Jahrhunderts, Inaugural-Dissertation Berlin 1914, S. 49-50.

+ Psalm 25, IX, 1-2

2 Beschrijving van de Bijbel van Olivetan in W.J. van Eys, Bibliographie des Bibles et des Nouveaux Testaments en langue française des XVme et XVIme siècles. Ire partie: Bibles, Genève 1900, No. 35, p. 44 svv. - Exx. o.a. Londen, Br. Mus.; Parijs, Bibl. Nat.; Frankfurt. - Zie ook blz. 138 n. 1.

[p. 120]

ii
Quant la mer bruyant & tonnant	Quand les eaues dicelle meneroient bruyt /
Comme par courroux senflera	et senfondreroient /
Et les grands rochers estonant	& que les montaignes trembleroient par sa
De vagues les esbranlera.	haultesse.
Car la cite q'ua Dieu eleu	Mais les ruisseaulx du fleuue resiouyront
Qui pour sa maison luy a pleu	la cite de Dieu / le sainct lieu des habitacles
Son ruysseau doux & clair aura	du Souuerain.
Qui tousiours la resiouyra.
iii
Le seigneur y est au millieu	Dieu est au millieu dicelle /
Pourtant ferm' elle se tiendra:	dont point ne chancellera:
Pour layder en temps & en lieu	Dieu laydera
De grand matin il veillera.	deuant le matin.
Les peuples se sont tempestez	Les gens ont bruyt /
Royaulmes en troubl' ont estez:	& les royaumes se sont esmeuz:
Mais Dieu les tenseant de sa voix	il a esleue sa voix /
Les rend en vng moment tous coix.	& la terre en a este esmeute.
VI
Pourtant faict a tous ascauoir	Desistez / & congnoissez
Quil est celuy qui redoubte	que ie suis mesme Dieu /
Doibt estre pour son grand pouuoir	ie seray exalte entre les gens /
Et en tout le mond' exalte.	& exalte en la terre.
Dieu des armees le recteur	Le Seigneur des batailles est des nostres /
Nous sera tousiours pour tuteur:
Le Dieu de Jacob nous sera	le Dieu de Jakob nous est vne protection.
Pour refug' et nous gardera.

Psalme XXXVI.	Psalme .xxxvj.
I
En moy le secret pensement,	Mon coeur a telle opinion de la mauuaistie
Du maling par le clairement,	du meschant /
Cest q'ua Dieu il ne pense,	quil ny a point de dieu deuant ses yeulx.
Car il se complaist en ses faictz,	Car il se flatte plaisant a soymesme /
Tant que haine sur ses mesfaictz	tant que son iniquite est trouuee en hayne.
Et iugement aduance.
Son parler tend a decepuoir	Les parolles de sa bouche sont iniques & frauduleuses
Il ne cherch' entendre et scauoir,	/ & cesse dentendre

[p. 121]

N'aussi vng seul bien faire,	& de bien faire.
Il pense mal estant couche	Il pense iniquite sur sa couche /
Du droict chemin est debauche,	il se tient sur le chemin non pas bon /
Sans au mal se desplaire.	& na pas en horreur le mal.
ii
Sire ez cieulx attaint ta bonte	Seigneur ta benignite est iusque aux cieulx /
Et ez nües ta verite	et ta fidelite iusque aux nuees.
Tant hault quon les regarde
Ta iustice sembl'ez haultz montz	Ta iustice est comme les haultes montaignes /
Tes iugemens es lieux profondz	tes iugemens sont vne grande abysme:
Lhomm' & beste tu garde	Seigneur tu contregarde lhomme & la beste.
Notoir' est ta benignite	O Dieu que ta benignite est noble:
Les humains auront seurete	aussi les filz des hommes auront confiance
Soubs lumbre de tes aelles	en lumbre de tes aesles.
De tes biens se ressaisiront	Ilz seront rassasiez de labondance de ta maison /
Et du fleuu' abreuuez seront	& les abbreueras du fleuue
De tes delices belles.	de tes delices.
iii
Car source de vie en toy as	Car fontaine de vie est vers toy /
Et ta clarte lere fuiras	& par le moyen de ta lueur nous verrons la
Qui noz yeulx illumine	clairte.
Poursuys ta bonte vers les tiens	Estendz ta bonte sus ceulx qui te congnoissent /
Et le droict de celuy maintiens	& ta iustice sus ceulx qui sont droictz de
Qui deuant toy chemine	coeur.
Affin que sur moy linhumain	Affin que les orgueilleux ne aduancent point
Son pied naduance et que la main	le pied vers moy /& que la main
Du meschant ne me greue	des meschans ne me face point mouuoir.
Lhomme iniqu'est la trebuche	La sont tresbuchez ceulx qui font iniquit
Et estant par terre couche	ilz ont este deboutez
Jamais ne se releue.	& ne se sont peu releuer.

Zoals men gemakkelijk kan constateren, heeft de berijmer zich in psalm 36 wat dichter aan de Franse bijbeltekst gehouden dan in de 46e. Misschien is dit een van de redenen geweest waarom Marot er voor zijn berijming meer uit overgenomen heeft dan uit de andere¹.

1 Voorzover ik weet, zijn Calvijns psalmen nooit nader onderzocht. Een crenologische studie zou kunnen uitwijzen of de berijmer wel van de Franse bijbeltekst is uitgegaan. De mogelijkheid van een rechtstreekse berijming naar het Hebreeuws is niet a priori uit te sluiten. - Hasper is er zelfs van overtuigd, maar toont het niet aan. Zie Hasper, Calvijns beginsel, blz. 482. - In elk geval bewijzen de teksten dat Calvijn anders dan de Duitse Straatsburgers heeft gewerkt, uit dichterlijke onmacht of uit anderen hoofde; het laatste is het waarschijnlijkst.

[p. 122]

In het geciteerde fragment uit de brief aan Farel staat een zinsnede die ons brengt naar de melodieën en deze voeren ons weer naar een der formele aspecten van Calvijns dichtkunst: ‘Quia magis arridebat melodia germanica, coactus sum experiri quid carmine valerem.’

Hoe is Calvijn nu te werk gegaan? Is hij uitgegaan van de melodieën en heeft hij zijn strofen daarbij aangepast, of heeft hij in onafhankelijkheid zijn coupletten gecomponeerd en daarbij later een zangwijs gezocht?

Het is niet moeilijk de melodieën boven Calvijns psalmen uit de Aulc. Pss. - 25, 46 (de ‘tirocinia’, eerste proeven), 36, 91 en 138 - te identificeren met bestaande Straatsburgse, en wel, in dezelfde volgorde, met die bij Greiter's psalm 125, Dachstein's psalm 15, Greiter's psalm 119 (Es sind doch selig), Greiter's psalm 51 en Greiter's psalm 114.

Wat blijkt nu? Met uitzondering van psalm 36 stemt geen van de andere vier in strofe-regelaantal of in syllabental met de Duitse psalmen (en bijgevolg hun melodieën) overeen:

De strofe van Greiter's psalm 125 is 10-regelig, die van Calvijns 25e 8-regelig. De oorspronkelijke melodie moest enig geweld worden aangedaan, door de vier korte melodische zinnen tot twee lange samen te voegen en de melodische accenten, door de mannelijke rijmen van het Franse vers, wat te verleggen, hetgeen overigens goed gelukt is.

De strofe van Dachstein's psalm 15 telt 7 regels, die van Calvijns psalm 46 8 regels. De Duitse zangwijs werd passend gemaakt door bij het Franse lied de vijfde melodische zin te herhalen.

Greiter dichtte psalm 51 in strofen van 13 regels, Calvijn psalm 91 in strofen van 8 regels. De originelc zangwijs werd gereduceerd door de herhaling van de eerste drie melodische zinnen achterwege te laten en bovendien nog een melodische zin te schrappen.

Door toevoeging van een tweevoudig Halleluia - ik ben inderdaad van mening dat het een later toevoegsel is: de bijbelpsalm heeft het Halleluia niet en in de Forme des prieres van 1542 zijn beide woorden en de bijbehorende noten gesupprimeerd - heeft Calvijn zijn strofe van psalm 138 in regelaantal gelijk gemaakt aan die van Greiter's psalm 114, maar aangezien enkele versregels een syllabe meer hadden, moesten noten van Greiter's melodie gesplitst worden.

De conclusie moet dus luiden: in vier van de vijf gevallen is Calvijn bij het berijmen van zijn psalmen niet uitgegaan van een melodie. Of het moest zijn dat hij is uitgegaan van andere die hij later verwierp, toen hij gevoelde dat de Duitse (Straatsburgse) hem toch veel beter bevielen (magis arridebat). Psalm 36, de beste en ook de meest bijbelgetrouwe, zou dan de meest recente van de reeks zijn, aangezien dit lied kennelijk geïnspireerd is, formeel wel te verstaan, op Greiter's psalm en melodie¹.

Nog een enkel woord over de andere melodieën uit het bundeltje, allereerst over die boven de psalmen van Marot.

Hoewel men mag aannemen dat Marot zijn psalmen van het begin af voor de zang bestemd

1 Voor Hasper zijn hier geen problemen. ‘Voor zijn [Calvijns] beleid bij de samenstelling van een kerkboek pleit, dat hij geen gedichten maakte en later op zoek ging naar melodieën. Niemand weet te voren wat daarvan terecht komt. En voor zijn artistieken smaak pleit, dat hij uitging van melodieën, die waardig waren om in den eredienst te worden gezongen.’ (Hasper, Calvijns beginsel, blz. 481/2).

[p. 123]

heeft, vindt men in geen der handschriften, noch in de Antwerpse en oudste Franse drukken een muzieknotatie. Slechts een der manuscripten geeft bij drie psalmen een ‘timbre’ (melodie-aanduiding), maar deze zijn door een latere hand aangebracht¹.

Gelet op de nauwe karakterverwantschap die er bestaat tussen de melodieën uit de Aulc. Pss. en de contemporaine Straatsburgse psalm- en gezangwijzen, mag men aannemen dat de melodieën boven Marot's psalmen in het bundeltje van Straatsburgse oorsprong zijn. Ze zijn echter niet van elders bekend. De veronderstelling, nog door Delétra uitgesproken, als zouden ze voor het merendeel door onbekende cantors ontleend zijn aan de ‘trésor commun des chants populaires’², is zeer onbevredigend. Ik meen dat de conclusie die Pierre Pidoux heeft getrokken uit een aantal waarnemingen ten aanzien van het latere hugenotenpsalter, reeds mag gelden voor de onderhavige zangwijzen, namelijk dat het grootste deel van de melodieën speciaal voor de psalmberijmingen gecomponeerd werd³.

Enkele zangwijzen zijn, na correctie door Loys Bourgeoys, in het Geneefse psalter overgegaan⁴, andere zijn gesupprimeerd en daaronder zijn er enige die verdiend hadden bekend te zijn gebleven, met name de melodie bij psalm 51.

Er resten nog de melodieën van psalm 113 (door een onbekende - Calvijn? - geschreven in de Kirchenliedstrophe, maar met niet rijmende verzen) en van de drie ‘cantiques’: Cantique de Symeon, Les dix cōmandemens - de berijming van deze beide Schriftgedeelten wordt aan Calvijn toegeschreven - en Credo (in proza).

Voor psalm 113 en de Tien Geboden adapteerde Calvijn de Straatsburgse melodie-versies van twee Lutherliederen, en wel resp. van Aus tieffer not en van Dies sind die heyligen zehn gebott. In beide gevallen is de berijmer van de melodie uitgegaan. Het refrein Kyrie eleyson, dat Calvijn(?) op voorbeeld van Luther aan de strofe toevoegde, werd in de latere Frans-Straatsburgse gezangboeken weggelaten. (Verg. wat hierboven op blz. 122 is gezegd bij psalm 138).

Op gezag van Riggenbach⁵ en Zahn⁶ deel ik mee dat het Credo gezongen werd op de wijze van Greiter's Ich glaub in gott (1525). De bestaande Franse tekst van het Symbolum kon met niet al te ingrijpende wijzigingen pasklaar gemaakt worden voor de melodic, die op haar beurt slechts een paar noten behoefde te splitsen of tot een melisme samen te brengen⁷.

1 Parijs, Bibl. Nat., Ms. fr. 2336.

2 Delétra in het Avant-propos van zijn uitgave van de Aulc. Pss., p. X-XII.

3 Pierre Pidoux, Über die herkunft der Melodien des Hugenotten-Psalters, in: Jahrb. f. Liturgik u. Hymnologie, 1. Jg., Kassel 1955, S. 114.

4 Ps. 1, 2, 15, 36 (ook voor ps. 68), 103, 114, 130 137 143, alle met enige kleine wijzigingen. - De aanduiding ± 1575 bij de Lofzang van Maria (Gezang B) in Psalmen en Gezangen voor den Eeredienst der Nederlandsche Hervormde Kerk, Amsterdam 1938, is onjuist. De melodie staat in de Aulcuns Pseaulmes van 1539 boven ps. 3 -.

5 Chr. Joh. Riggenbach, Der Kirchengesang in Basel seit der Reformation. Mit neuen Aufschlüssen über die Anfänge des französischen Psalmengesangs, Basel 1870, S. 56.

6 Johannes Zahn, Die Melodien der deutschen evangelischen Kirchenlieder, Sechster Band, Gütersloh 1893, Nr. 52, S. 17.

7 De tekst van het Duitse Symbolum vindt men in T.W. Röhrich, Mittheilungen aus der Geschichte der evang. Kirche des Elsasses, I, S. 199: ‘Nach der predig singt man den glauben’ uit Ordnung des Herren Nachtmal, 1525.

[p. 124]

De melodie van Simeons Lofzang vertoont zoveel verwantschap met die van psalm 3, dat ze eveneens tot de nieuw-gecomponeerde gerekend moet worden¹.

Na precies drie jaar in Straatsburg gewerkt te hebben, begaf Calvijn zich weer naar Genève. Een deputatie uit de Raad van de stad was naar Straatsburg gereisd en had de reformator verzocht terug te komen om orde op zaken te stellen. Met voorbijzien van alle persoonlijke gevoelens en belangen gaf deze aan de roep gehoor.

Zijn opvolger te Straatsburg werd Pierre Brully, die sedert de zomer van '38 als commensaal bij hem ingewoond en een deel van zijn pastorale werkzaamheden overgenomen had².

Nog voor zijn vertrek had Calvijn zich beziggehouden met de samenstelling van liturgische formulieren die tezamen met een nieuwe, uitgebreide zangbundel het ‘dienstboek’ van de gemeente moesten vormen. Bedoelde uitbreiding was mogelijk geworden door de verschijning van:

Psalmes de David. Translatez de plusieurs Autheurs et principalement de Cle. Marot. Ven recogneu et corrige par les theologiens, nommeement par nostre M.F. Pierre Alexandre Concionateur ordinaire de la Royne de Hongrie Lan M.D.XLI. Cum gratia et privilegio.

[Aan het eind] Imprime en Anvers, par Antoine des Gois. L'an M.DXLI³.

Dit boekje bevatte dertig psalmen van Marot, met nog vijftien van verschillende andere auteurs die zich voor het merendeel achter initialen of schuilnamen verbergen. De berijmingen van Marot bezitten geen melodie-aanduiding, die van de anderen wel. Deze kunnen gezongen worden op de wijzen van volksliederen of chansons.

De uitgave nu die Calvijn had voorbereid, verscheen 15 februari 1542 onder de titel:

La manyere de faire prieres aux eglises francoyses, tant deuant la predication comme apres, ensemble pseaulmes et canticques francoys quon chante aus dictes eglises [etc.].

[p. 159, onder het woord Fin] Imprime à Rome par le commandement du pape, par Theodore Brüsz allemant, son imprimeur ordinaire. Le 15 de feburier⁴.

1 Volledigheidshalve moet ik hier melding maken van de kleine studie van Pierre Pidoux (en Markus Jenny): Untersuchungen zu den Aulcuns Pseaumes et Cantiques mys en chant à Strasbourg 1539, in: Jahrb. f. Liturgik u. Hymnol., 2. Jrg. 1956, Kassel 1957, S. 107-109. Mijn beschouwing, die volkomen onafhankelijk van Pidoux is geschreven, is op bepaalde punten wat uitvoeriger, maar stemt wat de conclusies betreft met de zijne overeen.

2 Charles Paillard, Le Procès de Pierre Brully, successeur de Calvin comme Ministre de l'Église française reformée de Strasbourg, Paris-La Haye 1878, p. 8.

3 Douen, Cl. Marot et le Ps. hug. I, p. 315-333. Er is nog een tweede uitgave bekend, zeer waarschijnlijk gelijktijdig gedrukt, maar met gewijzigde titel: Psalmes de David, Translatez de plusieurs Autheurs, et principallement de Cle. Marot. On est adjoute ung sermon du bon et maulvais pasteur, prins et extraict du X. chapitre de S. Jean, nouvellement translaté par ledit Clement Marot. Ven recogneu et corrige des theologiens. [Laatste bl. verso] Imprime en Anvers, par Antoine des Gois. Lan M.D.XLI. - Ex. Bibl. Nat. Parijs. - Voor titelindeling en bijzonderheden zie Frédéric Lachèvre, Bibliographie des Recueils collectifs de poésies du XVIe siecle, Paris 1922, p. 200 en C.A. Mayer, Bibliographie des Oeuvres de Clément Marot II, Genève 1954, no. 93.

4 Douen, Cl. Marot et le Ps. hug. I, p. 333-347. - Het enig bekende ex. bevindt zich thans in het Musée historique de la Réformation te Genève. - Het drukadres ‘à Rome’ - dat aanleiding gegeven heeft tot de benaming Pseudo-romeins Psalter - en de geestige formule ‘par le commandement du pape’ zullen wel bedoeld zijn om goedgelovigen wat zand in de ogen te strooien. Het is zonder twijfel een Straatsburgse uitgave en in de eerste plaats bestemd voor de Franse

[p. 125]

Dit gezangboek bevat: de 19 psalmen en 3 ‘gezangen’ van de Aulcuns Pseaulmes; 17 andere psalmen van Marot ontleend aan de Antwerpse verzameling, en bovendien 4 psalmen van anderen uit dezelfde bundel. Deze 4 zijn: psalm 43 van C.D., psalm 120 - anoniem -, psalm 130 van A. - in wie Douen Alexandre zelf ziet, maar die door Frédéric Lachèvre wordt geïdentificeerd met Barthélemy Aneau¹ -, psalm 142 van D. Verder treft men er Marot's berijming van het Pater noster en van het Symbolum (ter vervanging van het Credo in proza uit de Aulc. Pss.) in aan; in totaal dus 4 cantiques en 40 psalmen, waaronder de psalmen 113 en 130 in dubbele bewerking.

De 21 melodieën van 1539 verschijnen ook hier, 8 nieuwe zijn eraan toegevoegd, 12 psalmen - waaronder de vier van D., A. en de anonieme dichter - zijn van een zangwijs verstoken.

Of de uitgave in deze vorm naar de zijn van Calvijn geweest zou zijn, valt sterk te betwijfelen.

1 Titel van Lachèvre's werk, blz. 124 n. 3.

[p. 126]

Het ontbreken van melodieën, waardoor de psalm voor de gemeentezang waardeloos is, zou hij stellig hebben afgekeurd. Een bewijs daarvoor mag men zien in het Geneefse psalter dat nog in hetzelfde jaar 1542 verscheen en dat onder auspiciën van Calvijn is tot stand gekomen. De 35 psalmen en 4 gezangen van dit psalter nu zijn alle van een melodie - 22 zijn nieuw, 17 ‘oude’ zijn door Bourgeoys lichtelijk gewijzigd - voorzien¹.

Onder dezelfde titel die Calvijn in '42 aan het Geneefse kerkboek gegeven had, ziet drie jaar later een nieuwe uitgave voor de Straatsburgse gemeente het licht:

La forme des prieres et chantz ecclesiastiques [etc.] Imprimé a Strasbourg, L'an 1545².

De laatste die het ter bestudering in handen gehad heeft, was dr. Chr. Joh. Riggenbach, die in zijn geschrift over het kerkgezang in Bazel sedert de Reformatie uitvoerige mededelingen erover deed³. In hetzelfde jaar waarin zijn boek verscheen (1870), werd het enig overgebleven exemplaar van het gezangboek, tezamen met 250.000 à 300.000 werken uit de Straatsburgse bibliotheken een prooi van de vlammen, ontstoken door het Duitse bombardement op de stad⁴.

Uit wat Riggenbach meedeelt, kan men opmaken dat het boek een herdruk was van het Pseudoromeinse psalter van 1542, wat de psalmen betreft vermeerderd met 10 psalmen van Marot. Dat slechts 10 nieuwe van Marot werden opgenomen, bevreemdt, daar toch de dichter al in 1543 19 nieuwe psalmen in Genève en Lyon had gepubliceerd. De 9 ontbrekende zijn de psalmen 18, 25, 36, 43, 45, 46, 91, 107 en 138. Van deze psalmen bezat men 25, 36, 46, 91 en 138 reeds in de berijming van Calvijn, 43 in de berijming van C.D., die evenals de drie overige ‘Antwerpse’ bleven gehandhaafd.

Interessant is deze editie van 1545 om haar melodieën, waarvan Riggenbach er verschillende meedeelt en die ook figureren in twee volgende Straatsburgse uitgaven, onlangs ontdekt door Pierre Pidoux: PSEAVMES ❘ DE DAVID TRADUICTZ ❘ EN RITHME FRANCOISE PAR ❘ Clement Marot. Auec plusieurs au- ❘ tres compositions, mises de nou- ❘ neau en chant, non iamais ❘ encore imprimées ‖ (Drukkersmerk) ‖ Rerum fortissima Virtus ‖ IMPRIME ❘ L'AN 1548.‖

1 LA FORME ❘ DES PRIERES ET ❘ CHANTZ ECCLESIASTI = ❘ ques, auec la maniere d'administrer les Sacre- ❘ mens, & consacrer le Mariage: selon la con- ❘ stume de l'Eglise ancienne. ‖ (Bladmotief) ‖ Psalme 159 (sic!) ‖ Chantez au Seigneur chanson nounelle, &, ❘ que sa louënge soit ouye en la Congregation ❘ des debonnaires. ‖ Psalme 150. ‖ Que tout ce quirespire, louë le Seigneur. ‖ M.D.XLII. Het enig bekende ex.: Württemb. Landesbibl. Stuttgart: Theol. 8^o (Calvinus). Uitvoerige bespreking in Baum c.s. Calvini Opera omnia, T. VI, pag. XIV-XXIII; Douen, Cl. Marot et le Ps. hug. I, p. 347-351.
La Forme des prieres bevat eveneens dertig psalmen van Marot, overgenomen uit de Antwerpse editie van 1541.
Calvijn heeft dus een exemplaar hiervan naar Genève meegenomen om de psalmen aan zijn nieuwe gemeente te kunnen voorleggen. Maar - en dit is een belangrijke constatering - van de anonieme of onder initialen gepubliceerde psalmen uit de bundel heeft hij er in de Forme geen enkele opgenomen. Wel heeft hij zijn eigen vijf psalmen gehandhaafd. De gezangen zijn dezelfde als die van het Pseudo-romeinse psalter (Cantique de Symeon, L'oraison de Nostre Seigneur Jesus Christ, Articles de la Foy - de twee laatstgenocemde in de berijming van Marot - en Les Dix Commandemens).

2 Volledige titel en bijzonderheden bij Baum e.a. Calvini Opera Omnia VI, pag. XV-XVI. De editie is vermoedelijk bezorgd door Jean Garnier, die in 1544 Pierre Brully opvolgde. De drukker was Jehan Knobloch.

3 Riggenbach, Kirchengesang Basel, S. 42-48 en 172-185.

4 A. Eschenauer, Le Bombardement de Strasbourg. Conférence faite à Amsterdam, La Haye, Leyde et Rotterdam. La Haye 1870, p. 19.

[p. 127]

Het drukkersmerk is dat van Rémy Guédon te Straatsburg¹.

Voor de editie van 1553 zie men de op blz. 168 aangekondigde publikatie van Pidoux.

Het is het gezangboek van 1545 of dat van 1548 - hoogstwaarschijnlijk het laatste - dat van betekenis is geworden voor de Nederlandse hymnologie. In het hoofdstuk over Jan Utenhove zal ik gelegenheid hebben daarop te wijzen.

1 Ik dank deze mededeling aan de heer Pidoux.