De Nederlandse psalmberijmingen in de 16de eeuw

(1959)–S.J. Lenselink– rechtenstatus

Van de Souterliedekens tot Datheen met hun voorgangers in Duitsland en Frankrijk

2. De Straatsburgse en Zuidduits-anabaptistische reformatie

De vrije Rijksstad Straatsburg was gepredisponeerd om een rol van betekenis te spelen in de geschiedenis van de reformatie der Kerk. Hoofdstad van de Elzas en gelegen op het punt waar twee grote internationale handelswegen elkaar kruisten, vormde de stad niet alleen een belangrijk economisch, maar ook een invloedrijk cultureel centrum.

In navolging van het voorbeeld van Schlettstadt, in de Beneden-Elzas, waar zich rondom het beroemde onderwijsinstituut van Hieronymus Gebwiler een ‘Vereniging van Geleerden’ had gevormd, met als voornaamste figuren Jacob Wimpheling, Beatus Rhenanus en Martin Bucer (Butzer), ontstond in Straatsburg een soortgelijke kring, waartoe in de eerste twee decennia van de 16e eeuw o.a. genoemde Wimpheling, Sebastian Brandt, Jacob Sturm, Otto Braunfels en Othmar Nacht(i)gall behoordenGa naar voetnoot2.

Deze geesten, die zich met enthousiasme aan de hogere studiën wijdden, onderhielden levendige contacten met de beoefenaren der bonae litterae uit omringende steden en landen, en menig beroemde geleerde vond voor kortere of langere tijd in Straatsburg een gastvrij onderdak. Als overal elders werden ook in deze kring de geschriften van Erasmus ijverig bestudeerd, en ze vonden er weerklankGa naar voetnoot1.

De boekdrukkerij kwam in dit economisch, toeristisch en wetenschappelijk centrum vroeg tot ontwikkeling. Wel hield de regering van de stad, de Raad, enig toezicht op de voortbrengselen van de drukpers, maar ze gedroeg zich, zoals dat ook in andere handelscentra het geval was, uit welbegrepen economisch eigenbelang, vrij liberaal.

Blijkens de maatregelen die de overheid tussen 1510 en '20 moest nemen, was het zedelijk peil van de bevolking laagGa naar voetnoot2. De geestelijkheid had - een algemeen verschijnsel in die dagen - weinig vat op het moreel der ingezetenen. Een uitzondering vormden Johann Geiler von Kaisersberg die speciaal als prediker was aangesteld, en zijn verwant en opvolger Peter Wickram, die beiden door hun toespraken de achting van een groot deel der bevolking verwiervenGa naar voetnoot3. Vandaar dat de Raad hun de hand boven het hoofd hield wanneer ze in hun ijver scherpe kritiek op de Kerk en haad instellingen lieten horen en voor een zuiverder verkondiging van het Evangelie pleitten. De Raad bevorderde zelfs bij het Domkapittel de beroeping van geestverwante ‘predikanten’.

Na 1521 is het de predikant Matthäus Zell die zijn sympathie voor de Wittenbergse hervormer niet onder stoelen of banken steekt. In de volgende jaren komen Symphorian Pollio (Altbiesser) en Antonius Firn hem als predikers bijstaanGa naar voetnoot4.

Het pleit voor de Hervorming is beslecht, als in 1523 Caspar Hedio, Wolfgang Capito en Martinus Bucer een ambtelijke bediening bij een der kerken aanvaarden. Met hun beroeping had het Domkapittel drie Trojaanse paarden binnengehaald, drie doctores theologiae, geleerden en redenaars van naam, die alle drie zich gewonnen hadden gegeven aan de leerstellingen van Luther en anderzijds sterk beïnvloed waren door de opvattingen van de Zwitsers, Oecolampadius en ZwingliGa naar voetnoot5.

De 16e februari 1525 las Diebold Schwarz (Niger) voor de eerste maal de Mis in het Duits, en de raadsheer Friedrich Ingold genoot bij die gelegenheid, met nog enige burgers, het H. Avondmaal met brood en wijn. In andere kerken vond het voorbeeld navolging en toen op 19 april Schwarz in de Domkerk op gelijke wijze Mis en Avondmaal bediende, woonde een ontelbare menigte de plechtigheid bij en waren zelfs uit de omliggende dorpen de mensen komen toestromen naar een godsdienstoefening die ze, volgens het getuigenis van een tijdgenoot, nu voor het eerst konden verstaan en begrijpen.

Thans volgden de overige predikanten onbevreesd. Allerlei maatregelen tot afschaffing van

wat zij als misbruiken zagen, volgden elkaar in snel tempo op. ‘Dès la fin de 1524, Strasbourg est en fait une ville protestante’Ga naar voetnoot1. Nog in de voorzomer werd, waarschijnlijk door Schwarz, de gemeenschappelijke ‘Form’ van de gebeden samengesteld, die onmiddellijk daarop door de drukker Wolff Köpphel, een verwant van Wolfgang Capito, zonder opdracht of zelfs toestemming van de samensteller, met enige toevoegingen werd gepubliceerd, onder de titel: Teütsche Meβ vnd Tauff wie sye yetzund zů Straβburg gehaltē werden, [usw.]Ga naar voetnoot2

De vraag ernaar moet groot geweest zijn. Uit de volgende maanden zijn nog enkele herdrukken bekend.

Aanvankelijk werden bestaande Latijnse misgezangen - de liturgie was sterk ingekort - in de volkstaal op de gebruikelijke melodieën en ‘psalmtonen’ door de celebrant gezongen, een wijze van doen die ook Luther in het allereerste begin van zijn liturgische hervorming zag volgen, maar die hem eigenlijk de ‘kalte pese’ bezorgdeGa naar voetnoot3.

Evenmin als in Wittenberg kon in Straatsburg de gemeente aan de eerste vernieuwde godsdienstoefeningen deelnemen anders dan door ‘gezegde’ gebeden en hymnen. Maar niet zodra waren ginds de eerste liedboekjes verschenen of enkele liederen daaruit werden in Straatsburg overgenomen.

Kenmerkend voor de Straatsburgse zelfstandigheid is, dat Luthers gezangboeken niet integraal werden aanvaard. Men deed een keuze, zoals blijkt uit de Ordenung vnd yn̄halt Teütscher Mess vn̄ Vesper So yetzund im gebrauch haben Euangelisten vnd Christlichen Pfarrherren zů StraβburgGa naar voetnoot4.

Voor de Vesper, - waarin gepreekt werd! - zijn het zes liederen, waaronder de drie Luther-psalmen: Aus tieffer not (130), Ach Gott vom himel (12) en Es wollt uns Gott genedig seyn (67).

Of de ‘correcties’ in de tekst voor rekening van de drukker of van een der predikanten komen, valt niet na te gaan, maar ze zijn karakteristiek voor de Straatsburgse opvattingen. Luthers

	Ob bey uns ist der sünden vil, (Ps. 130, IV, 1)	werd
	Ist nun bey uns---------

en	(Sein handt zu helffen hat kain zill,)
	wie grosz auch sey der schaden. (Ps. 130, IV, 4)	werd

	wie schwer wir synd beladenGa naar voetnoot5.

In de Mis is slechts één lied ingelast en wel Pollio's bewerking van het Magnificat, zeer waarschijnlijk voor deze gelegenheid vervaardigd. Het lied is, door zijn fraaie, aan het volkslied ontleende strofe en nog meer door zijn ontroerend schone melodie, het voorbeeld voor talloze kerkliederen geworden. Deze melodie, die aan Pollio zelf wordt toegeschreven, gebruikte Jan Utenhove voor zijn 23e psalm. Men vindt ze op blz. 293 genoteerd.

Het dichten van kerkliederen is in Straatsburg, nu de reformatie zich daar met kracht heeft doorgezet, dus urgent geworden. De gezangboeken uit 1525 en volgende jaren leggen getuigenis af van de activiteit van dichters en componisten.

We zagen bij de inrichting van de godsdienstoefening al een blijk van Straatsburgs zelfstandige houding tegenover Wittenberg. We zijn benieuwd naar de principes van de ‘Evangelisten’ en ‘Pfarrherren’ ten aanzien van het kerklied en de kerkzang.

We leren deze kennen uit een nog voor het einde van 1524 opgestelde gemeenschappelijke verklaring van de predikanten, die door Butzer werd geredigeerd onder de titel:

GRUND VN̄ VRSACH ❘ auβ gotlicher schrifft d' neü = ❘ werungen / an dem nachtmal des herren / so man ❘ die Mess nennet / Tauff / Feyrtagen / bildern ❘ vn̄ gesang / in der gemein Christi / wan̄ die zůsamen kompt / durch vnnd auff das ❘ wort gottes / zů Straβburg ❘ fürgenomen. ‖ Ein sendtbrieff an den durch = ❘ leüchtigen hochgeboren fürsten vnd herren / Frid = ❘ reich Pfaltzgrane &c. ‖ Martinus Butzer ‖

[Straßburg. Wolfgang Köpfel] (1525).

60 ongecijferde bladen.

[In fine] Geben zů Straβburg. xxvj. Decembris. ‖ 1524Ga naar voetnoot1.

Op fol. Pij^ro. begint het hoofdstuk: Warumb geseng vnd gepet in der Kirchen geendert.

De gehele Grund und Ursach is in Walch's uitgave van Luthers Werken, in gemoderniseerde spelling, opgenomenGa naar voetnoot2. Omdat van het origineel zich geen exemplaren in ons land bevinden en met het oog op de interessante inhoud, deel ik het bovengenoemde hoofdstuk hier in zijn oorspronkelijke vorm mee.

Ga naar margenoot+ warumb geseng vnd gepet in der kirchen geendert.
Man hat vil geordnet geseng vnd gepet / in den Messen vnd siben zeiten / vmbs gelts willen biß her getriben / vn̄ treibents noch die Christum noch nit kennen / Wlchs in vilen orten / wider die schrifft / vn̄ auß fabeln her zogen / als collectē vnd gepet / von sant Barbaren / Katherinen / Christofferen / Margareten / Grgen / vnd vilen andern mer / da zů singen vnd lesen sye solichs zů latein / das der gemein man gar nit / vnd sye offt selb auch wenig verston. Mer haben sye solichs auch an zeyt / stedt / vn̄ zal gebunden / wider die art des gepets vnd gtlichs lobs / das da frey willig sein sol.

Nun die weyl wir wissen / das gtliche ding der geist gottes allein wissen mag. 1. Cor. 2. auch das die schrifft gottes alles gůtes hat .2. Timoth. 3. so gebrauchen wir vns in der gemein gotes / keins gesangs noch gepets / das nit auß gtlicher schrifft gezogen sey / vnnd die weyl was in der gemein gottes gehandelt würt / jederman in gemein besserlich sein soll / betten noch singen wir nichs / dan̄ in gemeiner teütscher sprach / das der ley gemeincklich mge amen sprechen / wie das der geist gottes lernet. 1 Corinth. 14.
Der latinischen sprach die doch überal nichts gůts noch nutzlichs in haltet / das nit artlicher vnd besser in hebreischer vud (sic!) Kriechischer sprachen verfasset sey / es sey gleich gtlichs / oder naturlichs / vn̄ wie den alten Rmern / also vil mer den newenGa naar margenoot+ Bptslichen andere nationen zů blendē vn̄ in dienst = ‖ barkeit zů bringen / vnd drin halten / hchlich dienet hat / wissen wir die eer nit an zů thůn / das mit solcher die gemein gottes werde auff gehalten / vnnd erst auß ir zů verdolmetschen / was den leyen zů wissen besserlich ist.
Weiter / die weyl ein schmach gottes ist / nit mit hertzen / betten oder singen / lassen wir in der gemein / solichs an kein zeyt gebunden / noch mitt einigen satzungen verfasset werden / sonder frey willig am Sonnentag / so man das nachtmal Christi haltete / wůrt etwas mit kürtze gebettet / vnd gesungē / alles auß der schrifft gezogē / wlchs mit seiner vrsach / oben anzeigt ist / Des gleychen zů vesper zeyt / seyten mal die leyplich feyr / zů besserung des geists braucht werden sol / Singet man aber ein psalmē zwen oder drey / mit einer propheti / das ist / verklerung etwan eins capitels auß gtlicher schrifft / also auch tglich / voor vnd nach der predig / würt von gantzer gemein / ein psalm gesungen.
Vber dz würt in der versameltē gemein / on die predigē gemeinlich nichs fürgenomē / sonder eins jeden geist / vn̄ andacht / heimgestelt / bey jm selb / im hertzē gott on vnderlaß zů bitten / vnd loben. Do mit wir nit / wider die lere Christi / vrsach geben / im gepett vil wort zů machen / Matt .6. oder mit scheyn vn̄ gleyßnery / gott zů schmehen / mer dan preysen / wo solichs on hertz geschehe.
Vnd in dem wissen wir / dz wir der lere des geists gottes 1. Cor. 14. vnd anderswo mer nach folgen. Zun Colossern. 3. schreibt auch Paulus. Laßt das wort gottes in eüch wonen reyhlich (sic!) in aller weyßheyt / leret vn̄ vermanet eüch selbs / mit psalmen vnd lobgesengen / vn̄ geistlichē liedern / in der gnad / vnd singet dem herren in ewern hertzen. Der gleichen hat er auch ad Eph. 6. Von allen krefften sollen wir je gott lieben / warumbGa naar margenoot+) soltē wir jm dan̄ nit auch singen / wie alle heyligen ‖ des alten vnd newen testaments thon haben/allein dz solich gesang im hertzen gescheh/nit allein mit dem mund / sonder das es auß dem hertzen quelle vnd herkome. Das der Apostel da mit meinet / da er spricht / vnd singet dem hern in ewern hertzen / dan̄ sein meinung nit ist on stym zů singē / wie küntē sust die andern ermanet vn̄ bessert werden / oder wir mit einander reden / das er zun Ephesiern schreibt?
Des halb wissen / die so das gesang in der gemein gottes verwerffen / wenig / weder vmb der schrifft inhalt / noch den brauch der ersten vnd Apostolischen Kirchē vnd gemeinden / die alweg got auch mit gesang gelobet haben. Dazů dan die psalmen sonderlich

gebrauchet seind / Des wir nit allein in schrifften Pauli / vn̄ vnsern hystoriē / sonder auch der heyden schrifft / als namlich Plinij Secundi zeügnuß lesen. So hat auch Christus selb sein nachtmal vnnd letste predig mit eim lobgesang beschlossen / Mat. 26. Es seind aber etliche / die ein solche lieb haben / deren nichs ser wol gefellet / sye fahens dan̄ an. Also haben wir nun auch grundt vnd vrsach anzeigt / der enderung mit dem gepett vnnd gesang / ab denen freylich die gotseligen kein mißfallen mgen tragen / den andern helff gott / das er selb jnen / vn̄ seim wort gefalle / so werden sye sich mit vns auch wol vertragen.

In een naschrift (Piiij ^ro) wordt verklaard: Inhalt diß bůchlin / ist vnser / die wir im dienst vn̄ befelch seind / das Euangelion hie zů Straßburg offentlich zů predigen [enz.].

Aan het eind ervan vinden we hun namen: Wolffgangus Capito. Caspar Hedio. Mattheus Zell. Symphorian Pollio. Theobaldus Niger. Jo. Latomus. Antonius Firn. Martinus Hag. Martinus Butzer.

Drie dingen moeten ons in Butzers verklaring opgevallen zijn: allereerst de zinsnede ‘So gebrauchen wir vns in der gemein gotes keins gesangs noch gepets, das nit auß g illustratie

tlicher schrifft gezogen sey’; in de tweede plaats dat hij bij de vesper alleen spreekt over het zingen van psalmen, en tenslotte de verwijzing naar de eerste Apostolische gemeenten, die voor hun lofzangen in het bijzonder de psalmen gebruikt zouden hebben.

Laten we eens nagaan hoe de oudste Straatsburgse gezangboeken ingericht en Butzers opvattingen daarin verwerkt zijn. We kiezen daartoe:

A.	Teutsch Kirchē ampt mit lobgsengen / vn̄ gtlichen psalmen / wie es die gemein zu Straβburg singt [etc.]
B.	Das ander theyl. Straβburger kirchengesang, [etc.]
C.	Das dritt theil Straβburger kirchen amptGa naar voetnoot1.

Alle drie zijn uitgaven van Wolff Köpphel uit (misschien) eind 1524 en 1525. Wel zijn alle exemplaren die nog over waren bij het bombardement van Straatsburg in 1870 verloren gegaan, maar Wackernagel heeft er in zijn BibliographieGa naar voetnoot2 een nauwkeurige beschrijving van gegeven en met behulp van zijn eerste bloemlezing van kerkliederenGa naar voetnoot3 is het mogelijk de inhoud van B en C - van A bezitten we facsimile's - te reconstrueren.

A bevatte 9 liederen, waaronder 5 psalmberijmingen: ps. 113 van een onbekende (Straatsburgse?) dichter, ps. 130, 67 en 12 van Luther en ps. 13 van Mattheus Greiter.

B telde 14 liederen, waarvan 11 psalmen: ps. 51 van Greiter, ps. 14 van Wolfgang Dachstein, ps. 124 van Luther en de psalmen 1-8 van Ludwig Oeler.

C bevatte 7 psalmen (eigenlijk 5½) en wel: Ps. 119 Wol den die styff sind vff d'ban (22 strofen van

13 regels) van een onbekende Straatsburgse dichter; een berijming van ps. 119:1-16 van Greiter; een berijming van ps. 119:17-32 eveneens van Greiter; ps. 73 en 71 van Hainrich Vogther, ps. 125 van Greiter en ps. 137 van Dachstein.

Beschouwen we de drie gezangboekjes als een eenheid, dan komen we op een totaal van 30 liederen waaronder 23 psalmen (4 van Luther, 19 van Straatsburgse oorsprong).

Enkele van de Straatsburgse psalmen citeer ik, geheel of gedeeltelijk, ter nadere bestudering. De gevolgde prozatekst bleek ook hier telkens die van Luthers Psalter Deutsch, 1524 te zijn.

Psalm 13	Psalm 13
mattheus greiter (Wackern. III, Nr. 119, S. 89f) Der .xij. Psalm Vsque quo.	der psalter deutsch, 1524
i

Ach Got, wie lang vergissest meyn	2 Herr, wie lange willst du mein so
gar nach bitz an das ende!	gar vergessen?
Ach gott, wie lang das antlit dein	Wie lange verbirgest du dein Antlitz
thustu doch von mir wenden!	fur mir?
Wie lang sol ich selbs ratten mir,	3 Wie lange soll ich Rath suchen
in meiner seel ein schmertz gebir	in meiner Seele, und Leid tragen
den gantzen tag im hertzen.	in meinem Herzen?

ii

Wie lang wirt doch mein feind erhcht?	Wie lang soll sich mein Feind uber mich erheben?
sych, gott, thů mich erhsren!	4 Schau doch und erhöre mich, Herre mein Gott
Erleücht auch meine augen recht	erleuchte meine Augen,
vnd thů mich, herr, geweren,
Das ich nit in dem tod entschlaff	dasz ich nicht im Tod entschlafe;
vn̄ das mein feind nit arges schaff,	5 dasz nicht mein Feind rühme,
sprech, hab mich überwunden!	er sei mein mächtig worden,

iii

Vnd ob ich fiel in sünd vnd leyd,	und meine Widersacher sich nicht freuen,
mein feind würd sich erspringen.	dasz ich umbgestoszen sei.
Ich hoff in dein barmhertzigkait,	6 Ich hoff aber auf deine Güte,
dem herren wil ich singen.
Mein hertz frewt sich in deinem heyl,	mein Herz freuet sich deins Heils.
der mich begabt mit gůtem teil,	Ich will dem Herrn singen,
sein namen wil ich preysen.	dasz er mir wieder aufgeholfen hat.
(De vierde strofe bevat de doxologie)

Psalm 51, str. I	Psalm 51:3-6
mattheus greiter (Wackern. III, Nr. 120, S. 90) Das Miserere. Der .lj. Psalm.	der psalter deutsch, 1524
O Herre Gott, begnade mich,	3 Gott, sei mir gnädig
nach deiner giet erbarme dich!	nach deiner Güte,
tilg ab mein übertrettung	und tilge meine Ubertretung
nach grosser deinr erbarmung!	nach deiner groszen Barmherzikeit.
Vnd wesch mich wol, o herre got,	4 Wasche mich wohl
von aller meiner missethat	von meiner Missethat,
vnd mach mich rein von sünden,	und reinige mich von meiner Sunden.
den̄ ich thů der empfinden,	5 Denn ich erkenne mein Ubertretung,
Vnd meine sünd ist stet vor mir!	und meine Sunde ist immer fur mir.
Ich hab allein gesündt an dir,	6 An dir alleine hab ich gesundiget,
vor dir hab ich übels gethan,	und ubel fur dir gethan.
in deinen worten wirst beston,	Darumb wirst du recht bleiben in deinen
so man dich rechts ersůchet.	Worten, und rein erfunden, wenn du gerichtet wirst.

Psalm 125, str. II	Psalm 125:2
mattheus greiter (Wackern. III, Nr. 123, S. 92) Qui confidunt in Domino. Psalm 125.	der psalter deutsch, 1524
Dann vmb die statt Jerusalem	2 Umb Jerusalem her sind Berge,
da ist gar vil gebirge,
Darmit der find kein zůgang nem,
das er sy nit erwürge:
Also thůt gott	und der Herr ist
in aller not
sin gleübig volck vmbgeben	umb sein Volk her,
Vnd bey jm stan
von yetzund an	von nu an
vnd biß ins ewig leben.	bis in Ewigkeit.

Dezelfde behoefte als in Wittenberg was gevoeld, werd in Straatsburg op dezelfde wijze vervuld: van Luther heeft Greiter geleerd hoe hij de oudtestamentische psalmen voor het volk zingbaar moest maken. Luthers ideaal is hier ten volle in vervulling gegaan: de bijbeltekst - dat het inderdaad het Psalter deutsch van 1524 is, ziet men in een oogopslag - vindt men bijna woordelijk in het lied terug.

Naast de Kirchenliedstrophe heeft Greiter nieuwe strofevormen gevonden, de 13-regelige van psalm 51, de 12-regelige van psalm 119: Es sind doch selig alle die, voor welke hij ook majesteitelijke melodieën componeerde. De strofe van psalm 125 ontleende hij aan Pollio.

Wat zijn psalmen onderscheidt van de lutherse, is de volkomen afwezigheid van een ‘omduiding’ in christologische zin. Hier komt het zuiver ‘schriftuurlijke’ principe van Butzer, zoals het althans door Greiter is opgevat, aan den dag. De psalm moet voor zichzelf spreken. Hij is niet langer het gebed van Christus of van de Kerk, maar het gebed, de lofzang, de geloofsbelijdenis van de individuele gelovigen die zich tot gemeente Gods hebben verzameld.

De ‘uitbreiding’ die Greiter zich in de tweede strofe van psalm 125 heeft veroorloofd, is dan ook niet anders dan een interpretatie van het beeld dat de oorspronkelijke psalmdichter heeft gebruikt. Overigens zijn zulke toevoegingen bij Greiter zeldzaam; in deze psalm werd ze bevorderd door de meer lyrische vorm van de strofe.

Psalm 14, str. I	Psalm 14:1-3
wolfgang dachstein (Wackern. III, Nr. 134, S. 97) Der .xiiij. Psalm.	der psalter deutsch, 1524
Der dorecht spricht ‘es ist kein got’	1 Die Narren sprechen in ihrem Herzen: Es ist
in seinem gmiet vnd leben:	kein Gott;
Sy sind verderbt in schand vnd spot,	sie sind verderbet und greulich worden in
nach gůtem sye nit streben.	ihrem Thun, da ist Keiner, der Guts thue.
Der herr lůgt auff der menschen kind,	2 Der Herr sahe vom Himmel auf der Menschen
ob jeman gott sůcht vnd verstůnd:	Kinder, dasz er sähe, ob Jemand verständig
da warens all abgefallen,	wäre und nach Gott fraget.
Gantz vnnütz vnd vol arges můts,	3 Aber sie waren ausgewichen und alle mit
ir keiner würcket etwas gůts,	einander untüchtig da war Keiner, der Guts thät,
nit einer bey jn allen.	auch nicht einer.

Psalm 73, str. I	Psalm 73:1-3
hainrich vogther (Wackern. III, Nr. 557, S. 505) Ein Psalm Asaph in der zal. 73.	der psalter deutsch, 1524 Ein Psalm Assaph.
Gott ist so gt dem Israhel,	1 Gott ist so gut dem Israel,
die seind eins reynen hertzen.	die da reines Herzen sind.
Min fůß straucht schier in vngefel,	2 Ich aber hätte schier gestrauchelt mit meinen Fuszen,
mein tritt schlupfft nahe in schmertzen.	mein Tritt hätte viel nahe geglitten.
Dann vff die tollen mich verdroß:	3. Denn es verdrosz mich auf die Tollen,
das glück allein hat der gottloß,	da ich sahe, dasz den Gottlosen
gat jn nach irem willen;	so wohl gieng.

Psalm 71, str. Ia	Psalm 71:1-2
hainrich vogther (Wackern. III, Nr. 558, S. 506)	der psalter deutsch, 1524
Herr gott, ich traw allein vff dich,	1 Herr, ich traue auf dich,
laß mich	lasz mich
nimer zů schanden werden!	nimmermehr zu Schanden werden.
Erröt mich durch dein gerechtigkeit	2 Errette mich durch deine Gerechtikeit,
auß leyd	und hilf mir aus.
von sünden hie vff erden!

Genoeg voorbeelden om te zien hoe Dachstein en Vogther in alle opzichten met Greiter op één lijn gesteld kunnen worden. Wat van deze gezegd is, geldt eveneens voor de beide anderen.

Tenslotte nog enkele versregels van Ludwig Oeler. Ik kies ze uit Der dritt Psalm.

Psalm 3	Psalm 3
ludwig oeler (Wackern. III, Nr. 128, S. 95) Der dritt Psalm	der psalter deutsch, 1524
i, 5-7

Wan, her, du bist vor mir der schilt,	4 Aber du, Herr, bist der Schild fur mich,
der mich zů eeren setzen wilt	und der mich zu Ehren setzt,
vnd mein haupt auff thůst richten.	und mein Häupt aufricht.

iii

Stand auff, o herr, zů helffen mir,	8 Auf Herr, und hilf mir, mein Gott,
dann du schlechst all mein finde	denn du schlägst alle meine Feinde
Auff den kinbacken mit begir,	auf den Backen,
vnnd dem gotlosen gsinde	und zerbrichst der Gottlosen Zähene.
Brichstu ir zeen, herr, mit gewalt:
die hilff sich, herr, bey dir erhalt,	9 Bei dem Herrn stehet die Hülfe,
über dein volck der segen!	und dein Segen uber dein Volk.

‘Markige Knappheit’ kan men de Straatsburgers, en zeker Oeler niet ontzeggen. Het is jammer dat de laatste al zijn acht psalmen in de kerkliedstrofe heeft geschreven en op dezelfde, geleende, melodie liet zingen. (nl. van Ach gott von hymel sich darein - Strb. mel.).

Literair-historisch van belang is dat de Straatsburgse psalmdichters er zich, terwille van de melodie, kennelijk op hebben toegelegd jambisch alternerende verzen te schrijven.

Köpphel's volgende uitgave, ‘Straszburger kirchenampt’, uit de meimaand van 1525Ga naar voetnoot1, heeft een opmerkelijke voorrede. De drukker deelt hierin mee dat de vorige kerkboekjes, uit zijn of andere

drukkerij afkomstig, ‘wider willen und gehelle’ (toestemming) van de predikanten zijn gedrukt. De nu voorliggende uitgaaf is echter in overeenstemming gebracht met Butzer's Grund und Ursach, - die dus wel niet zo heel lang tevoren van Köpphel's pers gekomen zal zijn -, en is een vervanging en wederlegging. We mogen dus veronderstellen dat dit Kirchenampt meer harmonieert met de wensen en verlangens dan de voorafgaande.

Wat brengt nu dit gezangboekje? 25 liederen, waaronder 20 psalmen. De verhouding tussen ‘gezang’ en psalm is dus dezelfde gebleven. Maar er heeft een merkwaardige verschuiving plaats gehad. Van de psalmen uit het dritt theil is er niet een teruggekeerd, ook psalm 113 (uit deel I) is niet opgenomen. Deze acht zijn vervangen door psalm 15 van Dachstein en 4 ‘lutherse’, nl. ps. 14 en 128 van Luther zelf, ps. 124 van Jonas en ps. 10 van Styfel, waarmee de verhouding ‘Straatsburgs’ - ‘luthers’ 12:8 geworden is, tegen 19:4 in het onmiddellijk verleden.

Voorzover ik weet, heeft nooit iemand op dit verschijnsel geattendeerd; een verklaring ervan heb ik dus ook niet in de litteratuur gevonden.

Bestudeert men echter Köpphel's nu eerstvolgende uitgave, Psalmē gebett. vnd Kirchen übūg wie sie zů Straβburg gehalten werden. Bey Wolff Kpphel .1526.Ga naar voetnoot1, dan lijkt de zaak nog raadselachtiger te worden: hier toch verschijnen alle in mei '25 gesupprimeerde psalmen opnieuw, terwijl ook de oorspronkelijk ter vervanging opgenomen psalmen gehandhaafd blijven.

Voor het terugkeren van deze psalmen en de uitbreiding van het totale aantal kan, naar ik meen, alleen de uitgever Köpphel verantwoordelijk gesteld worden. De herdruk van de Psalmen gebett vnd kirchen bung van 1530Ga naar voetnoot2 geeft hij een nieuwe voorrede mee, waarin hij rekenschap geeft van zijn standpunt:

Wiewol aber sunst geystliche lieder von achtbaren vnd geystreichen gmacht hab ich derselbigen nit vil mitgetruckt, vff das die gmein gottes nit wider vff die menschen gefrt vnd zů menschen gedicht bewegt werde; dann ie die eynfalt an hohen namen sich gern vergafft vnd etwa meer inn geystlichen liedern den beschreiber, dann den grund der warheit vnd die besserung ansihet. Wir haben auch hiemit dem frwitz wllen weren, vfft das nit eyn ieder mit seinen gediechten vnd liedlin eyn gantze gemeynd beschwere; dann niemandts mag sein gedicht bald mißfallen, dardurch vil vnraths erwachset, welcher vnrath nit zebesorgen von bewerten geystern der geschrifft, alß der psalmen vnd andern. Wir sllen zwar vermeiden allen inngang neuwer abfůrung von gott.... durch annemung menschlicher gedichten, sie seien wie rein sie wllen vnd sein mgen. Gott helf vnß, das wir in der schůl deß heiligen geysts bleiben....Ga naar voetnoot3

Köpphel ducht verwarring in de vrome gemeente als ze met ‘gesengen uberschüttet’ wordt. Daarom heeft hij naast zes nieuwe liederen ook vijf nieuwe psalmen meegedrukt, te weten: de psalmen 114 en 115 van Greiter (in 1527 in een speciaal uitgaafje verschenen), psalm 139 van Vogther, psalm 46 van Johannes Frosch en psalm 37 van Ludewig HetzerGa naar voetnoot4.

Köpphel heeft wel inderdaad zijn woorden waar gemaakt, dat hij de psalmen zonder aanzien des persoons heeft verzameld en uitgegeven - ‘Dann wir hierinne niemants person oder namen ansehen, auff das bey gott, dem allmechtigen, alles ansehen alleyn bleiben m illustratie

g’1-, want het jaar tevoor was de anabaptist Hetzer, die ook enige tijd te Straatsburg had gewerkt, in Constanz wegens echtbreuk terechtgesteld2.

Maar het was een prachtig lied dat Hetzer gedicht had, niet een psalmberijming in Straatsburg-gereformeerde zin, maar een troostlied tot de verdrukte Christenen van zijn dagen, geïnspireerd op de bijbelpsalm, geschreven in de schone strofe van Pollio's Magnificat. Ik geef er de eerste strofe van:

Psalm 37, str. I	Psalm 37:1-2
ludewig hetzer (Wackern. III, Nr. 537, S. 482) Psalm XXXVII Noli emulari in malignantibus	der psalter deutsch, 1524
Erzörn dich nit, o frommer Christ,	1 Erzürne dich nicht uber dem Bösen,
vorm neid thů dich behten!	sei nicht neidisch uber den Uebelthäter.
Ob schon der gottloß reicher ist,
so hilfft doch nit sein wten:
Mit beyn vn̄ haut
gleych wie das kraut	2 Denn wie das Gras
wirt er inn kürtz abghawen,	werden sie bald abgehauen werden,
Sein gwalt vnd reich
ist eben gleich	und wie das grüne Kraut
dem graß vff grner awen.	werden sie verwelken.

Frosch is een Meistersänger die een strofe schrijft van 16 versregels, waaronder 10 jambische tweevoeters, met een kunstig rijmschema (aabccbddeefgghhf), gekunstelde rijmen en binnenrijmenGa naar voetnoot3.

Het heeft er alle schijn van dat Köpphel's laatste voorrede reacties heeft uitgelokt. Bij de herdruk in 1533 wijzigt hij de aangehaalde passage in:

Und weil der h. Paulus nit allein zun psalmen, sonder auch zů anderen geistlichen liedern ermanet, welchen brauch der kirchen auch der heilig martyr Tertullianus meldet, habe ich slicher geistlicher lieder auch etliche, alte vnd neuwe inn dis gesangbchlin trucken wllen, doch nur die bewareten vnd die nit allein den reinen schrifftlichen sinn inn sich halten, sonder auch die art vnd krafft des h. geistes etwas gewaltiger beweisen. [etc.]Ga naar voetnoot4.

Hij voegt aan de liederenverzameling toe Luthers vertalingen van Veni Sancte Spiritus en Media Vita in Morte sumus (Kum heyliger Geyst en Mitten wir im leben sind) benevens Wolfgang Capito's driestrofige bewerking van Da pacem Domine (Gib frid zu vnser zit, o Herr!)

Het jaar 1537 brengt een nieuwe verrassingGa naar voetnoot1. Aan de bestaande voorraad liederen worden er 60 toegevoegd, terwijl het aantal psalmen een uitbreiding ondergaat van 32 op 56. Van de 24 nieuwe psalmen zijn 15 ‘luthers’ (niet minder dan 10 van H. Sachs; Luthers Ein feste burg, e.a.). De verhouding ‘luthers’ - ‘niet-luthers’ is van 8:24 gekomen op 23:33!

Tot de nieuwe psalmen behoren o.a. ps. 23, 82 en 91 van Wolfgang Meuslin (Meusel, Mösel, Musculus), ps. 25 van Jacob Dachser en ps. 127 van de Zwitser Johann Kolrose.

Nog geen jaar later heeft Köpphel de gelegenheid een volledig Psalter het licht te doen zien: Psalter. Das seindt alle Psalmen Dauids / mit jren Melodeiē / sampt vil Schnen Christlichen liedern / vnnd Kyrchē bungē / mitt seynem Register. An. M.D.XXXVIIIGa naar voetnoot2. Op blz. Ia-CXXIVa vinden we de reeks psalmen van 1537, op blz. CLIb begint ‘das andertheyl, der psalmen vnd christlichen liedern’, de completerende serie.

In 1539 heeft de drukker in het Psalter mit aller Kirchenubūg, [etc.]Ga naar voetnoot3 beide verzamelingen tot een geheel geordend.

Ik sprak zojuist van gelegenheid. Die was er namelijk in 1537 voor de Straatsburgse drukker gekomen door de verschijning van Der gantz Psalter, das ist alle Psalmen Dauids, an der zal 150. [etc.]Ga naar voetnoot4, een bundel, zeer waarschijnlijk door Joachim Aberlin von Garmenschwiler, samengesteld uit het werk van niet minder dan 31 dichters uit alle delen van Duitsland en Zwitserland. Alle confessies zijn er in verenigd: een zeer oecumenische bundel dus.

Althans, zo op het oog; want het hoofdbestanddeel wordt gevormd door psalmen van Aberlin zelf - niet minder dan 68 -, van Jacob Dachser (42) en Sigmund Salminger (13), in totaal dus 123 psalmen van als Anabaptist bekend staande dichters.

Bij de herdruk van 1538: Der New gesang psalter. darinn alle psalmen Dauids an der Zal 150. [etc.]Ga naar voetnoot5 is het anabaptistisch - of moeten we zeggen: niet-orthodox? - karakter van de bundel geaccentueerd door de opneming van liederen van Sebastian Franck, Thomas Münzer en het geleidewoord van Sigmund Salminger.

Gaat men de getallenindices in Wackernagel's beschrijving na, dan blijken de 47 resterende psalmen (er zijn verscheidene doublures) van ‘lutherse’ en Straatsburgse oorsprong te zijn en juist die, welke men ook in Köpphel's uitgaven van 1533 tot '37 aantreft.

Köpphel heeft nu, op zijn beurt, in 1538 het Psalter van Aberlin (-Salminger) geplunderd en de psalmen van dezen en Dachser, met nog enige andere (Leo Jud, Thomas Blaurer) als complement van zijn laatste gezangboek - dat van 1537 - gepubliceerd.

Leopold Cordier is een van de weinigen geweest die Köpphel's annexatiemanoeuvres heeft geconstateerd: ‘Vielleicht wäre der Salmingersche Psalter zu keiner weiteren Bedeutung gelangt,

wenn nicht der uns schon bekannte Straszburger Drucker und Verleger Wolfgang Köpfel in seiner besonderen Liebe für den Psalmengesang diesen Psalter vorgenommen und kurzer Hand sämtliche Psalmen dieser Sammlung im Jahre 1538 als 2. Teil des Straszburger Gesangbuchs abgedruckt hätte, ausgenommen die bereits im Straszburger Gesangbuch aufgenommenen Psalmen. So wurde dieser Psalter täuferischer Herkunft in das Straszburger Liedergut einverleibt und machte die Geschichte der Straszburger Lieder mit’Ga naar voetnoot1.

Maar wat Cordier verzuimd heeft concluderend vast te stellen, is dat door de wederzijdse rooftochten in 1539 twee gezangboeken bestaan, die wat hun psalmenbestanddeel betreft - over de liederen spreek ik niet - zo goed als identiek zijn; en dat er dus in dit opzicht tussen het Straatsburgse en het anabaptistische gezangboek geen enkel principieel verschil bestaat!

Het is hier de plaats om over de anabaptistische psalmen wat meer te zeggen. Feitelijk is de benaming onjuist. Beter kan men spreken over psalmen van Anabaptisten, want naar de inhoud onderscheiden ze zich in niets van de psalmen die we als orthodox-gereformeerd hebben leren kennen. Afgezien van Hetzer's 37e psalm, die een sterk actueel-sociale tendens heeft, en een enkele psalm van Adam Reusner2, onthouden zich de anabaptistische psalmberijmers van elke individuele toevoeging. De ‘strofevullingen’ zijn van louter stilistische aard. De berijmingen kenmerken zich door een zeer nauwe aansluiting aan de (Duitse) prozatekst. Vandaar dat we ook in zuiver-lutherse gezangboeken wel psalmen illustratie

n anabaptistische afkomst kunnen tegenkomen.

Over de anabaptistische gevoelens van Aberlin, Salminger en Dachser zijn alle kerkhistorici en hymnologen het eens. Ik acht me dus ontslagen van de plicht hiernaar een nader onderzoek in te stellen. Liever citeer ik een enkele psalm om een indruk te geven van de werkwijze en het resultaat dezer dichters.

Psalm 18, str. I en II	Psalm 18:2-7c
joachim aberlin (Wackern. III, Nr. 856, S. 740f.) Der XVIII. Psalm. Diligam te domine fortitudo mea. In dem Thon des ersten Psalms.	der psalter deutsch, 1524
i

Ich bin dir hold, O Herr, mein sterck,	2 Ich bin dir hold, Herr, meine Stärke, 3 Herr,
mein felß, mein berg, mein retter,	mein Fels, meine Burg, mein Erretter, mein Gott
Mein hort auff den ich setz mein werck,	mein Hort, auf den ich traue,
mein schilt, mein horn, mein htter!	mein Schild und Horn meins Heils, und mein Schutz.
Den Herrn rff ich mit lobē an,	4 Ich will den Herrn anrufen mit Loben,
von feynden würd ich sicher gon,	so werde ich von meinen Feinden
er kan mich wol erlsen.	erlöset.

ii

Deß todes strick vmbfiengen mich,	5 Denn es umbfiengen mich des Tods Pein, [1528: band]
der vntrew bäch sich regten,	und die Bäche Belial erschreckten mich.
Die pein der hellen sahe ich:	Der Höllen Pein umbfiengen mich,
als sich die ndt bewegten,	6 und des Todes Noth uberwältiget mich.
Rfft ich zum Herren inn der not,	7 Wenn mir angst ist, so rufe ich den Herrn an
vnd schrey zů meinē trewen Got,	und schrei zu meinem Gott,
er horts in seinem Tempel.	so erhöret er meine Stimm von seinem heiligen Tempel.

Psalm 57, str. I en II	Psalm 57:2-6
sigmund salminger (Wackernagel III, Nr. 958, S. 807) Der LVII. Psalm Miserere mei Deus, miserere mei Im thon Rosina, Oder nun welche hie jr.	der psalter deutsch, 1524
Biß mir gndig, Got, mit deiner gab,	2 Sei mir guädig, Gott, sei mir gnädig,
dan̄ mein seel, Herr, dir trawet,	denn auf dich tranet meine Seele,
Vndern schat deiner flüglen ich hab	und unter dem Schatten deiner Flügel habe ich
zůflucht, drumb mir nit grawet,	Zuflucht,
Biß die schalckhait	bis dasz die Schalkeit
übergang weyt,	furuber gehe.
ich rff zů Gott dem Herren,	3 Ich rufe zu Gott, dem Allerhöhisten, zu Gott,
Der mir wider	der mir wieder
auffhalff vnd er	aufhalf. 4 Er
sein hilff sendet mit ehren.	sandte vom Himmel,

ii

Vnd hilf mir von der schmach meinr feind,	und half mir von der Schmach meins Versenkers.
Got sandt sein gůt warhafftig.	Gott sandte seine Güte und Treu.
Ich lig vndern lwen, die seind	5 Ich liege mit meiner Seelen unter den Löwen
menschē kinder boßhafftig,	die Menschenkinder sind Flammen,
Ire zän send	ihr Zähene sind
spieß vnd pfeyl bhend	Spiesz und Pfeile,
vnd scharpffe schwerdt jr zungen:	und ihre Zungen scharfe Schuverter.
Erheb dich, Herr,	6 Erhebe dich, Gott, uber die Himmel,
vnnd laß dein ehr	und deine Ehre
über alle land kummen.	uber alle Lande.

Aberlin's strofen zijn stellig niet zonder verdienste; die van Salminger missen elke litteraire waarde: ze zijn berijmd, en dan nog slecht berijmd, proza.

Jacob Dachser was omstreeks 1530 protestants geestelijke in Augsburg. Zeer waarschijnlijk is hij de samensteller geweest van de tussen 1530 en '38 in Augsburg verschenen gezangboekenGa naar voetnoot1. Er wordt gezegd dat hij beïnvloed was door de gereformeerde opvattingen uit Zwitserland of Straatsburg. In elk geval blijkt zijn voorkeur voor Duitse psalmen uit de Augsburger gezangboeken, waarin hij ook eigen psalmberijmingen opnam.

Hoe langer hoe meer echter gaat Dachser sympathiseren met de Anabaptisten, onder wie hij tenslotte een invloedrijk prediker werd. Daar hij niet wilde herroepen, werd hij vier jaar gevangen gehouden. In 1538 gaf hij Der gantz Psalter Dauids, nach ordnung vnd anzal aller Psalmen uitGa naar voetnoot2.

In zijn voorrede zegt Dachser, dat vele eenvoudige Christenen er zich aan gestoten hebben, dat er zoveel psalmen zijn die door de berijming de zin van de oorspronkelijke psalmen geheel teniet gedaan hebben. Om dat euvel te verhelpen, zegt hij: ‘Hab ich durch vil gůthertziger ansůchen, denselben zu gůt, im Namen Gottes, den gantzen Psalter schier von newen nach dem text (so vil ymmer müglich) nit allain des sinns, sonder auch der worten des teutsch getruckten Psalters, vmb der vngelerten willen, in gesang gemacht vnd gestellet, Wil darneben anderer arbeit vnd Gotesgaben (so im Psalmen machen mer auff den sinn dann auff die wort gesehen) vngetadelt haben, Derhalb ich auch ettliche Psalmen, so von andern vorhin nach dem text der worten gemacht, bleyben vnd vngeändert hab lassen, allain fleyssiger corrigiert...Ga naar voetnoot3’ Het merendeel is echter van zijn hand.

Ook Dachser's ‘Psalmenlieder zeichnen sich sämtlich durch eine bewuszt enge Anlehnung an den Text aus’Ga naar voetnoot4, zoals we straks aan een voorbeeld zullen zien.

Over de poëtische waarde van zijn gedichten bestaan verschillende meningen. Horn oordeelt niet ongunstig: ‘Seine Lieder sind sprachlich gewandt und metrisch sehr mannigfaltig’Ga naar voetnoot5, Lerche daarentegen heeft er weinig bewondering voor: ‘Ein hoher poetischer Wert kommt ihm jedoch nicht zu; sowohl in sprachlicher als auch metrischer Beziehung hat es Mängel aufzuweisen’Ga naar voetnoot6. Lerche heeft slechts 13 strofevormen geteld; 50 psalmen zijn in de kerkliedstrofe geschreven, 50 andere zijn een variatie daarop. Ik onthoud me van een beoordeling en geef slechts enkele voorbeelden ter overdenking.

Psalm 54, str. I en II	Psalm 54:3-6
jacob dachser (Wackern. III, Nr. 810, S. 702) Der .54. Ain bitt vnd klag Psalm. Im thon; wie Künig Laßles lied.	der psalter deutsch, 1524
i

Hilff mir, Gott, in deim̄ namen bald	3 Hilf mir, Gott, in deinem Namen,
vnd richte mich mit deinem gwalt,	und richte mich mit deiner Gewalt.
o Got, erhr mein betten!	4 Gott, erhöre mein Gebet,
Vernym̄ die red meins munds, vnd halt	vernimm die Rede meins Munds.
das ich nit werd zertretten!

ii

Dann frembd setzen sich wider mich	5 Denn Frembde setzen sich wider mich,
vnnd starck sůchen mein seel, die dich,	und Mächtige stehen mir nach meiner Seele,
Gott, nitt vor augen tragen:	die Gott nicht fur Augen haben.
Sihe, Gott steet mir bey treülich,	6 Siehe, Gott stehet mir bei,
enthelt mein seel vor plagen.	der Herr enthält meine Seele.

Psalm 116, str. I en IV	Psalm 116:1-3 en 10-13
jacob dachser (Wackern. III, Nr. 812, S. 703f.) Der .116. Ain trost vnd danck Psalm, Im thon, wie das erst Vatter vnser	der psalter deutsch, 1524
i

Ich hab geliebt, drumb wirt der Herr	1 Ich hab Lust, dasz der Herr
die stymm erhren meiner klag	die Stimm meines Flehens höret;
Vnd sein or neygen zů mir her,	2 dasz er sein Ohre zu mir neiget,
drumb wil ich anrffen mein tag,	und ich will bei meim Leben anrufen.
Dann todes strick	3 Stricke des Todes
vnd groß vnglück
die hetten mich vmbfangen gar	hatten mich umbfangen,
Vnnd angst der hell	und Angst der Höllen
fanden mich schnell,	hatten mich troffen,
ja nott vnd leid fand ich fürwar.	Noth und Leid fand ich.

iv

Ich glaub, darumb ich reden thar,	10 Ich gläube, drumb rede ich,
wiewol ich bin geplaget seer.	ich bin aber sehr gedemühtiget.
Ich sprach in meinem zagen: zwar,	11 Ich sprach in meinem Zagen:
die menschen all seind lugner schwer.	Alle Menschen sind Lügener.
Was soll ich denn	12 Was soll ich
Got vergelten	dem Herrn vergelten
für all sein wolthat, mir gethan?	für alle seine Wohlthat an mir?
Den kelch des hayls	13 Ich will den Kilch des Heils
will ich meins tayls
nemmen vnd sein namm rffen an.	nehmen, und des Herrn Namen anrufen.

‘Bei der Umdichtung von Psalmen, die nicht erzählenden Inhalts sind, sondern starke seelische Empfindungen zum Ausdruck bringen, findet Dachser hin und wieder eine innerlich bewegte Sprache. Bei Psalm 116 ändert er den Anfang des Bibeltextes “Das ist mir lieb...” in “Ich hab geliebt, drumb wirt der Her” und stellt damit eine wirkungsvolle Beziehung der ersten Strophe zu der vierten “Ich glaub, darumb ich reden thar” her,’ schreef LercheGa naar voetnoot1, maar hij had Luthers laatste Psalter-versie (1545) geraadpleegd, niet die van 1524.

Bij de ‘Schwermer’, zoals Luther bij voorkeur de aanhangers der mystieke leer van het ‘inwendige licht’, dat is het beroep op de eigen profetische verlichting, noemde, bestaat een uitgesproken aversie tegen het berijmen van psalmen. Sebastian Franck, een Zuidduitse ‘enthousiast’, volgeling van Caspar Schwenkfeld, waarschuwt er tegen in zijn New Wolgegrünter Vorpsalm van 1537:

 
So stelen [de dichters] jm [David]
 
sein Geist vnd stimm
 
anmassens wie die affen

en verder:

 
Die silben zelt, on Geyst her prelt,
 
zů Chor latein Psalliert im schein,
 
das thůn yetz vil zů TeütscheGa naar voetnoot2.

Bij de Anabaptisten in het algemeen is de geestdrift voor het psalmberijmen niet groot. Naar mijn mening laat zich dit verklaren uit de afwezigheid van een kerkorganisatie zoals we die bij Luthersen en Gereformeerden aantreffen, en dus ook van elke vorm van liturgie. Trouwens, geordende vergaderingen van de gemeente waren de Anabaptisten ontzegd. Zelfs in het liberale Straatsburg, waar predikanten als Zell en Capito niet onwelwillend tegenover hen stonden, waren

bijeenkomsten verboden, zodat de Wederdopers gedwongen waren bij nacht ergens in de Elzasser bergen bijeen te komenGa naar voetnoot1. Men begrijpt, dat daar geen psalmgezang - zo men er al behoefte aan gevoeld heeft - kon weerklinken.

Toch hebben enkelen hunner voor hun geloofsgenoten de psalmen zingbaar gemaakt. Ze deden dat in bijbelgetrouwe versificeringen, in het algemeen zonder enige poëtische waarde. Maar het bijbelwoord, dat ze als enige bron der Openbaring aanvaardden, kon op deze wijze uiting geven aan hun religieuze gevoelens. De Psalters van Salminger en Dachser zijn in hoofdzaak voor stichtelijk huisgebruik bestemd geweest.

De melodieën waren merendeels ontleend aan bestaande psalmen en gezangen, ook wel aan volksliederen (zie Dachser, ps. 54: Im thon; wie Künig Laβles lied; Salminger, ps. 57: Im thon Rosina, Oder uun welche hie jr = melodie van Greiter bij ps. 125).

Keren we terug naar Straatsburg.

Het ziet er naar uit dat daar, na het verschijnen van Köpphel's volledige Psalter, een soortgelijke reactie volgde als een jaar of acht tevoren. Nog komen er twee herdrukkenGa naar voetnoot2, maar in 1541 ziet een gezangboek het licht dat zich van deze principieel onderscheidt. De titel zegt al dat het slechts de voornaamste en beste psalmen, geestelijke liederen en koorgezangen bevat, een bloemlezing is voor stads- en dorpskerken, voor Latijnse en Duitse scholenGa naar voetnoot3.

Het aantal geestelijke liederen is er teruggebracht tot 34, dat der psalmen tot 24:12 ‘lutherse’ en 12 ‘Straatsburgse’. De Aberlin-Salminger-Dachserse psalmen zijn aan de kant gezet.

Door de voorrede van Bucer heeft dit gezangboek een officieel karakter gekregenGa naar voetnoot4. Het is Bucers bedoeling wat meer eenheid te brengen in het kerkgezang; allereerst echter de jeugd op te voeden tot goede zangers. Het formaat, groot-folio, wijst er op dat we hier te doen hebben met een ooek voor de cantor.

De sterke schifting van de gezangen, maar vooral van de psalmen, en het grote contingent lutherse liederen, zou hebben plaats gehad met het oog op de Concordia tussen Straatsburg en Wittenberg (1536)Ga naar voetnoot5. In de volgende (populaire) uitgaven van wat men ‘Bucers gezangboek’ is gaan noemen, is echter weer een verschuiving, zij het een kleine, waar te nemen in de richting van het Straatsburgse elementGa naar voetnoot6.

Uit het gezangboek van 1541 af te leiden dat Bucer zijn invloed heeft aangewend om het opdringen van de psalmen een halt toe te roepen, gaat m.i. te ver.

Had Bucer afwijzend tegenover een volledig psalter gestaan, dan zou het Bonner Gesangbuch van 1544 er wel anders uitgezien hebben. Na de verklaring van Walter Hollweg: ‘Heinrich Alting zeigt sich durchaus nicht so schlecht orientiert, wie Krafft meint’Ga naar voetnoot1, staat wel vast dat we in Bucer en Melanchthon de samenstellers van dit gezangboek mogen zien. In zijn Historia Ecclesiae Palatinae schrijft Altingius namelijk: ‘Accessit mox altera [nl. oorzaak van tweespalt tussen de fanatieke lutheraan Heshusius en de gereformeerden van de Paltz] ex libello Cantionum Ecclesiasticarum, quem pius Elector [Otto Hendrik van de Paltz] ex variis libellis, maximè ex Hymnologiâ Bonnensi Melanchthonis et Buceri, confici voluit...’Ga naar voetnoot2.

De eerste druk van het Bonner Gesangbuch is verloren gegaan, maar we bezitten een herdruk van 1550Ga naar voetnoot3. Daaruit nu blijkt dat het boek de verzameling is geworden van zo goed als alle psalmen die tot dan op Duitse bodem zijn ontstaan, 193 in getal. Voor de samenstelling hebben Bucer en Melanchthon Köpphels Psalter van 1539 tot voorbeeld genomen. Het is het omvangrijkste en het meest oecumenische gezangboek (er zijn ook een kleine honderd gezangen in opgenomen) dat de Duitse hymnologie kent. In 1561 werden er nog 11 psalmen aan toegevoegdGa naar voetnoot4.

Als men van een Bucer-ideaal wil spreken ten aanzien van een kerkelijke liederenbundel, dan geloof ik dat we dit in het Bonner Gesangbuch verwezenlijkt mogen zien.

Behalve goede kerklieddichters heeft Straatsburg uitnemende componisten gekend. In de personen van Greiter, Dachstein en Pollio zijn beide kwaliteiten verenigd. De oudste melodieën zijn door Theodore Gérold, met medewerking van E. Wagner, uitvoerig behandeld, zodat ik kan volstaan met naar zijn geschrift en de daar aangehaalde litteratuur te verwijzenGa naar voetnoot5. Een enkele opmerking slechts, ontleend aan Gérold.

‘Quand on étudie nos mélodies strasbourgeoises on cst frappé d'un fait: les heurts entre les accents des mots et ceux de la musique sont rares. On sait qu'au XVIe siècle on n'exigeait pas encore du poète l'alternance régulière entre les syllabes accentuées et celles qui ne le sont pas. On se contentait de compter les syllabes. Celui qui a examiné les mélodies des cantiques de Luther dans les premières éditions sait combien on est parfois embarrassé de faire accorder les accents des mots avec ceux de la musique. Dans les recueils de Strasbourg cette difficulté se présente en somme assez rarement’Ga naar voetnoot6.

We hebben al opgemerkt dat verscheidene Straatsburgse psalmberijmers hebben gestreefd naar

een jambisch alternerend vers, vandaar dat de door Gérold bedoelde ‘stoten’ tegen de muzikale accenten hier veel minder vaak voorkomen dan in de Wittenbergse liederen.

De kleine vocalise aan het eind van de melodie, - een eigenaardigheid van zovele 16e-eeuwse zangwijzen - vindt men ook in de Straatsburgse terug. Voor het overige zijn de melodieën zuiver syllabisch en is het aantal melismen nog kleiner dan in de WittenbergseGa naar voetnoot1.

Aanvankelijk werden de nieuwe volkspsalmen gebruikt in de vesperdiensten, maar al zeer spoedig vonden ze ook in de morgengodsdienstoefening hun toepassing. Het laat zich verstaan dat de gemeente in het begin enige moeilijkheid had met de zang; de melodieën waren immers nog niet algemeen bekend. Daarom werd in Straatsburg het cantorschap ingesteld. De componisten Greiter en Dachstein, die beide uit de geestelijke stand afkomstig waren, zijn de eerste cantoren - vóórzangers - geweestGa naar voetnoot2.

voetnoot2: Timotheus Wilhelm Röhrich, Die Schule zu Schlettstadt im 15^ten Jahrhundert, in: Mittheilungen aus der Geschichte der evangelischen Kirche des Elsasses I, Paris-Straszburg 1855, S. 78-108.

voetnoot1: Vgl. Walter Sohm, Die Schule Johann Sturms und die Kirche Straszburgs in ihrem gegenseitigen Verhältnis 1530-1581, München u. Berlin 1912, S. 25.

voetnoot2: Uitvoerig hierover A. Jung, Beiträge zu der Geschichte der Reformation, Zweite Abtheilung. Gesch. der Ref. der Kirche in Straszb. [usw.], Straszburg u. Leipzig 1830, S. 47-78.

voetnoot3: Jung, Beiträge II, S. 19-27.

voetnoot4: Jung, Beiträge II, S. 28-40.

voetnoot5: Jung, Beiträge II, S. 79-132; Johann Wilhelm Baum, Capito und Butzer, Elberfeld 1860; François Wendel, Martin Bucer, Esquisse de sa vie et de sa pensée, Strasbourg, s.d. (1951); H. Strohl, Bucer, humaniste chrétien, Paris 1939, en de daar aangehaalde litteratuur.

voetnoot1: François Wendel, L'Église de Strasbourg. Sa constitution et son organisation. 1532-1535, Paris 1942, p. 26.

voetnoot2: Volledige titel en bijzonderheden in Friedrich Hubert, Die Straszburger liturgischen Ordnungen im Zeitalter der Reformation nebst einer Bibliographie der Straszburger Gesangbücher, Göttingen 1900, (nr.) i., S. (XI). Bijzonderheden over het zich in het Thomas-archief te Straatsburg bevindende handschrift S. XXXIX f.; herdruk S. 57-77; Wackernagel, Bibliographie, S. 62.

voetnoot3: ‘Auf eine Zeit’, erzählt Matthesius, ‘kommt Luther zu Eisenberg am Ostertag in die Kirchen, und als man da den Introitum deutsch sang in die lateinischen Noten, rümpfet er sich hart. Wie er heim zu Tische kommt, fragt ihn sein Wirth, was ihm gewesen wäre. Ich dacht, spricht er, es würde mich die kalte Pese ankommen über ihrem läppischen Gesang. Will man deutsch singen, so singe man gute deutsche Lieder; will man lateinisch singen, wie 's Schüler thun sollen, so behalte man den alten Choral und Text und thu' das Unrein davon’. - Rambach, Luthers Verdienst um den Kirchengesang, Hamburg 1813, aangehaald bij Bäumker, Das kath. deutsche Kirchenlied I, S. 17.

voetnoot4: Hubert, Strszb. lit. Ordu. 6, S. XII; Wackernagel, Bibliographie, S. 62.

voetnoot5: Deze en andere voorbeelden: Wackernagel, Bibliographie, S. 63a.

voetnoot1: De titel bij Robert Stupperich, Bibliographia Bucerana, in: Schriften des Vereins für Reformationsgeschichte Nr. 169, Jhrg. 58, Heft 2, Gütersloh 1952, is niet nauwkeurig. Ik gebruikte het ex. van de Bibl. Nat. et Univ. te Straatsburg.

voetnoot2: D. Martin Luthers... Sämtliche Schriften... herausg. von Johann Georg Walch, XX.T., Halle im Hagdeburgischen 1747, Sp. 458-567.

margenoot+: (Pij r^o)

margenoot+: (Pij r^o)

margenoot+: (Piij r^o)

voetnoot1: Volledige titels enz. Hubert, Strszb. lit. Ordn. resp. 8, 10 en 11, S. XIII-XV; Wackernagel, Bibliographie, S. 73-74. Van A bezorgde Karl Reinthaler een facsimile-nadruk, Erfurt 1848; eveneens van A. vindt men thans een volledige reproductie in H. Hasper, Calvijns beginsel voor den zang in den Eredienst, 's-Gravenhage 1955 (verschenen 1957), blz. 234-256.

voetnoot2: Wackernagel, Bibliographie, Nrs. CLXXXVIII-CXC, S. 73a-74a.

voetnoot3: K.E.P. Wackernagel, Das deutsche Kirchenlied von Martin Luther bis auf Nicolans Herman und Ambrosius Blaurer, Stuttgart 1841. Ex. Stadtbibl. Köln.

voetnoot1: Hubert, Strszb. lit. Ordn. 14, S. XVI; Wackernagel, Bibl. Nr. CXCII, S. 74b-75a. De voorrede: Hubert S. 140f; Wackernagel, S. 544b.

voetnoot1: Hubert, Strszb. lit. Ordn. 15, S. XVIf; ontbreekt in Wackernagels Bibliographie. Nauwkeuriger W.A. XXXV, S. 358 (St. A).

voetnoot2: Hubert, Strszb. lit. Ordn. 23, S. XIXf; Wackernagel, Bibliogr. Nr. MCL, S. 712 f.; W.A. XXXV, S. 359 (St. D).

voetnoot3: Hubert, Strszb. lit. Ordn. S. 142, linke Spalte; Wackernagel, Bibliogr. S. 713b.

voetnoot4: Zie Hubert, Strszb. lit. Ordn. resp. 18, 19, 21, 22; Wackernagel, Bibl. Nr. CCXLIX, CCLI (S. 98a, b, 99a) en Nr. CCLXXVII, S. 108a.

voetnoot1: Zie noot 3 vorige blz.

voetnoot2: Zijn misschien daarom de namen van de dichters achterwege gebleven?

voetnoot3: Wackernagel, Kirchenlied III, Nr. 802, S. 695. De rijmen b en f zijn slepend.

voetnoot4: Hubert, Die Strszb. lit. Ordn., S. 142, zweite Spalte. Wackernagel, Bibliographie, S. 550.

voetnoot1: Hubert, Strszb. lit. Ordn. 26 en 27, S. XXII en XXIII; Wackernagel, Bibliographie, Nr. CCCLXIV, S. 145b-146b. Voor Hubert 27, zie: W.A. XXXV, S. 359f. (St.^a).

voetnoot2: Hubert, Strszb. lit. Ordn. 29, S. XXIV-XXVI; Wackernagel, Bibliogr. Nr. CCCLXXII, S. 151; W.A. XXXV, S. 361 (St. Ps).

voetnoot3: Volledige titel enz. Hubert, Strszb. lit. Ordn. 30, S. XXVI; Wackernagel, Bibliogr. Nr. CCCLXXX, S. 155b f.; W.A. XXXV, S. 362 (St. ψ).

voetnoot4: Wackernagel, Bibliogr. Nr. CCCLXV, S. 146b f.; W.A. XXXV, S. 356 (Sm¹). Behalve de R.S.B. in Zwickau bezit de K.B. in Den Haag een ex.: 225 H 54.

voetnoot5: Wackernagel, Bibliogr. Nr. CCCLXVI, S. 147b-148b.; W.A. XXXV, S. 357 (Sm²).

voetnoot1: Leopold Cordier, Der deutsche evangelische Liederpsalter, ein pergessenes evangelisches Liedergut, Gieszen 1929, S. 13.

voetnoot2: Wackernagel, Kirchenlied, III, Nr. 170, 177, 178, 181 (!).

voetnoot1: Zie W.A. XXXV, S. 350.

voetnoot2: Wackernagel, Bibliographie Nr. CCCLXVII, S. 148 b f.

voetnoot3: Wackernagel, Bibliogr. S. 565a.

voetnoot4: Helmut Lerche, Studien zu den deutsch-evangelischen Psalmendichtungen des 16. Jahrhunderts, Breslau 1936, S. 67.

voetnoot5: Max Horn, Der Psalter des Burkard Waldis, Halle a.d.S. 1911, S. 7.

voetnoot6: Lerche, Studien zu den d.-ev. Pss. dichtungen, S. 69.

voetnoot1: Lerche, Studien zu den d.-ev. Pss. dichtungen, S. 68.

voetnoot2: Ein New Wolgegrünter Vorpsalm, an statt einer vorrede vnd einlaittung von Seb. Franck gestelt, wie man Psallieren sol, vnd betten müβ, dz zů Gots Orn komm, In der weiβ deβ. 13. Psal. Ach Got wie lang vergissest mein, Oder Es ist ein hail vns kommen her. - Wackernagel, Kirchenlied III, Nr. 963, S. 814f. De aangehaalde strofe is strofe 15, S. 815. - In weerwil van zijn kritiek laat Franck zijn lied zingen op een psalmmelodie!

voetnoot1: Een ‘Beschrijving van eene nachtelijke godsdienstoefening’ bij A. Hulshof, Geschiedenis van de Doopsgezinden te Straatsburg van 1525 tot 1557, Amsterdam 1905, blz. 208-216.

voetnoot2: Hubert, Strszb. lit. Ordn. 31 en 32, S. XXVII en XXVIII (niet bij Wackernagel). Nauwkeuriger W.A. XXXV, S. 360 (St. ^b) en S. 361 (St. ^c).

voetnoot3: Gesangbuch, darinn begriffen sind, die aller furnemisten vnd besten Psalmen / Geistliche Lieder / [usw.]. Gedruckt zu Strasburg ANNO M.D.XLI. - Hubert, Strszb, lit. Ordn. 33, S. XXVIIIf.; niet in Wackernagel's Bibliographie. W.A. XXXV, S 362 (Bu). Een facsimile-uitgave verzorgde Bärenreiter Verlag, Kassel, in 19?

voetnoot4: Deze voorrede bij Hubert, Strszb. lit. Ordn. S. 144-149.

voetnoot5: Vgl. G.J. van de Poll, Martin Bucer's liturgical ideas. The Strasburg reformer and his connection with the liturgies of the sixteenth century, Assen MCMLIV, p. 30.

voetnoot6: Vgl. de edities van 1545 en 1560 (Hubert, Strszb. lit. Ordn. 39 en 43 = S.XXXIf. en XXXVIff.; Wackernagel, Bibliogr. Nr. CDLXXX, S. 201, en DCCLXIX, S. 295 b f.; W.A. XXXV, S. 363 (Bu^a). Intussen blijft Köpphel doorgaan met het drukken van volledige psalm- en gezangboeken. Hubert vermeldt uitgaven van 1543, 1544, 1557 en 1561 resp. nr. 34, 35, 41 en 44).

voetnoot1: Walter Hollweg, Geschichte der evangelischen Gesangbücher vom Niederrhein im 16.-18. Jahrhundert (Publikationen der Gesellschaft für Rheinische Geschichtskunde, XL), Gütersloh 1923, S. 4.

voetnoot2: Henrici Altingii Historia Ecclesiae Palatinae, in: Monumenta Pietatis et literaria Virorum in re publica et literaria Illustrium, Selecta. [etc.], Francofurti ad Maenum, Anno MDCCI, pag. 173-174.

voetnoot3: Deze bevindt zich in de Bibliotheca Vaticana te Rome. Nadere bijzonderheden op blz. 225 n.3.

voetnoot4: Hollweg, Ev. Gesb. Niederrhein, S. 288 (5e regel van boven).

voetnoot5: Théodore Gérold (avec la collaboration de M.E. Wagner), Les plus anciennes mélodies de l'Eglise protestante de Strasbourg et leurs auteurs, Paris 1928.

voetnoot6: Gérold, Les plus anciennes mélodies, p. 72.

voetnoot1: Men vindt alle Straatsburgse zangwijzen in Johannes Zahn, Die Melodien der deutschen evangelischen Kirchenlieder I-VI, Gütersloh 1889-1893; een groot aantal in Handbuch der deutschen evangelischen Kirchenmusik, nach den Quellen herausg. v. Konrad Ameln, Christhard Mahrenholz und Wilhelm Thomas, III. Band, 1. Teil., Göttingen 1950.

voetnoot2: Uitvoerig over hen Gérold, Les plus anciennes mélodies, p. 10-42.

Vorige Volgende

2. De Straatsburgse en Zuidduits-anabaptistische reformatie

Over het gehele werk

titels