Logo DBNL
De Nederlandse psalmberijmingen in de 16de eeuw (1959)

De Nederlandse psalmberijmingen in de 16de eeuw

(1959)–S.J. Lenselink–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Van de Souterliedekens tot Datheen met hun voorgangers in Duitsland en Frankrijk


Vorige Volgende

Deel I
De 16e-eeuwse reformatorische psalmberijmingen in Duitsland en Frankrijk

Hoofdstuk I
Duitsland

1. De Wittenbergse reformatie

a. Luthers principes

Liepen in de vorige eeuw de meningen omtrent het al of niet voorhanden zijn van een Duits kerklied vóór de Reformatie uiteen, eenstemmigheid bestond - en bestaat er - in het oordeel over de principieel nieuwe toepassing van het kerklied in Luther's reformatie.

Reeds Bäumker schreef in 1883: ‘Wenn demnach Wackernagel meint, in der Zeit vor der Reformation könne von einem deutschen Kirchenliede in dem Sinne, welchen wir seit der Reformation mit diesem Worte verbinden, nicht die Rede sein, so hat er vollständig recht, wenn er damit sagen will, dasz erst seit Luther das deutsche Kirchenlied allmählich zum officiellen, liturgischen Gesang der protestantischen Kirche erhoben wurde...’1.

Een halve eeuw later zegt Theobald Schrems, S.J. het zo: ‘Die grundsätzliche Neuerung, die Luther auf musikalischem Gebiete brachte, war bekanntlich die Erhebung des deutschen Kirchenliedes zum liturgischen Gemeindesang’2.

Het dogma van het priesterschap aller gelovigen moest Luther wel tot het inzicht brengen dat in de liturgie het zangerskoor niet langer als plaatsvervanger van de verzamelde gemeente kon en mocht optreden; het volk zelf moest een factor worden in de liturgie. Dat daartoe het Latijn geen dienst meer kon doen, was de Wittenberger reformator al van het begin af duidelijk. Niet het negatieve motief van de accentuering van het ‘Deutschtum’ tegenover Rome3, nog minder het zoeken naar een ‘Ersatz’ voor het wegvallen van het ‘Brennpunkt’ en de ‘Zentralsonne’ uit het Misoffer4 waren Luther's drijfveren toen hij het volk ophief uit de status van onmondige, en daarom weinig of in het geheel niet geïnteresseerde toeschouwers en toehoorders.

Tussen Luthers eerste Duitse preek en de verschijning van het eerste gezangboekje liggen echter verscheidene jaren. Belangrijker taken moesten eerst vervuld worden: de rechtvaardiging van zijn

optreden; de fundering en uitwerking van zijn leer, en in verband daarmee de bestrijding van zijn bestrijders; de vertaling van de Bijbel.

In 1523 achtte Luther het ogenblik gekomen om zijn aandacht te gaan wijden aan liturgische zaken. Waarschijnlijk is hij daartoe geprikkeld door de afgezanten van de gemeente in Leisnich die in het voorjaar naar hem toegekomen waren en hem de wens hadden overgebracht een ‘Ordnung’ samen te stellen ‘zu singen, zu beten und zu lesen’1, en is het proces versneld door het optreden van de ‘Schwärmer’ Thomas Münzer in Alstadt en de uitgave van diens Deůtzsch kirchē ampt in genoemd jaar. De vertalingen van tien oudkerkelijke hymnen die het boekje bevatte en die Münzer tijdens de dienst liet zingen, vonden bij het volk een warm onthaal2.

Luther gaat aan het werk. In december 1523 ziet de Formula Missae et Communionis pro ecclesia Wittenbergensi het licht, het voorlopige dienstboek voor de nieuwe gemeente. In de voorrede beklaagt Luther zich erover dat hij geen nieuwe liederen voor de gemeente heeft kunnen opnemen, ze zal dus nog genoegen moeten nemen met de weinige overgeleverde die geschikt bevonden werden. De oorzaak? ‘Poetae nobis desunt, aut nondum cogniti sunt, qui pias et spirituales cantilenas (ut Paulus vocat) nobis concinnent, quae dignae sint in ecclesia Dei frequentari. Interim placet illam cantari post communionem Gott sey gelobet und gebenedeyet der uns selber hatt gespeyset etct.... Praeter hanc illa valet: Nu bitten wyr den heyligen geyst; item: Eyn kindelin so lobelich. Nam non multas invenias, quae aliquid gravis spiritus sapiant. Haec dico, ut, si qui sunt poetae germanici, extimulentur et nobis poemata pietatis cudant’3.

‘Poetae desunt’. Welnu, als dan dichters ontbreken, zal hij zelf de taak ter hand nemen en zijn vrienden opwekken hetzelfde te doen. Aan Spalatinus4 schrijft hij:

Gratia et pax. Consilium est exemplo Prophetarum et priscorum Patrum Ecclesiae, Psalmos uernaculos condere pro uulgo, id est, spirituales cantilenas, quo verbum Dei uel cantu inter populos maneat. Quaerimus itaque undique poetas, cum uero tibi data sit et copia et elegantia linguae germanicae, ac multo usu exculta, oro ut nobiscum in hac re labores et tentes aliquem Psalmorum in cantilenam transferre, sicut hic habes meum exemplum, uelim autem nouas et aulicas uoculas omitti, quo pro captu uulgi, quam simplicissima uulgatissimaque, tamen munda

simul et apta uerba canerentur. Deinde sententia perspicua et Psalmis quam proxima redderetur, libere itaque hic agendum et accepto sensu verbis relictis, per alia uerba commoda uertendum. Ego non habeo tantum gratiae, ut tale quid possem, quale uellem. Itaque tentabo, si tu uel Heman, uel Assaph, uel Iedithum sis. Idem peterem a Iohanne Doltziko1, qui et ipse copiosus et elegans est, sic tamen, si uobis otium erit, quod suspicor modo non esse tantum. Habes autem meos septem Psalmos poenitentiales et commentarios, e quibus sensum Psalmi capere poteris, aut si placet assignari tibi Psalmum primum, Ita, Domine ne in furore, uel septimum, Domine exaudi orationem. Iohanni Doltziko Psalmum secundum, item, Beati quorum, assigno, nam de profundis, a me versus est. Miserere mei iam praedestinatus fieri, uel si hi difficiliores sunt, arripite illos duos, Benedicam Dominum in omni tempore, Et exultate iusti in Domino, id est 33. et 32. uel Psalmum 103 Benedic anima mea Dominum. Responde uero, quid nobis in uobis sit spei. Vale in Domino. Vuitenbergae, Anno M.D.XXIIII2.

Een waardevoller document inzake Luthers bedoelingen en verlangens bezitten we nauwelijks, zelfs niet in de onderscheiden voorredes tot de gezangboeken. Opvallend is hoe sterk Luther in deze brief de Psalmen op de voorgrond stelt. Uit de openingszin krijgt men de indruk dat hij met Psalmen bedoelt: geestelijke liederen (cantilenas spirituales, ut Paulus vocat - zie het citaat uit de voorrede tot de Formula Missae op blz. 70 hierboven) zoals de profeten (Mozes, Hizkia, Habakuk?) en de Kerkvaders (Ambrosius, Hilarius etc.) hebben gedicht, ‘psalmen’, hymnen, lof- en dankliederen dus. Maar uit het vervolg blijkt dat hij allereerst op het oog heeft psalmen-in-engere-zin over te brengen, d.w.z. òm te dichten tot cantilenen, (volksaardige) liederen naar het voorbeeld dat hij bij de brief insluit.

Op grond van ‘de profundis, a me versus est’, heeft men gemeend dat Luther zijn ‘Aus tieffer not’ meegezonden zou hebben. Noodzakelijk is dit niet. Luther beveelt sterk de ‘berijming’ van de zeven boetpsalmen aan, maar zegt dat de zesde (ps. 130) niet meer bewerkt behoeft te worden aangezien hij dat zelf gedaan heeft. Zijn exempel kan ook psalm 12, Ach Gott von hymel sich dar eyn, geweest zijn, of Es spricht der unweysen mund wol (ps. 14), waarvan we aannemen dat ze eveneens tegen het eind van 1523 zijn gedicht3.

Maar wat was nu het exemplarische in de bijgevoegde psalm? De opvatting van het lied als zodanig, als weergave van de Hebreeuwse ‘Vorlage’ in een lied voor een nieuwtestamentische gemeente, een lied waarin men de eigen levens- en zielservaringen van de dichter ziet neergeslagen,

een lied waarin het Verbum Dei verkondigd wordt naar de opvatting van de Wittenbergse reformatie? Of bestond het voorbeeld-ige ‘slechts’ in de vorm (cantilena) en de taal, vrij van ‘novae et aulicae voculae’, in de ‘verba, simplicissima vulgatissimaque, apta et tamen simul munda’? Ik meen dat het laatste het geval is. Zegt Luther zelf niet, dat hij niet kan wat hij wil? En wat hij wil, kan men eveneens uit de brief lezen: een Duitse psalm die zich naar de sententia zo dicht mogelijk bij het Hebreeuwse origineel aansluit, zij het dan dat men de vrijheid moet hebben om iets weg te laten (of toe te voegen) terwille van de duidelijkheid, goede verstaanbaarheid, om moeilijke woorden en wendingen te vervangen door ‘commoda’ (het volk passende), mits de sensus van de psalm maar behouden blijft.

Dat ‘vertalen’ van een Hebreeuwse psalm kon Luther zelf niet, die ‘gratia’ was hem niet geschonken. Daarom wendt hij zich tot mannen van wie hij mag aannemen dat zij er wel toe in staat zijn. Mochten ze met de ‘sensus’ wat moeite hebben, dan staan hun in Luthers vertaling van de boetpsalmen en zijn commentaren hulpmiddelen ten dienste1.

Wat Luther wel kon, was een lied schrijven recht uit de bewogenheid van zijn strijdbaar gemoed, van zijn evangelisch geweten, uit de diepste gronden van zijn religieuze ervaring, en in de oudtestamentische psalmen vindt hij de gedachten en dus ook de woorden die uitspreken wat hem beroert.

Meer dan tien jaren had Luther reeds innig met de Psalmen verkeerd2. Zijn eerste voorlezingen als ordinarius te Wittenberg (1512/3) waren aan het Boek der Psalmen gewijd. Ter voorbereiding bediende hij zich van het in 1509 verschenen Psalterium Quincuplex van Faber Stapulensis (Lefèvre d'Etaples), dat nog geheel op de uitlegmethode van zijn tijd is gebaseerd: de tekst eerst literaliter of historice te verklaren en dan spiritualiter: allegorice, tropologice, anagogice. De ‘historische’ verklaring komt hierop neer dat men de psalm leest als op Jezus Christus betrekking hebbende, ja, indien mogelijk als een gebed van Christus zelf. De ‘allegorische’ exegese richt zich op de Kerk. Het hartebloed van de jonge monnik bespeuren we echter in een derde uitlegging van de tekst, die hijzelf de ‘moralische’ noemt: de uitdrukking van eigen zielsbeleven. Zo was het mogelijk dat zijn leer van de rechtvaardigmaking haar oorsprong vond in zijn studie van de Psalmen. De justitia - ‘In justitia tua libera me’ (ps. 31) - bleek nu niet langer het strenge gericht Gods, maar een synoniem van Zijn barmhartigheid.

In 1517 maakt Luther een vertaling van de zeven boetpsalmen en geeft die uit met verklaringen, waarbij hij zich nog verder van de allegorische verklaring verwijdert.

Intussen leert hij grondig Hebreeuws en daarvan leggen zijn voorlezingen over de Psalmen in 1519 getuigenis af.

De Bijbelvertaling brengt hem opnieuw met het Psalter in aanraking. Der Psalter deutsch verscheen in 1524 afzonderlijk. Van de boetpsalmen geeft hij nu een ritmische vertaling: vier heffingen per vers. Hier heeft de studie van het Hebreeuws haar invloed doen gelden. ‘Es war die natürliche

Folge dessen, dasz sich hier ein Dichter um die Wiedergebung von Gedichten bemühte.’1 Ziehier een voorbeeld:

1517
 
O Gott, tzu dyr hab ich geschryen von den tyffen,
 
o got, erhore mein geschrey.
1524
 
Aus der tieffen ruffe ich herr zu dyr,
 
Herr hore meyne stym.

In 1523, na het Betbüchlein van 1522, waarin hij een aantal psalmen vertaald had, en vlak vóór de Psalter deutsch, dicht Luther enige liederen. We kennen de aanleiding: het verzoek van de gemeente van Leisnich, het optreden van Thomas Münzer in Alstadt. Het lied dat dan ontstaat is tegelijk gemeentelied en lied van persoonlijk ervaren. Deze twee sluiten elkaar niet uit: met de ervaring van de genade Gods in Christus kan de gemeente instemmen als in een lof- en danklied.

Zó is het ‘Lutherlied’ ontstaan, dat enig is in de geschiedenis van het protestantse kerklied. Het strijdt (tegen Rome en Dwepers), het leert (het dogma van de justificatie door het geloof alleen, de nutteloosheid der werken, de zondevergeving uit enkel genade), het getuigt, het belijdt, het klaagt en het juicht.

En toch kon Luther niet wat hij wilde! O sancte Martine!

Op de medewerking van Spalatinus en Doltzig kon Luther niet wachten. Hij zou trouwens tevergeefs gewacht hebben2. Nog in 1523 verschijnen zijn en anderer liederen op losse blaadjes en, in 1524, waarschijnlijk al in de maand januari, worden acht liederen verzameld in een Nürnbergse druk, later het Achtliederbuch genoemd, waarvan de titel luidt:

Etlich Cristlich lider Lobgesang, vn̄ Psalm, dem rainen wort Gottes gemeβ, auβ der heyligē schrifft, durch mancherley hochgelerter gemacht, in der Kirchen zů singen, wie es dann zum tayl berayt zů Wittenberg in illustratiebung ist. wittenberg. M.D.Xiiij. [moet zijn XXiiij]3.

 

De helft daarvan is van Luthers hand en onder die vier zijn drie Psalmliederen:

Ach Gott von hymel sich dar eyn, geïnspireerd op psalm 12,
Es spricht der unweysen mund wol, gebaseerd op psalm 14,
Aus tieffer not schrey ich zu dyr, de 4-strofige verwerking van psalm 130.

 

Het vierde lied van Luther, in de volgorde van het boekje het eerste, is: Nu frewt euch lieben Christen gmeyn.

Om te laten zien hoe Luther de oudtestamentische psalm heeft ‘verwerkt’, druk ik Ach Gott von hymel af naast zijn vertaling van psalm 12 uit Der Psalter deutsch van 1521.

Psalm 12
luther psalter deutsch
i  
 
Ach Gott von hymel sich dar eyn 2. Hilff HERR,
und las dich das erbarmen,  
Wie wenig sind der heyligen deyn die heyligen haben abgenommen
verlassen sind wyr armen.  
Deyn wort man lesst nicht haben war,  
der glaub ist auch verlosschen gar und der glewbigen ist wenig worden
bey allen menschen kindern. unter den menschen kindern.
 
ii  
 
Sie leren eyttel falsche list, 3. Eyner redet mit dem andern unnillustratietze
was eygen witz erfindet, ding und reden heucheley mit
Yhr hertz nicht eynes synnes ist, uneynigem hertzen.
ynn Gottes wort gegrundet.  
Der welet dis, der ander das,  
sie trennen uns on alle mas  
Und gleyssen schon von aussen.  
 
iii  
 
Gott wollt aus rotten alle lar, 4. Der HERR rotte aus alle heucheley
die falschen scheyn uns leren!  
Da zu yhr zung stoltz offenbar und die zunge, die da stoltz
spricht: trotz wer wills uns weren! redet. 5. Die da sagen:
Wyr haben recht und macht alleyn, unser zunge soll uberhand haben,
was wyr setzen, das gilt gemeyn. uns gepillustratiert zu reden,
Wer ist der uns solt meystern? wer ist unser herr?

iv  
 
Darumb spricht Gott: ich mus auf seyn, 6. Weyl denn die elenden verstillustratieret
lie armen sind verstoret, sind
Yhr seufftzen dringt zu myr ereyn, und die armen sillustratiefftzen,
ch hab yhr klag erhoret. will ich auff, spricht der HERR.
Meyn heylsam wort soll auff den plan, Ich will eyn heyl auffrichten,
getrost und frisch sie greiffen an das getrillustratiest darynn handeln sol.
Und seyn die krafft der armen.  
 
v  
Das sylber durchs feur sieben mal 7. Die rede des HERRN sind lauter
bewert wird lautter funden, wie durchleutert sylber ynn erdenem
Am Gottes wort man wartten sal tigel, bewerd siebenmal.
des gleichen alle stunden.  
Es will durchs creutz beweret seyn,  
Da wirt seyn krafft erkand und scheyn  
Und leucht starck ynn die lande.  
 
vi  
Das wollstu Gott bewaren reyn 8. Du HERR woltest sie bewaren
uur disem argen gschlechte und uns behillustratieten fur diesem geschlecht
Und las uns dyr befolhen seyn, ewiglich.
das sichs ynn uns nicht flechte.  
Der Gottlos hauff sich umher find, 9. Es sind gottlosen umb und umb,
wo dise lose leute sind Wenn unter den menschen kindern
Ynn deynem volck erhaben. die losen erhillustratiehet werden.

Psalm 130 - Aus tieffer not -, die op blz. 273 en 489 in ander verband geciteerd wordt, verhoudt zich evenzo tot de grondtekst. ‘Es ist kein Zufall’, aldus Felix Messerschmid1, ‘dasz Luther sich gerade diesen Psalm zur Übertragung gewählt hat; gibt er doch Luthers innerlichster und schwerster Erfahrung, von der Not durch die Sünde, ergreifenden Ausdruck. Und Luther hat nicht versäumt, auch seine Anschauung von der Rettung allein durch die Gnade und sola fide in seiner Übersetzung besonders zu unterstreichen.’ De oorspronkelijke psalm is voor hem slechts skelet; zijn verduitsing is tegelijk commentaar en exegese, waarin hij de kern van zijn reformatorische leer verwerkt.

 

Hoe intensief Luther zich in de laatste maanden van 1523 en de eerste van '24 met het kerklied heeft beziggehouden, blijkt uit de gezangboekuitgaven van laatstgenoemd jaar: de beide Erfurter

Enchiridia (- ‘zcum Schwartzen Hornn’ en ‘zum Ferbefasz’1 -) en de Tenor-partij van het Geystliche gesangk Buchleyn (het zog. ‘Walthersche Gesangbuch’)2. De Enchiridia, zeer waarschijnlijk buiten medeweten van Luther verschenen, bevatten 18 liederen van zijn hand; het koorgezangboek, het eerste officiële, waaraan ook Luther een voorrede heeft meegegeven, 243. Nieuwe psalmliederen hierin zijn Wol dem der ynn Gottes furcht steht (ps. 128), Es wollt uns Gott genedig seyn (ps. 67) - deze beide al in de Enchiridiën - en Wer Gott nicht mit uns diese zeyt (ps. 124).

Opmerkenswaard is dat Luther in deze drie psalmen zich veel nauwer dan in de ‘oudste’ aan de bijbeltekst refereert. Het sterkst spreekt dat in Wol dem der ynn Gottes furcht steht, door Luther wel opgevat als huwelijkszang, maar tevens als zegenpsalm geschikt geacht voor de zondag.

Psalm 128
luther der psalter deutsch, 1524
i  
 
Wol dem der ynn Gottes furcht steht 1. Wohl dem, der den Herrn furchtet,
und auff seynem wege geht, und auf seinen Wegen gehet.
Deyn eygen hand dich neren sol, 2. Du wirst dich nähren deiner Händer Aerbeit;
so lebstu recht und geht dyr wol. wohl dir, du hasts gut.
 
ii  
 
Deyn weyb wird ynn deym hause seyn 3. Dein Weib wird sein
wie eyn reben vol drauben feyn wie ein fruchtbar Weinstock an den Wänden
Und deyn kinder umb deynen tisch in deinem Hause, deine Kinder
wie olpflantzen gesund und frisch. wie die Oelezweige umb deinen Tisch her.
 
iii  
 
Sich, so reich segen hangt dem an, 4. Siche, also wird gesegnet der Mann,
wo ynn Gottes furcht lebt eyn man, der den Herrn furchtet.
Von yhm lesst der allt fluch und zorn ............
den menschen kindern angeborn.  
............  

Van de twee laatste versregels zegt Schliszke: ‘Noch wichtiger ist die Erweiterung im Mittelpunkt des Liedes. Strophe 3 Zeile 3-4 bringen in evangelischer Freiheit einen neutestamentlichen Gedanken in den Psalm und sprengen den alttestamentlichen Rahmen’4.

Psalm 67 was in Israël een volksdanklied voor een goede oogst. Bij Luther is hij geworden een danklied voor de gaven in Jezus Christus, voor het heilbrengend Woord, en, in de laatste (3e) strofe, een bede om zegen tot Vader, Zoon en Heilige Geest.

Psalm 67
luther der psalter deutsch, 1524
Es wollt uns Gott genedig seyn 2. Gott sei uns gnädig,
und seynen segen geben, und segene uns;
Seyn andlitz uns mit hellem scheyn er lasz uns sein Antlitz
erleucht zum ewgen leben. leuchten.
Das wyr erkennen seyne werck 3. Dasz wir auf Erden erkennen seinen Weg,
und was yhm liebt auff erden,  
und Jhesus Christus heyl und sterck  
bekand den heyden werden unter allen Heiden sein Heil.
und sie zu Gott bekeren.  
 
II,7: Deyn wort die hut und weyde ist  
III,4: deyn wort ist wol geratten.  
III,5-6: Uns segen vater und der son,  
uns segen Gott der heylig geyst.  

Welk een waarde Luther hecht aan een woordgetrouwe weergave van de bijbelpsalm, moge blijken uit de geschiedenis rondom het ontstaan van Wer Gott nicht mit uns diese zeyt (ps. 124).

Men zal zich het Quaerimus undique poetas herinneren. Het is niet te stout gefantaseerd wanneer men aanneemt dat behalve aan Spalatin en Doltzig ook aan anderen een soortgelijke brief is gezonden, eveneens met een exemplum van Luthers hand. In elk geval ontving Luther in de eerste dagen van januari '24 van Justus Jonas1 een bewerking van psalm 124: ‘Wo Gott der herr nicht bey uns helt’. Onder de handen van Jonas was de korte bijbelpsalm uitgegroeid tot een lied in acht strofen van zeven regels. Had Jonas de brief niet goed begrepen? Of heeft hij wellicht het voorbeeld verkeerd opgevat en gedacht dat het Luther juist om de commentaar te doen was? De 14e van dezelfde maand stuurt Luther aan Spalatinus ‘poema Justi Jonae Praepositi’, waaronder we, met Lucke, nauwelijks iets anders kunnen verstaan als de bewuste psalm2. Ik kan niet aannemen dat Luther de psalm als een navolgenswaardig voorbeeld aan zijn vriend heeft doorgezonden, eerder als een afschrikwekkend. Zijn eigen bewerking, ongetwijfeld direct daarop vervaardigd, zou tonen hoe hij zich deze psalm in het Duits voor zijn gemeente dacht.

Ik geef nu beide bewerkingen naast elkaar, waarbij ik gelegenheid zal hebben te laten zien hoc dicht Luther bij het origineel - in dit geval zijn eigen vertaling van 1524 - gebleven is. ‘Trotzdem ist die Verdeutschung ein Meisterwerk der Sprache und Verskunst’, zegt Schliszke3, woorden die men hem graag zal nazeggen. Maar het ‘trotzdem’ is onbegrijpelijk, tenzij men op het standpunt mocht staan dat een vertaling, - men neme dit woord in de pregnante zin van in een andere taal over-

brengen -, van Hebreeuwse poëzie ternauwernood poëzie kan worden. In elk geval heeft Luther, die vreesde niet te kunnen wat hij wilde, het bewijs van het tegendeel gegeven.

Psalm 124
justus jonas luther
(Wackernagel III, Nr. 62, S. 42) (W.A. XXXV, S. 440)
i i
 
Wo Gott der herr nicht bey vns helt, Wer Gott nicht mit uns diese zeyt
wen vnser feynde tobenn, so sol Israel sagen,
Vnnd er vnnser sach nicht zu felt Wer Gott nicht mit uns dise zeyt,
ym hymel hoch dort oben, wyr hetten must verzagen,
Wo er Israhel schutz nicht yst Die so eyn armes heufflin sind,
vnd selber bricht der feynde lyst, veracht von so viel menschen kind,
so ysts mit vns verloren. die an uns setzen alle.
 
ii Der Psalter Deutsch, 1524
 
Was menschen krafft vnnd witz anfeht, 1. Wo der Herr nicht bei uns wäre,
soll vnns billich nicht schrecken: es sage Israel also:
Er sytzet an der hochsten stet, 2. Wo der Herr nicht bei uns wäre,
der wirt yhrn radt aufdecken: wenn die Menschen
Wen sies auffs klugest greyffen an,  
so geht doch Got eyn ander ban,  
es steht yn seynen henden. sich wider uns setzen.
 
iii ii
 
Sie wueten fast vnd faren her, Auff uns ist so zornig yhr synn,
als wolten sie vns fressen. wo Gott hett das zu geben,
Zu wurgen steht al yhr beger, Verschlungen hetten sie uns hyn
gots ist bey yhn vergessen. mit gantzem leyb und leben,
Wie meeres wellen eynher schlahn, Wyr wern als die eyn flut erseufft
nach leib vnnd leben sye vns stahn, Und uber die gros wasser leuftt
des wirt sych got erbarmen. Und mit gewallt verschwemmet.
 
iv Psalter Deutsch
 
Sie stellen vns wie ketzern nach, 3. so verschlungen sie uns
zu vnserm blut sy trachten, lebendig.
Noch rhumen sye sych Christen hoch Wenn ihr Zorn uber uns ergrimmet,
dy Gott alleyn gros achten: 4. so hätt uns Wasser ersäuft,
Ach got, der theure name deyn Stromen wären uber unser Seele gangen;
mus yhrer schalckheyt deckel seyn! 5. es wären allzu hohe Wasser
du wirst eyn mal auffwachen. uber unsere Seele gangen.

v iii
 
Auffsperren sy den rachen weyt Gott lob und danck, der nicht zu gab,
vnd wöllen vns verschlingen: das yhr schlund uns millustratiecht fangen,
Lob vnd danck sey got allezeyt, Wie eyn vogel des stricks kompt ab,
es wird yhn nicht gelingen, ist unser seel entgangen.
Er wird yr strick zureyssen gar Strick ist entzwey und wyr sind frey,
vnd störtzen yre falsche lar, des Herren namen steht uns bey,
sie werden Got nicht weren. Des Gotts hymels und erden.
 
vi Psalter Deutsch
 
Ach herr got, wie reich trostestu 6. Gelobt sei der Herr, dasz er uns nicht
die gentzlich synd verlassen. hat geben zum Raube in ihre Zähene.
Der gnaden thur steht nymer zu, 7. Unser Seele ist entrunnen
vernunfft kan das nicht fassen: wie ein Vogel dem Stricke des Voglers,
Sie spricht ‘es ist nu als verlorn’, der Strick ist zurissen und wir sind los,
da doch das creutz hat new geporn 8. Unser Hülfe stehet im Namen des Herrn,
die deyner hulff erwarten. der Himmel und Erden gemacht hat.
.............  

Er volgen bij Jonas nog twee strofen van gelijke strekking. Had de dichter zich beperkt tot de strofen I, III en V, ik vermoed dat we dan een psalm van Luther gemist hadden, zo zeer zou het psalmlied zijn ideaal nabijgekomen zijn. Want Jonas' strofen hebben onmiskenbaar kwaliteiten. Ze zijn uit dezelfde gesteldheid voortgekomen als waarmee de Wittenberger zijn 12e psalm concipieerde: de verontwaardiging over de vervolging en laster van de kant van Roomsen en Dwepers. Jonas' derde strofe is heviger, naar woordkeus en ritme expressiever dan Luthers middelste. Een versregel als Strick ist entzwey und wyr sind frey (III, 5) is daarentegen, als zovele van Luther, onnavolgbaar.

Het heeft er ook alle schijn van dat Luther ontevreden was over de bewerking die Michael Styfel (Stifel, Stieffel) gegeven had van de 10e psalm en die wel in het Geystliche gesangk Buchleyn van 1524 (het Walthersche Gesangbuch) was opgenomen, van waaruit ze in de Nürnberger, Erfurter en Zwickauer Enchiridien van 1525-'28 en de Straatsburgse gezangboeken van 1525-43 werd overgenomen, maar die in geen van de onmiddellijk van Luther zelf uitgaande liedboeken sedert 1524 meer een plaats vindt, behalve dan in een druk van 1537, waar de ‘psalm’ van 18 strofen tot 5 is teruggebracht1.

De eerste drie strofen luiden:

michael styfel
(Wackern. III. Nr. 108, S. 79)
Der X. Psalm
 
i
 
Deyn armer hauff, Herr, thutt klagen
 
grossen zwang vom widerchrist,
 
Der seyn bosheyt hat verschlagen
 
wol vnter dem wort mit list,
 
Welchs ynn diesen letzten tagen
 
seyns grewels verstorung ist.
 
 
 
ii
 
 
 
Dein zukunfft wyr hoch begeren,
 
ach wo bleybstu, Herr, so lang?
 
Willtu vns den nicht geweren
 
vnd abwenden vnsern drang?
 
Sihe doch, wie als wolff vnd beren
 
die gewalltig rott an jhm hang.
 
 
 
iii
 
 
 
Wenn er hohmut treybt mit toben,
 
brennen mus deyn armer knecht,
 
Seynen anschlag mus man loben,
 
was er thut, ist alles schlecht;
 
Das heysst gutt, so disem buben
 
mus weychen deyn Gottlich recht.

Wanneer men nu nagaat dat deze strofen een weergave zijn van de bijbeltekst (naar het Psalter deutsch van 1524):

1.Herr, warumb trittest du so ferne, verbirgest dich zur Zeit der Noth?
2.Wenn der Gottlose uberhand kriegt, musz sich leiden der Arme; sie treiben ihren Muthwillen, wie sie es furnehmen,

dan kan men zich voorstellen dat in een dergelijk lied Luther zijn psalmideaal niet verwezenlijkt zag.

 

Ein feste burg ist unser Gott kan men nauwelijks onder de psalmliederen rekenen. Het is zelfs geen bewerking van psalm 46, maar, aangegrepen door de machtige woorden die de Oude Kerk reeds in tijden van nood zong: Deus noster refugium, heeft Luther, in deze zich congeniaal tonend aan de Profeten wier voorbeeld hij wilde volgen, zijn Psalm geschreven. Men kan - Spitta heeft het ge-

daan1 - gaan zoeken naar overeenkomsten tussen psalm en lied, maar dat heeft geen zin. Luther wist wat de oudtestamentische psalm inhield: een belijdenis van rotsvast geloof in de overwinning door Jahwe's reddende nabijheid. Noch de doodsbedreiging van de krachten der natuur, noch de overmacht van razende vijanden kunnen de Godvrezende schokken, want de Heer is zijn toevlucht en bescherming. Vanuit deze wetenschap die de psalm hem geschonken had, dichtte hij, onder de druk van de machten en gevaren die hem en zijn gemeente bedreigden, van welke aard die ook geweest mogen zijn, de zang, die de kracht heeft van een bezwering: Ein feste burg ist unser Gott.

Ik geloof ook niet dat bij het dichten van dit lied het ideaal uit 1524, dat hij zijn vrienden voorhield, Luther voor ogen stond. Ein feste burg is enige jaren later ontstaan (1529?) en intussen hadden anderen al gedaan wat hij wel wilde, maar niet kon. Hem was een andere gratia geschonken!

Dit blijkt ook uit de andere liederen. Waar Luther ‘vertalen’ gaat, blijft hij poëtisch doorgaans beneden de kracht van zijn ‘vrije’ liederen. ‘Seine besten Lieder dichtete der zornige oder um seine Lehre oder das Heil seiner Gemeinde besorgte Reformator, seine mittleren der blosze Liturge und seine schlechtesten der Theologe und Katechet2.’ Met een uitvoerige behandeling van de overige liederen zou ik buiten het kader van deze studie treden, maar ik kan ze toch niet geheel voorbijgaan, omdat hun vormprincipes op de latere psalmberijmingen invloed hebben gehad.

 

In liturgisch opzicht heeft Luther niet radicaal met het verleden gebroken. Integendeel, hij heeft heel wat elementen uit de oude Kerk overgenomen. De Formula Missae et communionis van 1523 bevat nog zo goed als alle Latijnse misgezangen en hoewel hij zelf, met medewerking van Rupff en Walther, twee jaar later een Duitse Misliturgie samenstelde, wilde hij toch de Latijnse mis niet geheel afschaffen met het oog op de scholieren in de steden, zoals hij schreef in zijn Deudsche Messe vnd Ordnung Gottisdienstes (Wittenberg 1526): ‘...denn es ist myr alles umb die iugent zu thun’3.

Zo heeft hij ook bij het samenstellen van een gezangboek voor de gemeente uit de voorreformatorische liederenschat overgenomen wat met zijn leer overeenkwam of daarin zodanige wijzigingen aangebracht dat ze voor zijn evangelische gemeenschap geschikt waren. We vinden dan ook ‘vertalingen’ van oudkerkelijke hymnen en andere Latijnse gezangen als Christum wir sollen loben schon (A solis ortus cardine), Kom Gott schepfer heyliger geyst (Veni creator spiritus), Nu kom der heyden Heyland (Veni redemptor gentium) Verley uns frieden gnediglich (Da pacem); bewerkingen en uitbreidingen (in reformatorische zin) van voorreformatorische Duitse ‘kerk’-liederen als: Gelobest seystu Jhesu Christ, Gott der vater won uns bey, Nu bitten wyr den heyligen geyst, Mitten wyr im leben sind, Christ lag ynn todes banden; bewerkingen, meestal ook omwerkingen van oudere liederen, van de Decaloog, het Paternoster en het Credo, bewerkingen van enkele bijbelplaatsen als Jesaia dem propheten das geschach (Das deudsch Sanctus), Christ unser Herr zum Jordan kam, Sie ist mir lieb die werde Magd (geen Maria-lied, maar Ein lied von der Heiligen Christlichen Kirchen aus dem xij. capittel Apocalypsis).

Wat Luther bewogen heeft tot het overzetten van de Latijnse hymnen en gezangen, lezen we in

de voorrede tot de verzameling van begrafenisliederen van 1542. ‘Zu dem [nl. tot de begrafenisplechtigheid] haben wir auch... die schillustratienen Musica oder Gesenge, so im Bapstum... gebraucht sind, genomen, der etliche in dis Billustratiechlin drillustratiecken lassen... Doch andere Text drunter gesetzt... Der Gesang und die Noten sind killustratiestlich, Schade were es, das sie solten untergehen, Aber unchristlich und ungereimpt sind die Text oder wort, die solten untergehen’1.

Als Luther er in 1542 zo over dacht, zal hij negentien jaar tevoren zeker niet anders gevoeld hebben. De teksten mogen dan niet zo ongerijmd en onchristelijk zijn geweest als die van de begrafeniszangen, de muziek zal hem in de eerste plaats hebben aangetrokken. Hij bleef tevens in de lijn van een populaire traditie toen hij met bekende kerk- en (geestelijke) volksliederen de geliefde melodie overnam.

Deze melodie schreef de dichter de vorm van zijn strofe en een bepaald aantal lettergrepen per vers voor. De tweedelige vierregelige strofe neemt daarbij de belangrijkste plaats in: zowel wereldlijk als geestelijk volkslied hadden de invloed van de ‘ambrosiaanse’ hymne ondergaan. De vrije, grote strofen stammen uit de wereld van de sequentie en antifoon; ook de fijne vijfregelige van Verley uns frieden gaat terug op de antifoon Da pacem.

Ook elders past Luther bestaande strofevormen toe: de negenregelige van de historische ballade in Eyn newes lyed wyr heben an (het lied op de Brusselse martelaren van 1523), in Psalm 67 en in Christ unser Herr zum Jordan kam; de (driedelige) zevenregelige, waarmee hij aan het volkslied en het ‘Gesellschaftslied’ aanknoopte.

De driedelige vorm, naar de terminologie van de Meistersänger uit Stollen, Gegenstollen en Abgesang bestaande, is een vinding van de Minnesang. Van daaruit is hij in het volkslied overgegaan. In het ‘kerklied’ was deze vorm niet of nauwelijks doorgedrongen. Voor Luther is hij echter de geliefdste strofe geworden, die hij ook met volmaakt meesterschap hanteert. De beide ‘Stollen’ bestaan ieder uit één volzin, door gekruist rijm, staand-slepend, met elkaar verbonden. Het ‘Abgesang’ heeft twee staande rijmen, terwijl de slotregel slepend doch niet rijmend eindigt.

Reeds Jonas heeft de kracht van deze strofe ervaren, toen hij, Luthers exemplum volgend, zijn 124e psalm schreef. Zo'n opgang heeft de vorm onder de kerklied-dichters van de 16e eeuw gemaakt, dat men al spoedig ging spreken van de ‘Kirchenliedstrophe’.

 

Bij een onderzoek naar de ‘metriek’ van Luthers liederen blijkt dat deze veel sterker afhankelijk zijn van de melodie dan bijvoorbeeld de Minnesangsliederen2. ‘De noten maken de tekst eerst levend’, zegt Luther, en daarom is het niet zo erg als een vers wat hinkt. Een Meistersänger is de reformator niet geweest, al is hij vanzelfsprekend sterk door hun metrische principes beïnvloed geworden. Maar sterker staat hij in de traditie van het wereldlijk en geestelijk volkslied, van het kerklied. Dat wil niet zeggen dat Luther geen enkele aandacht schonk aan de overeenstemming van metrisch en natuurlijk woordaccent, integendeel, in tal van liederen is de afwisseling van sterk en zwak betoond regelmatiger dan bij vele van zijn tijdgenoten. Waarom of waardoor echter in het

ene lied veel meer gevallen van ‘antimetrie’ voorkomen dan in het andere, is niet vast te stellen. Ook dat Luther liet zingen: Vatér unsér im Hímmelréich, had in de 16e eeuw noch een verklaring, noch een verontschuldiging, noch een berisping nodig. De dichters van deze tijd bekommeren er zich niet veel om, natuurlijk en metrisch accent met elkaar in overeenstemming te brengen, daar de antimetrie door de melodie opgeheven wordt of in elk geval niet als zo storend wordt gevoeld1.

Wat tot nu toe van Luthers liederen is gezegd, geldt in het algemeen ook van zijn stijl. ‘Luther hat neue Töne gefunden, Töne eines neuen Fühlens, der Herzensangst, des Zornes und Ingrimmes, der Inbrunst, des Gotteseifers, des Trotzes und der Wut - eigene, persönliche Form hat er fast nie geschaffen, und wollte es nicht. Alles Formale, Metrik und Strophe, zum Teil auch der Ausdruck, ist bedingt durch das weltliche und geistliche Volkslied, durch das Gesellschaftslied und das Meistersingerlied, und durch die Hymne. Das ist wichtig. Denn es ist eines der Hauptfordernisse einer Dichtung, die für eine Gemeinde bestimmt ist...’2.

Wel veronderstellen zijn liederen, en naar we hebben gezien ook zijn psalmen, sterke persoonlijke overtuigingen en ervaringen, doch hun uitbeelding is niet subjectief, volstrekt niet personnlijklyrisch. Luthers gemeentelied beweegt zich dan ook, om zo te zeggen, in de middellaag van het gevoel. Zo kan de gehele gemeente deel hebben aan het lied.

 

Zowel formeel als ook naar de inhoud was Luthers dichterlijke werkzaamheid er dus op gericht vat op het volk te krijgen. Niet alleen luisterde hij de taal van het volk af en maakte hij de psalmen voor ieder verstaanbaar, maar hij actualiseerde ook de oudtestamentisch zangen. Van bijzondere betekenis daarbij is de keuze van de werkwoordstijden. Volgens Lerche heeft A. Risch er in zijn artikel ‘Luther als Bibelübersetzer’ op gewezen dat de reformator in het Psalter in steeds sterker mate presens- en futurumvormen heeft gebruikt waar Vulgaat en Hieronymus verledentijdsvormen hebben. Wat zich in de psalmvertalingen langzamerhand ontwikkelde, is in de psalmliederen volledig in praktijk gebracht3.

Wat aan deze zangen dynamiek, ritme en klank verleent, zijn de melodieën. We behoeven hier niet in te gaan op de vraag in hoeverre Luther zelf melodieschepper is geweest. Dat hij echter bij de samenstelling van de gezangboeken een muzikaal woord heeft meegesproken, is niet aan twijfel onderhevig4.

Welke waarde de reformator hechtte aan de melodieën van enkele Latijnse hymnen, zagen we boven. Ook het voorreformatorische Duitse kerklied heeft hem zangwijzen verschaft, evenals het wereldlijk volkslied. Opmerkelijk is dat de psalmen alle een oorspronkelijke (door Johann Walther of Luther zelf gecomponeerde, vaak op oudere volkszangwijzen geïnspireerde) melodie hebben gekregen, die zich echter in karakter nauw bij de andere aansluit: syllabisch, met slechts enkele melismen, hoofdzakelijk als afsluiting van een melodische zin, en hier en daar een syncopische figuur.

Beter dan woorden zullen een tweetal voorbeelden compositie en karakter illustreren.



illustratie

b. Luthers medewerkers

Luther wilde dus Psalmen. Daartoe ging hij zelf aan het dichten en trachtte hij ook anderen te bewegen hem in dit werk bij te staan. ‘Quaerimus itaque undique poetas’, schreef hij aan Spalatinus1, en uit het ‘undique’ mogen we afleiden dat zijn verzoeken niet alleen aan deze en Doltzig zijn uitgegaan. We mogen zelfs aannemen dat ook aan de ‘anderen’ een soortgelijk program is voorgelegd als de brief aan Spalatin vermeldt: jou, Spalatinus heb ik van de boetpsalmen de eerste (ps. 6) of dè

zevende (ps. 142 [Hebr. 143]) toebedacht en Doltzig de tweede (ps. 31 [Hebr. 32]) - de zesde (ps. 129 [Hebr. 130]) heb ik zelf in verzen gebracht en voor de 4e (ps. 50 [Hebr. 51]) al een dichter gevonden; vind je de twee opgegevene te lastig, dan kun je psalm 33 [Hebr. 34], 32 [Hebr. 33] of 103 [Hebr. 103 of 104?] nemen.

Is het zo, dat de reformator een zeer bepaald, zij het voorlopig, programma voor ogen stond? Is er een reden te bedenken waarom hij naast het De profundis allereerst de psalmen 12 en 67 dichtte? Is het toevallig dat Michael Styfel psalm 10 laat publiceren, dat Johannes Gra(u)mann (Poliander) psalm 103 berijmt en Andreas Knoppken (Knoppen, Knöpken), onder andere, psalm 25 (eerste publikatie 1527)?

Dat Luthers voorkeur in het bijzonder uitging naar de boetpsalmen, behoeft ons, dunkt me, niet zo zeer te verwonderen. Van alle psalmen waren dit de bekendste en, als gebeden, de meest gebruikte. Tal van afzonderlijke uitgaven waren ervan in omloop, weinig minder talrijk waren de ‘uitleggingen’ erop, waaronder een van de reformator zelf1. Luther knoopte nu eenmaal graag bij het gegevene aan, want het was hem niet om een totale omwenteling te doen, maar om een hervorming, een zuivering. Door middel van boetpsalm-liederen wilde hij de nieuwe inhoud bij het volk ingang doen vinden. Zijn eigen psalm Aus tieffer not is daar het beste bewijs van, en ik neem aan dat het Miserere, - iam praedestinatus fieri - geen ander geweest is dan de berijming van de 51e psalm door Erhart Hegenwalt, welk lied te Wittenberg freytag nach Epiphanie im 1524 Jar het lichtzag2.

Maar ook langs een andere weg trachtte Luther het bestaande, in ‘gezuiverde’ vorm vanzelfsprekend, te continueren. Dat deed hij bijvoorbeeld in het Betbüchlein van 1522, dat de voor leken bestemde gebedenboekjes, waaronder het befaamde Hortulus animae, moest vervangen. ‘Trotz der deutlich erkennbaren Fäden, die von Luthers Buch zu den vorreformatorischen Gebetbüchern sich hinüberziehen, ist das “Betbüchlein” doch etwas wesentlich anderes geworden’3.

Het principieel andere is mede gelegen in het feit dat Luther, nog voor de eerste oplage in druk voltooid was4, aan het gebedenbestand acht verduitste psalmen (in proza) als ‘Mustergebete’ toevoegde. Dit waren de psalmen 12, 67, 51, 103, 20, 79, 25 en 10. Waarom Luther juist met deze psalmen zijn gebedenboekje completeerde, daarvoor heeft men geen verklaring kunnen geven. Maar het verband tussen de in 1523/'24 vervaardigde psalmberijmingen en het Betbüchlein is m.i. onmiskenbaar. Wat het vrome gemeentelid in zijn huis in proza bad, zou hij in Gods huis in liederen zingend bidden.

 

Luthers oproep is, zoals we zagen, niet geheel onbeantwoord gebleven. Wel blijkt zijn hoop op Spalatin en Doltzig ijdel geweest te zijn, maar anderen hebben zich aan het werk gezet. Niet altijd

tot tevredenheid van de Meester. Justus Jonas en Michael Stiefel ondervonden het: de eerste werd ‘gecorrigeerd’, de tweede kwam niet in aanmerking om in het officiële gezangboek te worden opgenomen.

Gunstiger zal Luther geoordeeld hebben over de 51e psalm van Erhart Hegenwalt. Diens lied is weliswaar vrij mat, maar het is vroom en - bijbelgetrouw. De eerste van de vijf strofen luidt:

Ps. 51 Ps. 51:3-6
e. hegenwalt
(Wackern. III Nr. 70, S.48)		 der psalter deutsch, 1524
Erbarm dich meyn, o herre got, 3. Gott sey myr gnedig nach deyner guete und tilge meyn
nach deyner grossn barmhertzigkayt. ubertrettung nach deyner grossen barmhertzickeyt.
Wäsch ab, mach rain mein missetat, 4. Wassche mich wol von meyner missethat und reynige
ich kenn mein sünd vnd ist mir leid. mich von meyner sunden. 5. Denn ich erkenne
Allain ich dir gesundet han, meyne ubertrettung und meyne sunde ist ymer fur myr.
das ist wider mich stetigklich; 6. An dyr alleyne hab ich gesundigt und ubel fur dyr
das billustratiesz vor dir mag nit bestan, gethan. Darumb wirstu recht bleyben ynn deynen
du bleybst grecht, ob du vrtailst mich. worten und reyn erfunden wenn du gerichtet wirst.

De volgende die onze aandacht vraagt, is de Meistersinger van Nürnberg, de schoenmaker Hans Sachs. In 1526 publiceerde hij Dreytzehn Psalmen zusingen, welke direct daarop (1527) in de Nürnberger en Erfurter Enchiridiën opgenomen werden1. Het zijn de psalmen 9, 10, 11, 13, 15, 30, 43, 56, 58, 124, 127, 146 en 149. Ze zijn alle gedicht in de ‘kerkliedstrofe’, maar deze mist de helderheid van Luthers bouw. Niet zelden zet een volgende strofe de gedachte van de vorige voort2.

Waar het ritme en het aantal lettergrepen het toelaten, neemt Sachs de prozatekst (Luthers Psalter van 1524) woordelijk over. Zo wordt het gedicht, in zijn streven de tekst zo getrouw mogelijk weer te geven, eigenlijk rijmend proza met getelde syllaben, en, uiteraard, een aantal stoplappen. Opmerkelijk is de asyndetische zinsbouw, die men in andere gedichten van Sachs ook aantreft; hier echter maken zijn liederen door het weglaten van de verbindingswoorden vaak een onsamenhangende indruk.

 

Toch kan het oordeel over Sachs gunstiger luiden dan in het bekende epigram:

Hans Sachs ist ein Schuhmacher und Poet dazu

wordt uitgedrukt.

‘Nirgends ist die Würde des Kirchenliedes verletzt, und wenn auch sprachliche und rhyth-

mische Unzulänglichkeiten den Wert seiner poetischen Leistung heranmindern, so atmen seine Lieder [bedoeld zijn de Psalmen] doch eine rührend kindliche Frommigkeit’, aldus Lerche1.

Ik geef nu twee psalmen van Hans Sachs met de overeenkomstige prozatekst. Psalm 124 heb ik gekozen ter vergelijking met de berijming van Jonas en Luther2, psalm 43 omdat deze later in ander verband weer ter sprake zal komen3.

hans sachs der psalter deutsch, 1524
(Wackern. III, Nr. 94, S.64)
Der. xliij. Psalm Dauid
Judica me deus et discerne		 Psalm 43
i  
 
Richt mich, Herr, vnd fillustratier mein sach 1. Richte mich, Herr, und fuhre mir meine Sache
widr die vnheylig schare, wider das unheilige Volk,
Erredt mich von den falschen, ach! und errette mich von den falschen
vnd billustratiesen leüten gare! und bösen Leuten.
Du bist der got, die stercke mein: 2. Denn du bist der Gott meiner Stärke,
warumb lest mich so trawrig sein, warumb verstoszest du mich?
wenn mich mein feinde drenget? Warumb lässist du mich so traurig gehen,
  wenn mich mein Feind dränget?
ii  
 
Sende dein liecht vnd dein warheyt, 3. Sende dein Licht und deine Wahrheit,
das sie mich layten ringe, dasz sie mich leiten
Zů deim heyligen berg bereyt, und bringen zu deinem heiligen Berge
zů deiner wonung bringe, und zu deiner Wohnunge:
Das ich hynein gee zum altar, 4. dasz ich hineingehe zum Altar Gottes,
zů dem got meiner freüden gar zu dem Gott meiner Freuden und Wonne,
vnd jm danck auff der harpffen. und dir, Gott, auf der Harfen danke, mein Gott.
 
iii  
 
Was betrillustratiebest du dich, mein seel, 5. Was betrillustratiebest du dich, meine Seele,
bist vnrillustratiewig in mire? und bist so unrügig in mir?
Harre auff got Emanuel, Harre auf Gott,
dem werdt ich dancken schire denn ich werde ihm noch danken
Vmb das hayl seines angesicht! umb das Heil seines Angesichts.
erlillustratiesung hat er zu gericht  
durch Christum, vnsern herren.  

hans sachs
(Wackern. III, Nr. 97, S. 66)
Der .cxxiiij. Psalm Dauid.
Nisi quia dominus erat in nobis.
 
i
 
 
 
Wo der herre nicht bey vnns wer,
 
also sag Israheli,
 
Wo nicht bey vns were der herr,
 
wenn die menschen vnzeli
 
Setzen wider vns gwaltigklich,
 
sie verschlunden vns lebendich,
 
wenn jr zoren ergrimmet,
 
 
 
ii
 
 
 
So het das wasser vns ertrenckt,
 
wasser stram hetten nohe
 
Vnser sele zů grundt versenckt,
 
es weren wasser hohe
 
Vber vnser seel gangen drat:
 
gelobt sey got, der vns nicht hat
 
geben zum raub in zeene!
 
 
 
iii
 
 
 
Entrunnen so ist vnser seel,
 
wie ein vogel on wissen
 
Einem listigen vogler schnel,
 
der strick der ist zerrissen
 
Vnd wir sind frey, ledig vnd loß,
 
vnser hilff steet im herren ploß,
 
der gmacht hat hymel, erden1.

Richten we nu onze blik nog even op de twee Noordduitsers, Johannes Gramann en Andreas Knoppken.

De laatste schonk zijn eersteling als bijdrage aan het Nederduits gezangboek van 1526: EYn gantz schone vnde seer nutte ghesangk boek, tho dagelyker illustratieuinge geystlyker gesenge vnd Psalmen, vth Christliker vnd Euangelischer schryfft, beuestyghet, beweret, vnde vp dat nyge gemeret [usw.]2.

Waardering moet men hebben voor de knappe manier waarop de bijbelpsalm woordgetrouw in drie kerkliedstrofen - waarvan ik er hier twee laat volgen - is verwerkt, zonder dat de dichter daarbij vervallen is in de onvolkomenheden van Hans Sachs.

andreas knöpken
(Wackernagel III, Nr. 137, S. 99)		 der psalter deutsch, 1524
Der erste psalm. Beatus vir. Psalm i
i  
 
Wol dem, de nicht recht wandren werth 1. Wohl dem, der nicht wandelt
in den wech der Godtlosen, im Rath der Gottlosen,
Noch vp den wech der sunder tredt, noch tritt auf den Weg der Sunder,
noch syth dar spoetter koeßen, noch sitzt, da die Spötter sitzen;
Sunder hefft synen lust ghemeyn 2. sondern hat seine Lust
yn des heren Ee alleyn am Gesetz des Herrn,
vnd redet de dach vnde nachte. und redet von seinem Gesetz Tag und Nacht.
 
ii  
 
So eyn boem schall he gheplantet ßyn 3. Der wird sein wie ein Baum, gepflanzt
by gudem water beeken, an den Wasserbächen,
Welcker frucht bringheth in samers schijn, der seine Frucht bringt zu seiner Zeit,
ßyn blad werd sick nicht sweken, und seine Blätter werden nicht verwelken,
Wat he anfengt wert lucklick sin, und was er schafft, wird ihm gelingen.
so de gotlosen varen hen 4. Aber so wirds den Gottlosen nicht gehen,
gelyck dat kaff vam wynde. sondern wie der Spreu, die der Wind verstreuet.

Drie andere psalmen, 2, 3 en 25, verschenen in 1527, als aanhangsel van Burkart Waldis' spel De parabell vam vorlorn Szohn, Tho Ryga ynn Lyfflandt. M.D.xxvij.1 Psalm 2 wordt beneden in mijn hoofdstuk over Utenhove geciteerd2; ik druk hier van psalm 25 de eerste strofe af.

knöpken, Ps. 25, str. I
(Wackernagel III, Nr. 144, S. 105)		 der psalter deutsch, 1524
De .xxiiii. psalm. Ad te
domine leuaui		 Ps. 25:1, 2
i  
 
Van allen mynschen afgewandt,  
to dy myne ßele erhauen 1. Zu dir, Herr, erhebe ich meine Seele,
Hebbe ick alleyne, o here, myn godt,
lath my nicht werden bewagen:  
All myn vortruwent steyt vp dy, 2. Mein Gott, ich hoffe auf dich,
lath nicht tho schanden werden my, lasz mich nicht zu Schanden werden,
dat sick myne vyende nicht frouwen. dasz sich meine Feinde nicht freuen uber mich.

In De drudde psalm1 heeft Knoppken zich laten gaan. De betrekkelijk korte psalm heeft bij hem negen strofen van zes regels (aabccb, maar met vele assonanties). De uitbreidingen zijn echter alle aan de psalmen ontleend!

Van Gramann heeft Wackernagel de enige psalm opgenomen: Der .CIII. Psalm, Nu lob mein seele den Herren. In gesangs weiβ., in vier twaalfregelige strofen, waarvan de eerste luidt:

joh. gramann2
(Wackern. III, Nr. 968, S. 821)		 der psalter deutsch, 1524
Ps. 103, I Ps. 103:1-6
Nvn lob, mein seele, den Herren 1. Lobe den Herrn, meine Seele,
vnd was in mir ist den namen sein. und alle mein Inwendiges seinen heiligen Namen.
Sein wolthat thůt er meren, 2. Lobe den Herrn, meine Seele, und vergisz nicht,
vergiß es nit, o hertze meyn. was er mir wieder Guts than hat.
Hat dir deyn sünd vergeben 3. Der aller deiner Missethat gnädig ist,
vnd heylet deyn schwacheyt groß, und heilet alle deine Krankheit.
erredt dein armes leben, 4. Der dein Leben erlöset von der Gruben,
nimpt dich in seyne schoß, der dich krönet mit Güte und Barmherzikeit.
Mit reichem trost beschüttet, 5. Der deinen Mund sättiget mit Gutem,
veriungt, dem Adler gleych. dasz deine Jugend verneuet wird wie ein Adler.
Der könig schafft recht, behillustratietet 6. Der Herr schafft Gerechtikeit und Gericht
die leyden in seynem reych. allen, die Unrecht leiden.

Ik meen genoeg voorbeelden te hebben bijgebracht om aan te tonen dat in het eerste decennium na Luthers oproep de dichters (op een enkele uitzondering - Gramann - na) er naar hebben gestreefd niet alleen bijbelgetrouwe, maar zelfs zoveel mogelijk woordgetrouwe berijmingen te schrijven. Luthers Psalter van '24 was voor dat ‘woord’ het richtsnoer. Gezegd kan dus worden dat men in het algemeen meer Luthers aanwijzingen gevolgd heeft dan zijn exempla.

Geen van de tijdgenoten echter komt Luther nabij in ‘markige Knappheit, Urwüchsigkeit und Kraft des Ausdrucks’1. Wel hebben ze met hem getracht de psalm te maken tot een lied voor een nieuwtestamentische, protestantse gemeente. In de meeste gevallen gebeurde dat evenwel als een soort toepassing en dan nog ter vulling van een strofe. Voor Luther is de psalm aanleiding tot een lied, voor zijn volgelingen is hij het lied zelf.

Toch hebben de psalmen in de diverse stedelijke gezangboeken van lutherse signatuur een bescheiden plaats ingenomen temidden van de na 1530 steeds toenemende stroom van evangelische liederen. Het beroemde Leipziger gezangboek van 1545, gedrukt door Valentin Babst2, brengt naast de zeven psalmen van Luther (Ein feste burg daaronder begrepen) in het eerste deel slechts drie berijmde psalmen (nl. van Jonas, Hegenwalt en Kolros), in het tweede tien, waaronder vijf van Straatsburgse oorsprong. ‘Zu einem ganzen Liederpsalter ist es auf lutherischem Boden zunächst aber noch nicht gekommen’, zegt Leopold Cordier3.

Voordat op lutherse bodem een volledig berijmd psalter ontstond, waren er op de Duitse al zes verschenen. In de volgende paragraaf zal daar nader over gesproken worden. Nu wil ik alleen opmerken dat geen van bedoelde volledige psalters het werk is geweest van één dichter.

Dat is wel het geval bij Der Psalter, In Newe Gesangs weise, vnd künstliche Reimen gebracht, durch Burcardum Waldis. Mit ieder Psalmen besondern Melodien, vnd kurtzen Sum̄arien. [Aan het eind] Getruckt Zu Franckfurt am Meyn, Bei Christian Egenolff. Anno M.D.Liij. Im Mayen., het eerste complete Lutherse psalmboek4.

Zijn eerste psalm publiceerde Waldis in 1527 als aanhangsel van zijn ‘Fastnachtspiel’: De parabell vam vorlorn Szohn Luce am xv. [&c.]. Het volledige opschrift luidt: De cxxvii. psalm vordutscht dorch Borchardt Waldis sampt mit twen andern Lauesenghen5.

Aanleiding tot het dichten ervan was Luthers zendbrief An die Christen zu Riga in Liefland6, met een uitleg van psalm 127, waarin de reformator in het bijzonder de werkheiligheid bestrijdt en de werking van het geloof zonder de werken der wet in het licht stelt. Deze gedachten heeft Waldis ook in zijn psalmlied op de voorgrond geplaatst. Als voorbeeld geef ik de eerste drie strofen:

burkart waldis
(Wackern. III Nr. 741, S. 647)		 der psalter deutsch, 1524
De cxxvii. psalm Ps. 127:1-2
Wo Godt nicht sulffs dat huß vpricht 1. Wo der Herr nicht das Haus bauet,
vnd schafft all dingk darynne, so ärbeiten umbsonst, die dran bauen.
Szo ist mit vnß nicht vthgericht,  
vorlorn ys sterck vnd synne,  
All millustratieyg vnd sorg vorgeues geyth,  
wo gades hülp nicht by vnß steyt,  
all arbeydt ys vorloren.  
 
ii  
 
Wo godt nicht sulffs bewart de Stadt Wo der Herr nicht die Stadt behütet,
vnd buwet alle thörn vnd dore,  
Da helpt keyn geldt noch mynschen radt,  
all sterck vnd macht vorlillustratierenn,  
Wo godt nicht hefft tho waken lust,  
da ys all hode vnd macht vm̄ süst, so wachet der Wächter umbsonst.
all kunst vnd list moth vallenn.  
 
iii  
 
Darum̄ merckt vp vnd seht nu ann,  
de gy ane glouen leuenn,  
Iw brodt sillustratieken mit vro vp stann, 2. Es ist umbsonst, dasz ihr fruhe aufstehet,
he willt alßo nicht geuenn: und verziehet das Sitzen, und esset das
De ohn früchten, den velt ydt tho hartselige Brod,
im̄ slaep, ane alle noth vnd millustratieyg, denn, wem ers gonnet, dem gibt ers schlafend.
de syner gnad vorwachtenn.  

Wat Max Horn, die zijn Inaugural-Dissertation aan Waldis heeft gewijd (zie noot 6, pag. 91) niet is opgevallen, is dat de dichter zich bovendien heeft laten inspireren door de psalmencommentaar van Johannes Bugenhagen de Pommeraan1. Zo bijvoorbeeld in de voorlaatste (se) strofe:

waldis: bugenhagen:
De pyll sindt ynn des Reßen macht, Der selbig scheuszt die pfeyl/
wann he will gan tho stryde,  
Vnd schüth βe wor he hefft gedacht wen / vnd wo er hyn wil.
tho rechten stede vnd tydenn: Ja er regiert die grossen (-) ia so
Szo sindt all mynschen yungk vnd alt mechtiglich als die iungen (-)
inn gades macht vnd syner gewaldt, Also das wir sehen wollen/das er fur
he will ße all porsorgenn. alle dingk sorget.... Es gilt bey im
  gleych ... iung vnd alt....

De psalm werd in 1531 in het Rostocker, in '34 in het Magdeburger Gesangbuch ingelijfd1.

Volgens Horn moet Waldis tussen Kerstmis 1536 en juli 1540 zijn meeste berijmingen geschreven hebben. Eerst in '53 verscheen zijn volledige Psalter in druk, nadat misschien al enkele jaren tevoren sommige psalmen op vliegende blaadjes verspreid waren.

Wel werden in het Bonner Gesangbuch van 1561 zes psalmen opgenomen, maar ingang heeft Waldis' werk niet gevonden. Daarvoor waren zijn liederen te sterk persoonlijk gekleurd, hetgeen ook in zijn strofebouw duidelijk tot uiting komt. Nu valt echter niet te beslissen of eerst de liederen en daarna de melodieën zijn ontstaan. Het omgekeerde is evenzeer mogelijk. Van de zangwijzen zegt Horn: ‘(Man hat) in den Waldis'schen Melodien alte Hymnenmelodien zu sehen, die - ursprünglich zum rezitierenden Vortrag bestimmt - im Psalter zu rhythmischen Reihen nach bestimmten Strophenschematen zusammengefasst sind’2. Verder merkt hij op: ‘Die Lieder... erfüllen ihre Bestimmung vollkommen erst dann, wenn sie gesungen werden’3.

Waar het maar enigszins mogelijk is, betrekt Waldis de psalm op Christus; in de overige gevallen past hij hem toe op het evangelie, op het Godsrijk, op de gemeente, op de individuele evangelisch-gelovige. In de opschriften boven zijn psalmen drukt hij de bedoeling ervan duidelijk uit4.

Een begenadigd dichter was Waldis ongetwijfeld. Zijn 70e psalm moge daar een bewijs van zijn:

Burkart waldis
(Wackernagel III, Nr. 764, S. 664)
Psalm. LXX. Deus in adiutorium.
Gebetpsalm vmb hülff wider die Tyrannen vnd feind der Christenheyt.
 
i
 
Hilff, Herre Got, zu dieser zeit
 
der Christenheyt,
 
errett vns auß der angst vnd not!
 
Tyrannen mord vnd ketzer gifft
 
gar hart vns trifft,
 
veruolgen gar biß in den todt.
 
Ir billustratiese tück
 
wirff du zurück,
 
mach sie zu schand
 
nur alle sand,
 
die vns billustratießlich nach stelln, O Got!
 
ii
 
Auff das die Christenheyt auff erd
 
getrillustratiestet werd,
 
sich frewen můß vnd frillustratielich sein.
 
All die deins Namens ehr lieb han,
 
glauben daran
 
vnd fragen nach dem willen dein,
 
Die dancken dir
 
aus hertzen gir,
 
vnd sagen, das
 
on vnderlaß
 
hoch globt sei Got in seiner gmein.
 
iii
 
Ob wir gleich arm sein vnd elendt,
 
das glück sich wendt
 
vnd vns die Welt verachtet sehr,
 
So han wir doch den trost bei dir,
 
daß du kompst schir,
 
errettest vns, mein Got vnd Herr!
 
Du stehst vns bei
 
vnd machst vns frei,
 
drumb wir mit preiß
 
auff alle weiß
 
singen deins Namens lob vnd ehr!

Het ligt niet in de bedoeling van dit overzicht alle psalmendichters van de Wittenbergse reformatie de revue te laten passeren. Wel zou een onderlinge vergelijking van opvattingen en resultaten belangwekkend en leerrijk zijn, maar dat zou een voor ons doel veel te omvangrijke studie worden. Geen protestants dichter in de 16e eeuw toch of hij heeft kerkliederen vervaardigd. Geen kerkliederendichter of hij heeft psalmen berijmd.

In de voorafgaande bladzijden hebben we een indruk kunnen krijgen van de wijze waarop de dichters de taak die Luther hun voorgehouden had, hebben vervuld. Bij de reformator zelf constateerden we een zeker verschil tussen de theorie, zoals hij die in zijn brief aan Spalatin had uiteengezet, en de praktijk van zijn psalmliederen. Van zijn vrienden heeft Luther toepassing van de

theorie gevraagd en vaak ook gekregen. Anderen daarentegen hebben eer het voorbeeld van de Meester gevolgd. In het algemeen kunnen we zeggen dat de ‘lutherse’ psalm, ook de woordgetrouwe van de eerste categorie, een lied is voor de nieuwe gemeente. Tussen de psalmen van Burkard Waldis en die van Hans Sachs bestaat in dit opzicht geen essentieel verschil.

Doordrenkt van de reformatorische leer en van het levensgevoel der nieuwe gemeente, zet de psalmberijming van de Wittenbergse reformatie in zijn nieuwtestamentische interpretatie in zekere zin de traditie van de middeleeuwse psalmexegese voort.

 

Op Duitse bodem zullen ook psalmberijmingen ontstaan waaraan de middeleeuwse christologische exegese volkomen vreemd is. Maar de gedachte om een psalm voor het volk zingbaar te maken, door hem in volksliedaardige strofen te berijmen en van een volksliedaardige melodie te voorzien, gaat terug op Luther.

De berijmingen waarop ik zojuist doelde, zijn die van Ambrosius Lobwasser, die in 1565 het gehele Franse psalter vertaalde - de eerste druk dateert van 1573 -; van Paulus Schede (Melissus), die de eerste vijftig psalmen van Marot en de Bèze in het Duits overzette (1572), en die van Philipp der Jüngere, Freiherr von Winnenberg und Beilstein, die op zijn beurt in 1588 het hugenootse psalmboek vertaalde1.

Over de laatste spreek ik verder in het geheel niet; over Lobwasser en Schede zal ik in het hoofdstuk over de Psalmen van Datheen de dan in dat verband nodige mededelingen doen.

Een studie die op enigermate bevredigende wijze de ideële en formele invloed van de Duitse psalmberijmingen zou willen schetsen, zou zich over een groot aantal landen van Europa moeten uitstrekken: Duitsland zelf - voor de r.k. berijmingen -, Engeland, Schotland, de Scandinavische landen, Polen, Italië, Zwitserland, Spanje en Frankrijk en Nederland. In dit boek zal, bij de behandeling van de Elzas, Frankrijk en de Nederlanden, aan die invloeden vanzelfsprekend de nodige aandacht worden besteed.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

titels


Over dit hoofdstuk/artikel

landen