De Nederlandse psalmberijmingen in de 16de eeuw

Van de Souterliedekens tot Datheen met hun voorgangers in Duitsland en Frankrijk

3. De kerkmuziek en haar uitvoeringspraktijk

Het is niet mijn bedoeling een historisch overzicht of een technische uiteenzetting te geven van de kerkmuziek zoals die zich van de tijd van Gregorius de Grote tot op de dagen van de Reformatie heeft ontwikkeld. Ik wil slechts enkele opmerkingen maken om duidelijk te doen worden dat de reformatoren een radicale hervorming van de kerkmuziek noodzakelijk achtten¹.

Uitgangspunt is de muzikale hervorming die paus Gregorius de Grote (540-604) te Rome tot stand bracht, na een verblijf van zes jaren in Byzantium. De grote Romeinse schola cantorum gebruikte hij om zo te zeggen als laboratorium waar hij zijn nieuwverworven muzikale inzichten aan de praktijk toetste en verder ontwikkelde. In hoeverre Gregorius een bepaalde melodieënschat consolideerde, in hoeverre hij restaureerde of innoveerde, kan hier onbesproken blijven.

De muziek waaraan de naam van de grote paus verbonden is gebleven, het ‘gregoriaans’, ook musica plana, cantus planus genoemd, is zuiver melodisch: een eenstemmige zangwijs en niets meer. Ze is absoluut vocaal: geen instrument zou haar begeleiden. Ze is niet gemensureerd, maar soepel, in die zin dat ze zich aanpast aan de woorden die er onder gezet worden. Haar ritme is het vrije ritme van de gesproken taal; ze is dan ook niet bedoeld voor formele poëzie, maar voor proza².

Ten aanzien van de melodieën kunnen we twee zeer verschillende soorten onderscheiden: 1e: de accentus, die de psalm- en lectio-melodieën, omvat, en die niets anders is dan een recitatief, een manier om zingend te lezen. De ‘melodieën’ overschrijden in het algemeen de omvang van de kwart niet.

2e: de concentus, die gezangen met een meer samenhangende melodie omvat: antifonen, misgezangen voor het grootkoor, en hymnen.

Dat alle melodieën gebaseerd zijn op de zogenaamde kerktoonsoorten, behoeft hier niet nader uiteengezet te worden.

Van hoe grote schoonheid het gregoriaanse koraalgezang ook moge zijn, het is niet geschikt om door het volk te worden uitgevoerd. Gregorius heeft dit ook begrepen toen hij de uitvoering bij decreet opdroeg aan in deze zang geschoolde geestelijken. Van dat ogenblik af was elke deelneming van de ‘gemeente’ aan de liturgie uitgesloten. De passiviteit van het lekenvolk was, vooral in de Germaanse landen, nog te groter door de exclusieve positie die Gregorius aan het Latijn als liturgische taal had toebedeeld.

Ongeveer tot aan de dood van Karel de Grote, die zelf een gestreng bevorderaar was van de

1 Historische en technische details kan de geïnteresseerde lezer in elke algemene muziekgeschiedenis en in de daar geciteerde litteratuur vinden. Ik volsta hier met het noemen van het standaardwerk op dit gebied: Gustave Reese, The Music of the Middle Ages, New York 1940.

2 Zo geformuleerd lijkt het als zou het gregoriaans onproblematisch zijn. Niets is minder waar. De mensurering en het ritme stellen de uitvoeringspraktijk voor grote moeilijkheden.

[p. 65]

uniformering der kerkelijke ordening onder de volkeren van zijn rijk naar Romeins model, werd de traditie van het gregoriaanse koraalgezang met pijnlijke zorgvuldigheid in acht genomen.

We weten echter al hoe later bepaalde uitvoerige melismen - notenreeksen boven één lettergreep - aanleiding hebben gegeven tot het vormen van sequenties en tropen¹. De zangschool van St.-Gallen, met Notker Balbulus (gest. 912), is in dit opzicht vruchtbaar werkzaam geweest.

Terzelfdertijd ongeveer legt de Benedictijner monnik Hucbald (gest. 930) in het klooster St.-Amand in Vlaanderen de grondslag voor de meerstemmigheid in de kerkmuziek. Hucbald propageerde het zingen van een melodie parallel aan de gegevene (de cantus firmus), maar een kwart lager. Later voegde men daar het octaaf van de benedenstem aan toe, waardoor kwintenparallellen ontstonden. De ene helft van het koor zong de cantus firmus (ook wel de ténor genoemd), de andere improviseerde (‘organiseerde’) volgens genoemde vaste regels de tegenstem².

Uit deze primitieve meerstemmigheid ontwikkelde zich het contrapunt (letterlijk:noot tegen noot), dat een strengere mensurering noodzakelijk maakte. Nog een stap verder en de polyfonie was bereikt: het gelijktkijdig zingen van ritmisch en melodisch verschillende melodieën rondom de cantus firmus. Een mijlpaal in deze ontwikkeling bereikte in de 16e eeuw de Engelse componist Thomas Tallis (1505-1585), die een motet componeerde, geschreven voor acht koren ieder van vijf stemmen: ‘an ocean of moving and voluminous sound’³.

Ook de mis zelf bleef niet onaangetast. Componisten ontzagen zich niet daarin bekende wereldlijke liedmelodieën in te voeren. Van niet minder dan twintig van hen is bekend dat ze de wijs van het Franse liedje L'homme armé gebruikten als cantus firmus in de mis⁴.

Er is ons een verslag bewaard gebleven van Ailred (of Ethelred) van Rievaulx (1102?-1166) over de wijze van zingen in de kerk in de twaalfde eeuw: ‘For what end’, zo vraagt hij, ‘is this contraction and dilation of the voice? One restrains his breath, another breaks his breath, and a third unaccountably dilates his voice, and sometimes, I am not ashamed to say, they fall a-quavering like the heighing of horses. Next, they lay down their manly vigour, and with their voices endeavour to mitate the softness of a woman.... At other times they look like persons in agonies of death; then with a variety of gestures they personate comedians, their lips are contracted, their eyes roll, their shoulders are shaken upwards and downwards; their fingers move and dance to every note. And this ridiculous behaviour is called religion; and when these things are frequently done, then God is said to be most honourably worshipped’⁵.

We weten niet in hoeverre dit ‘verslag’ gechargeerd is, maar zeker is dat, toen de kiemen voor de corruptie eenmaal gelegd waren, deze hand over hand toenam, zozeer zelfs, dat in de 14e eeuw paus Johannes XXII getracht heeft de meerstemmige muziek volledig af te schaffen, zozeer ook dat een hedendaags muziekhistoricus de volgende vergelijking opstelde: ‘If you want a modern analogy with the state of church music at that time, you may imagine one of our composers taking as his base

1 Zie hiervóór blz. 33 en 34.

2 Met dien verstande dat begin- en eindpunt van de tegenstemmen gelijk zijn aan die van de cantus firmus.

3 Millar Patrick, Four Centuries of Scottish Psalmody, London-Glasgow-New York 1949, p. xviii.

4 Vgl. Otto Johannes Gombosi, Jacob Obrecht. Eine stilkritische Studie, Leipzig 1925, S. 47f.

5 Patrick, Four Centuries of Sc. Ps., p. xx-xxi.

[p. 66]

an Anglican chant, and spreading it out so that each note occupied three or four bars [maatstrepen]; then for his treble using “Take a pair of sparkling eyes” (allegro molto), and for his alto part fitting in as much as he could of “Tipperary” or “Onward, Christian soldiers”, or both. What the Church service sounded like under these conditions can be better imagined than described. It has been described by contemporary sufferers, and if half of what they say is true, it must have been like rag-time gone mad’¹.

Het zou niet moeilijk zijn een reeks van soortgelijke getuigenissen als Ailred schreef te verzamelen van ‘lijders’ uit de tijd van de Reformatie, maar het is niet nodig: het feit dat het Concilie van Trente zich diepgaand heeft beziggehouden met de misbruiken in de kerkmuziek, zowel in compositorisch als executief opzicht, bewijst genoegzaam dat die verwording er was².

Voor de reformatoren was echter een restauratie in de zin van een terugkeer naar de zuiverheid van het gregoriaans uit zijn ontstaanstijd niet slechts onvoldoende, maar zelfs principieel onaanvaardbaar. Het beginsel van het priesterschap van alle gelovigen, tegenover het sacrale van de roomskatholieke Kerk, eiste deelneming van de gemeente in de lofprijzing en de aanbidding, geordend in de liturgie, ook in de zang.

Hoezeer de muzikale inzichten en gevoelens van de grote hervormers hier en daar ook uiteenliepen, in dit ene punt convergeerden ze: voor het volk liedteksten in de moedertaal, met melodieën die zich nauw aansloten bij die hymnen die zo goed als geheel syllabisch en vrij streng gemensureerd waren - en dat waren de meeste -, en bij het volkslied.

Hoe Luther, Bucer en Calvijn hun ideeën hebben gepropageerd en verwezenlijkt, zal in de volgende bladzijden nader worden beschouwd.

1 Patrick, Four Centuries of Sc. Ps., p. xxi.

2 Minder beïnvloed door de religieuze antithese dan de grote reformatoren, maar daarom zo leerzaam is de felle uitval tegen de kerkmuziek van zijn dagen van Erasmus in zijn annotatie bij 1 Cor. 14:19: ‘...Paulus wil liever vijf woorden in de zin / [dat is die men verstaan kan] dan tien duizent in de geest. Maar nu word in enige Lantschappen gehele dagen / zonder maat of einde / lof in de geest gezongen: hoewel men naauwelijks om de zes maanden een heilsame predikacie hoort.... Ik verzwijg ondertusschen dat men zodanig een slach van gezang in de godsdienst ingevoert heeft / dat men ook niet een woort klarelijk kan verstaan. Ja de genen zelven / die zingen / hebben geen tijt om te merken / wat zy zingen; zo groot een gedruis van stemmen treft d'oren.... Wat word anders in de Kloosters / in de Vergaderingen / en byna in alle Kerken gehoort / als een gedruis van stemmen?.... Wy / ook hier mee niet vernoegt / hebben zekere lastige en schouburgsche gezang in de gewijde plaatsen ingevoert / een verwart gequetter van strijdige stemmen / gelijk ik vermoed dat in de schouburgen der Grieken en Romainen nooit gehoort is. Alles dreunt van de trompen / schalmaijen / fluiten / en ruispijpen / daar de stemmen der menschen om strijt onder klinken. Men hoort minnezangen en vuile liedekens / daar de hoeren en bootsemakers op danssen....
Daar by / hoewel de zedige gezangen hier toe in de Kerk aangenomen zijn / op dat de zin der woorden krachtiglijker in de gemoeden der toehoorders zou invloejen / zo schijnt dit ook aan enigen aangenaam te zijn / dat een of twee / onder d'anderen vermengt / met een groot gebalk van stem maken dat men niet een woort verstaan kan.’ - Annotationes, of Aanteekeningen op 't Nieuwe Testament; door Desiderius Erasmus van Rotterdam (naar de 5e Latijnse ed. vertaald) door J.H. Glazemaker, T'Amsterdam 1663, fol. 638-639.