Logo DBNL
De Nederlandse psalmberijmingen in de 16de eeuw (1959)

De Nederlandse psalmberijmingen in de 16de eeuw

(1959)–S.J. Lenselink–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Van de Souterliedekens tot Datheen met hun voorgangers in Duitsland en Frankrijk


Vorige Volgende

2. Het kerkelijk lied en de psalmberijmingen in de volkstaal

Met deze paragraaf zijn we gekomen aan de onmiddellijke voorgeschiedenis van de 16e-eeuwse psalmberijmingen in de volkstaal.

Nu vormen de psalmberijmingen van de 16e eeuw een complex verschijnsel: hun inhoud is de oudtestamentische psalm; de vorm is een strofisch lied, als zodanig verwant aan het volkslied en de hymne; de melodie is die van het volkslied of van de hymne of een bewerking van het eerste in hymnische zin: in Duitsland zijn ze bedoeld als liturgisch gemeentelied en bestemd voor stichtelijk huisgebruik, in Frankrijk en de Nederlanden voorlopig (waarschijnlijk) alleen voor het laatste.

Bij de beantwoording van de vraag naar psalmberijmingen in de middelleeuwen heeft men nooit deze complexiteit voor ogen gehouden. En toch is dat noodzakelijk als men op grond van het verleden beweren wil dat wat Luther in 1524, Marot in de dertiger jaren en de Souterliedekens in '40 brachten, niets nieuws was. Dit is beweerd, in Duitsland, in Frankrijk, in de Nederlanden, en men kon dat doen door uit de veeleenheid één element te lichten en dat bovendien te relativeren.

a. Duitsland

In Duitsland was dat element het kerklied. Ik laat dr. Karl Weinmann voor vele gelijkdenkenden spreken: ‘Wackernagel bringt im zweiten Bande nicht weniger als 1448 Lieder, die dem Liederschatze vor der Reformation angehören. Es ist daher historisch unbegründet, wenn man selbst bei ernsten protestantischen Forschern noch immer die Behauptung findet, von einem deutschen Liede könne vor der Reformation nicht die Rede sein, oder Luther sei der ‘Vater des Kirchenliedes’3.

Weinmann doet het voorkomen alsof al die 1448 liederen daadwerkelijk kerkliederen zijn geweest, d.w.z. dat ze door het volk in de kerk gezongen zijn geweest. We zullen dat nagaan aan de hand van wat betrouwbare vorsers daarover hebben meegedeeld. Bovendien interesseert het ons zeer wat daarin het aandeel van de psalmen is geweest.

Met bewonderenswaardige grondigheid en objectiviteit heeft Wilhelm Bäumker in het eerste deel van zijn Das katholische deutsche Kirchenlied in seinen Singweisen, Freiburg im Breisgau, 1886, dat

ondanks zijn ouderdom nog steeds als een standaardwerk mag gelden, alles bijeengebracht wat in de documentaria te vinden was over het aandeel van het ‘volk’ in de kerkzang1. Later gevonden getuigenissen dienaangaande, o.a. vermeld in Merker-Stammler's Reallexikon2, vullen Bäumker's gegevens aan en bevestigen te sterker de conclusies die men uit diens rijke materiaal kan trekken. De ontwikkeling van het Duitse geestelijke lied kan als volgt geschetst worden:

Het pas gekerstende Duitse volk zweeg en luisterde toe, als de zangers de Latijnse koralen voordroegen. Het verstond de taal niet. Karel de Grote moet de kerkgangers wat tegemoet gekomen zijn, door voor te schrijven dat het gehele volk de doxologie Gloria Patri et Filio, enz. en dat de priester met het volk en de heilige engelen het Sanctus zou zingen. Lodewijk II moet daar in 856 nog een kleine uitbreiding aan gegeven hebben, maar of die verordeningen werkelijk opgevolgd zijn, is onbekend, voegt Bäumker eraan toe. Wel weten we dat de woorden Kyrie-eleis het volk, bij gebrek aan liederen in de moedertaal, gediend hebben om zijn religieuze gevoelens in gezang te uiten. Bij alle mogelijke gelegenheden weerklonk deze roep: bij begrafenissen, bedevaarten, op het slagveld, bij de ontvangst van hooggeplaatste persoonlijkheden, enz. Niet zelden ontaardde de roep in een onverstaanbare jubel. Verwant daarmee waren de jubilaties die op de laatste lettergreep van Alleluja na het Graduaal in zwang gekomen waren. Om deze jubilaties aan de vergetelheid te ontrukken, kwam men op de gedachte de melodieën te fixeren door er een tekst onder te schuiven, volgens de regel: zoveel lettergrepen, zoveel noten. Op deze wijze ontstonden de sequenties3. Hetzelfde gebeurde met het Kyrie-eleis, op de melodie waarvan men Duitse woorden zocht. Deze gezangen eindigden dan alle weer met Kyrie-eleis. Zo werden de eerste Duitse kerkliederen geboren, die men Leisen ging noemen. Het oudst bekende dateert uit de 9e of 10e eeuw, de Leich vom heiligen Petrus:

 
Unsar trohtîn hât farsalt          sancte Petre giuualt,
 
daz er mac ginerian          ze imo dingenten man.
 
Kyrie eleyson.          Christe eleyson4.

Eerst in de 12e eeuw kwam het geestelijk lied in de moedertaal tot grotere ontplooiing. Wackernagel verzamelde niet minder dan 160 liederen uit deze tijd. Daaronder bevinden zich enige vertalingen van oude kerkelijke hymnen.

De 13e eeuw zag een groot aantal geestdriftige liederen tot lof van de H. Maagd ontstaan. Slechts enkele ervan kwamen, - en hetzelfde geldt voor de latere liederen van de ‘Meistersänger’ - in kerkelijk gebruik. Daarentegen is hun invloed op de kunstige vorming van de strofe en de melodie van het latere volkslied aanzienlijk geweest. Uit deze eeuw dateren o.m. In gotes namen varen wir, Christ ist erstanden en Nu biten wir den heiligen geist.

Met de 14e eeuw komen we in het bloeitijdperk van het wereldlijk en geestelijk volkslied. De ontwikkeling van het stadswezen en het (kunstige) handwerk geven aan het geestelijk leven nieuwe impulsen en vormen, waarvan de poëzie de weerslag ondervindt. De tijd van de Meistersänger breekt aan. Nieuwe kansen krijgt het geestelijk lied in de Kerst-, Passie- en Paasspelen. Aanvankelijk was het Latijn de taal waarin ze opgevoerd werden, maar al spoedig werden om het volk te believen Duitse liederen ingeschakeld.

De instelling van nieuwe feesten als de Sacramentsdag (1264) het Drievuldigheidsfeest (1334), Maria's Ontvangenis (1356), Maria Boodschap (1389) en vele Heiligendagen verrijkte ongemeen het aantal Latijnse hymnen waarvan Johannes von Salzburg er enige tientallen vertaalde. Oorsponkelijke, voornamelijk Maria- en heiligenliederen, ontstonden ook in de kringen van de mystici.

Uit deze eeuw noem ik: Christ fur gen himel; Da Jesus an dem creuze stand; Erstanden ist der heilig Christ; Gelobet seist du Jesu Christ; Joseph, lieber Joseph mein; In dulci jubilo; Uns komt ein schif gefaren; van de latijnse hymnen die vertaald werden: Dies est laetitiae; Puer natus in Bethlehem; Quem pastores laudavere; Resonet in laudibus; Surrexit Christus hodie1.

In de 15e eeuw is de oogst aan kerkliederen, resp. geestelijke volksliederen zeer groot. Een merkwaardig verschijnsel vormen de zogenaamde contrafacten: wereldlijke liederen omgewerkt tot geestelijke, met behoud (of met omwerking) van de melodie en vaak ook van de eerste versregel. Heinrich von Loufenberg was op dit terrein vruchtbaar werkzaam. De bekendste liederen uit deze periode, tevens Meistersänger-liederen, zijn wel: Maria zart, von edler art en Die frau von himel ruff ich an.

‘Das deutsche Volk besasz also vor dem Ausbruch der Reformation einen Schatz von geistlichen Volksliedern, resp. Kirchenliedern, wie ihn kein Volk der Welt aufzuweisen hat’2.

 

De vraag is nu maar in hoeverre dit geestelijk lied in eigenlijke zin kerklied is geweest. Ook hierop heeft Bäumker een antwoord gegeven in het tweede deel van zijn werk (1883), hoofdstuk II: Über die Stellung des deutschen Kirchenliedes zur Liturgie bis zum Ende des 17. Jahrhunderts. De hoofdzaken daaruit geef ik hier weer.

‘Unbestreitbare Thatsache ist es, dasz der lateinische, Gregorianische Choralgesang während des Mittelalters auch in Deutschland der einzige liturgische Gesang in der katholischen Kirche war.... Die Bischöfe wachten mit Sorgfalt über die Reinerhaltung desselben und suchten alles Fremde und Neue davon fern zu halten’3.

Er is echter een bepaald bericht dat meedeelt in hoeverre liederen in de volkstaal toelaatbaar waren. De Synoden van Augsburg in de jaren 1567 en 1610 verklaren: de oude katholieke liederen in de volkstaal, speciaal die welke onze voorvaderen bij de grotere feesten gezongen hebben, gunnen wij het volk en we staan toe dat ze in de kerken en bij processies gezongen worden4.

Bij welke gelegenheden nu had dit plaats? Bäumker zegt:1

 

1e.Op de hoogste feestdagen, bij de dramatische opvoeringen in de kerk, bijv. in de Kerstnacht bij het ‘kindjewiegen’: Joseph, lieber Joseph mein, helf mir wiegen mein kindelein... of, bij de kribbe: In dulci jubilo, singet unde weset fro.. Ook op het Paasfeest, bij de visitatio sepulchri: het koor zong Te Deum, het volk Christ ist erstanden. Met Pinksteren, bij het loslaten van een duif in de kerk: Nun bitten wir den heiligen geist.
2e.In verbinding met de sequenties. Volgens een mededeling in het Ordinarium inclitae ecclesiae Sverinensis van 1519 (men lette op het jaartal!) mocht het volk na het presenteren van het H. Sacrament driemaal het lied zingen: Gelobet seistu, Jesu Christ. Evenzo was het in de 14e en 15e eeuw gewoonte de delen van de Paassequentie Victimae paschali af te wisselen met strofen van een Paaslied in de volkstaal.
3e.Er zijn bewijzen dat in bepaalde tijden op sommige plaatsen Duitse liederen werden gezongen vóór en na de preek, in het bijzonder op de zondagen tussen Pasen en Hemelvaart. De predikant zette dan het lied Christ ist erstanden in, dat door het volk werd voortgezet.
4e.Bij de ‘leesdienst’, d.w.z. gedurende de stille mis, en in buiten-liturgische namiddag- en avond- wijdingen. De bewijzen hiervoor ontbreken echter!
5e.Bij processies en bedevaarten.

 

De plaats van het volksgezang is hieruit wel duidelijk geworden: bij buiten-liturgische plechtigheden, en indien anders, dan toch nooit in de plaats van of ter verkorting van het officiële Latijnse koraalgezang2.

Wat echter voor mijn betoog het allerbelangrijkst is: nergens is bij dit alles ook maar even sprake van een Duitse psalm, laat staan van een psalm, berijmd in de strofe van een volkslied. Onder de meer dan veertienhonderd Duitse ‘Kerk’-liederen, die Wackernagel verzameld heeft, treffen we twee psalmen op rijm aan: brokstukken van psalm 138 [Hebr. 139], naar een handschrift uit de 10e eeuw, en de 50e [Hebr. 51e] psalm, in 42 strofen (?), uit de 13e eeuw3. Van beide geef ik een fragment4.

Psalm 138
 
Dû hapest mir de zungun          sô fasto piduungen,
 
10          daz ih âne dîn gipot          ne spricho nohein uuort.
 
Uuie michiliu ist          de dîn giuuizida, Christ,
 
fone mir ce dir gitân!          uuie mahtih dir intrinnan!
 
Far ih ûf ze himile,          dâr pistû mit herie,
 
ist ze hello mîn fart,          dâr pistû geginuuart:
 
 
 
Far ih in de finster,          dâr hapest dû mih sâr:
 
30          ih uueiz daz dîn nacht mach          sîn sô lioht alsô tach.
 
Sô uuillih danne file fruo          stellen mîno federa:
 
peginno ih danne fliogen,          sôse êr ne tete nioman.

‘Das gedicht stellt sich sonach als eine freie umdichtung des psalms 138 dar’, zegt Braune1.

Psalm 50, str. 1-4
 
Herre got, erbarme dich
 
durch dine gnade vber mich.
 
 
 
Herre, nach dinen hvlden,
 
niht nach minen schvlden.
 
 
 
Herre, nach dines vater rat
 
verteile mine missetat.
 
 
 
Daz der tevfel iht envinde,
 
daz ich si sin gesinde.

Van deze boetpsalm kende Wackernagel nog twee andere handschriften. Hij komt ook, met varianten, voor in Joh. Clausens Psalmen van 1542(!) ‘aus einem seer alten vnd vngeachten Büchlein.’

Zo er dus al sprake mag zijn van een geestelijk lied in de volkstaal ten gebruike van het gehele volk in de kerk - waarmee het lied tot een kerlied gestempeld werd -, tevergeefs zoeken we naar een volks psalm, om niet te spreken van een kerkelijke volkspsalm, uit de 15e en het begin van de 16e eeuw, die ons van een traditie in het psalmberijmen zou kunnen overtuigen. In heel het omvangrijke documentarium dat Bäumker en zijn opvolgers hebben bijeengebracht om tot de aanwezigheid van een kerkelijk lied in de volkstaal vóór de Reformatie te kunnen concluderen, wordt wel gesproken over ons bekende vertaalde hymnen en geestelijke volksliederen, maar met geen woord gerept van een psalm in de moedertaal. Wanneer al eens een dichter - uit welke behoefte is niet bekend, maar laat het een kerkelijke zijn - in de 9e of 13e eeuw een psalm in Duitse verzen bracht, dan is zijn voorbeeld toch zonder weerklank gebleven.

Niet zonder grond beweert Hübner dan ook: ‘Poetische Bearbeitungen [des Psalters] erscheinen nicht [im Mittelalter], mit einziger Ausnahme der ahd. Behandlung des 138. Psalms, die aber nicht als Bruchstück einer Übersetzung des ganzen Psalters anzusehen ist. Das änderte sich mit der Reformation’1. En geheel onafhankelijk van deze schrijft Gotzen, in verband met de beide hierboven geciteerde berijmingen: ‘Doch war bei diesen gereimten Verdeutschungen an einen Gebrauch für den Volksgesang nicht gedacht; das Bedürfnis nach sangbaren Übertragungen der Psalmen in Liedform entstand erst durch die Reformation infolge der Beseitigung der lateinischen Liturgie’2.

Met recht kon Johann Claus van zijn zeer oude boekje zeggen dat het ‘ungeacht’ was.

Berijmingen van psalmen en psalmgedeelten vond men, vooral in de 15e eeuw, in de geversificeerde gebedenboeken, zoals we die ook in de Nederlanden zullen aantreffen. Voor het middelnederduitse taalgebied zijn we hierover uitnemend geïnformeerd door de opsporingen van Borchling, die o.a. in de Bibl. des Kgl. Gymnasiums te Quedlinburg een berijmd Officium b. virginis aantrof, beginnende:

 
HEre opene de lippen myn
 
dat myn munt kundighe dat lof dyn
 
God diner hulpe bidde ek
 
kum here schere to hulpe mek,

waarbij zich een berijming van de zeven boetpsalmen en van de litanie aansluiten3.

De boetpsalmen werden ook los van het getijdenboek in verzen gebracht. Borchling vond te Rostock, in de Grossherzogliche Universitäts-Bibliothek daarvan een voorbeeld: De souen Salmen gereimt, als onderdeel van een gebedenboek. De bewerking begint aldus:

 
HEre straffe mi nicht in deme vnmode dyn,
 
vnd yn dynem torne lat mi niht gestraffet syn.
 
(Ps. 6)4.

Volkslitteratuur zullen deze berijmde getijden- en gebedenboeken wel nooit gevormd hebben: ze bleven beperkt tot de kloosters en overeenkomstige instituten5.

Ik weet dat het in de litteratuurgeschiedenis geraden is voorzichtig te zijn. Het mag in bepaalde gevallen moeilijk zijn aan te tonen dat iets er was, moeilijker nog is het te bewijzen dat iets er niet was.

Maar één ding heeft mijn mening dat Duitsland vóór de Reformatie geen psalmberijmingen heeft bezeten naar de gegeven definitie en dus geen traditie in deze waarop Luther kon voort-

bouwen - een mening die zich baseerde op de afwezigheid van getuigen en op de inzichten van objectieve geleerden1 - tot een vaste overtuiging gemaakt:

Toen Luther in 1523 voor zijn kerkvolk Duitse liederen wilde hebben en deze ging zoeken, deed hij een greep in de schat van het middeleeuwse kerklied: hij adopteerde vertalingen van de oudkerkelijke hymnen en bewerkte geestelijke volksliederen zo, dat ze voor zijn eredienst geschikt werden. Toen hij vóór alles ook psalmen verlangde, boden de liedboeken van de middeleeuwen hem niets2, moest hij zelf aan het dichten gaan en anderen opwekken zijn voorbeeld te volgen. Hier liet de traditie Luther en de zijnen in de steek. De berijmde psalm voor de volkse kerkzang is een innovatie van de Lutherse hervorming.

b. Frankrijk

Voor Frankrijk liggen de zaken enigszins anders. Toen Marot zijn psalmen begon te vervaardigen, was er geen kerk waarin zijn liederen door het volk, actief in het liturgisch gebeuren betrokken zoals in de Duitse hervormde kerken, zouden kunnen worden aangeheven. Of heeft Marot wellicht de hoop gekoesterd dat de Franse kerk, langs de weg van een geruisloze reformatie zich zou evolueren tot een evangelische kerk, waarin zijn psalmen een plaats zouden kunnen krijgen, zoals dat in de tijd van hun ontstaan in Duitsland en de Elzas het geval was?

Er is nog een tweede verschil met Duitsland. Frankrijk heeft in de middeleeuwen ‘psalmberijmingen’ gekend, berijmingen zelfs van het gehele psalter, wat Amédée Gastoué heeft verlokt tot het poneren van de stelling dat het dichten van psalmen in de volkstaal niet een uitvloeisel is van de protestantse hervormingsbeweging, maar in de traditie geworteld lag. ‘En réalité, le Psaume français appartient à une très ancienne tradition’3. En om zijn bewering kracht bij te zetten vervolgt hij: ‘Depuis le moment où apparaissent les premières versions romanes de la Bible, au XIIe siècle, quand, à la fin de ce siècle et au suivant, on modela des Psaumes sur le type des cantilènes pieuses, jusqu'au premier quart du XVIe siècle, nous pouvons suivre la persistance ininterrompue des Psaumes en langue vulgaire sur la terre de France’4.

En daarom heet het van Marot: ‘...loin de s'y montrer, comme on l'a dit et répété, un “disciple de la Renaissance”, il est, en réalité, le dernier poète du moyen âge...’5

Laat ons zien van welke aard de Franse berijmingen van de middeleeuwen geweest zijn. Jean Bonnard levert daartoe het materiaal, dat ook door Gastoué is verwerkt1.

 

Tot de oudste versificaties behoort het Sauter en fraunceys, dat omstreeks 1140 geschreven werd in een anglo-normandisch dialect. De proloog begint aldus:2

 
Ces vers sunt de salut
 
Del riche rei Jhesu
 
Nostre duz avué,
 
De sa grant passiun,
 
De sa resurrectiun,
 
De sa nativité.

De eerste strofen van de psalmen 41 [Hebr. 42] en 44 [Hebr. 45] luiden:3

 
Si cum li cerf desirant
 
La fontaine curant,
 
Si ai jeo desiré
 
A venir devant tei,
 
Sire, glorius rei,
 
Car plein es de bonté.
 
Mun quer ad mis avant
 
Bon dit mult vaillant;
 
Mes faiz dirrai al rei:
 
Ma lange, chalemel,
 
D'escrire mult ignel,
 
Ceste nuvele lei.

Het beste bewijs dat de dichter de psalmen als hymnen heeft beschouwd, levert de strofe met het rijmschema aabccb, dat juist in de 12e eeuw voor het eerst een veelvuldige toepassing begon te krijgen. Zo zouden dus deze strofen op de melodieën van hymnen gezongen geweest kunnen zijn. Of dat ook gebeurd is, weten we niet, maar zeker hebben ze geen rol gespeeld in de openbare eredienst4.

In geen geval gezongen is het oneindig lange (‘interminable’) Eructavit, een bewerking van de 45e psalm, vervaardigd omstreeks 1190 voor Marie de Champagne, de zuster van Philippe-Auguste. Ondanks de langademigheid heeft de psalm een plaats gekregen in tal van handschriften5.

De tweede volledige berijming van het psalter dateert uit de 13e eeuw, en wordt door Gastoué genoemd le Grand Psautier. Er bestaan nog zes handschriften van6. Een ervan (Paris, Bibl. Nat. 13092) werd in 1860 door Fr. Michel uitgegeven7.

Deze berijming is beter dan de eerste: de vertaler behoeft niet zo vaak als zijn voorganger zijn toevlucht te nemen tot versregels die slechts als strofevulling dienen, want hij schrijft niet in strofen,

maar in stichische verzen! In vele opzichten is deze berijming voorbeeldig in het concies weergeven van de bijbeltekst, waarvan de schoonheid, vooral in het parallellisme vaak bewaard bleef.

Ter vergelijking geeft ik ook hier het begin van de psalmen 41 en 44 [Hebr. 42 en 45].

Cum li cers de soef alaine Li miens cuers a routé et dit
Quiert et desirre la fontaine, Et bonne parole et bon dit;
Aussi te couvoite et desirre Et je au roy demonstrerai
La moie arme, biaulz très-doulz Sire. Toutes mes oeuvres et dirai.
A Dieu, qui est vive fontaine, Ma langue est com li chalemiaus
Seele mout m'arme et alaine; De l'escrivain qui est isniaus.
Devant Dame-Deu quant venra, Sire, la toie forme est bele,
Quant devant sa face apparra? Entre les fis d'ommes nouvele;
  A tous jours t'a Deux benéi,
  Qu'en tes levres grace espandi.

Op geheel dezelfde wijze berijmd zijn de aan de psalmen toegevoegde Cantica (Te Deum, Benedicite, Zachariae, Mariae, Simeonis, Oratio Dominica, Professio Fidei, S. Athanasii Credo). Alleen het laatste Canticum heeft de zesregelige strofe die we in het 12e-eeuwse psalter ontmoetten.

Zeer populair waren de kleine collecties van de Sept Psaumes de la Pénitence. We vinden ze in ‘une infinité de manuscrits’ en oude drukken van de 13e tot in de 16e eeuw1. Bovendien werden ze wel in getijdenboeken ingelijfd.

Gastoué rekent deze boetpsalmen tot de meest authentieke bronnen van Marot's berijming en grondt zijn stelling op de beginverzen van de psalm 6 en 37 [Hebr. 38]:2

Psalm 6 Marot, psalm 38
 
Diex! en ton jugement Las! en ta fureur aiguë
Ne m'argüe pas, Sire. Ne m'arguë.
 
Psalm 38 Marot, psalm 6
 
Diex! en tes vengements Ne vueille pas, ô Sire,
Ne me repernez, Sire. Me reprendre en ton ire.

Men moet toegeven dat er enige overeenkomst te bespeuren valt, maar uit vier versregels tot een bron te concluderen, acht ik op z'n zachtst gezegd ietwat overijld.

 

De 15e eeuw geeft een opleving te zien in het dichten van stichtelijke verzen. Jean de Santes, een kartuizer uit Clairvaux, brengt opnieuw (1467) een Franse vertaling van het psalmboek in (gepaard rijmende) verzen, met vele vrome uitbreidingen3. Nieuwe parafrasen van de psalmen verschijnen ook in de gedrukte getijdenboeken. In de (geversificeerde) Heures de Nostre Dame zijn de psalmen

niet op Christus betrokken, maar op Maria, op de wijze als bijv. Pierre Gringoire dat deed in 15251.

Van deze activiteit zegt Gastoué, dat ze ‘grandit et s'accèlère de plus en plus, mais dans un genre purement littéraire, et en dehors du courant populaire et chanté’2. De laatste zinsnede is voor mijn betoog van de hoogste waarde!

Trouwens, wanneer we nagaan of en hoe deze ‘psalmberijmingen’, de oudere en de jongere, gezongen zijn, dan ontmoeten we de volgende uitspraken:

‘Mais, si nous avons dû parfois hésiter devant la question de savoir si tel Psaume du XIIIe siècle a été chanté, la solution devient plus difficile à résoudre pour ceux du XVe. La séparation de la poésie chantée et de la poésie purement récitée est faite, mais point assez nettement pour que nous n'ayons pas d'hésitation lorsqu'il s'agit de classer certaines pièces.’ - ‘A vrai dire, nous ignorons comment ils étaient chantés, mais, par des témoignages précis, au moins pour la fin du moyen âge, nous savons qu'ils l'étaient, et que leur exécution faisait partie d'une tradition lointaine et populaire’3.

Welnu, men zong deze psalmen op de acht ‘psalmtonen’ zoals die in de liturgische gezangen van het Officium zijn toegepast, en met ‘men’ bedoelt Gastoué ongetwijfeld kloosterlingen en priesters4. En van de bewerkingen van de 15e eeuw - de onmiddellijk aan Marot voorafgaande - vernamen we zojuist dat ze buiten het volk en buiten de zang stonden.

Van belang is wat Gastoué meedeelt over de hymnen. Evenals in Duitsland zijn ook in Frankrijk de Latijnse hymnen in de volkstaal overgebracht5. De oudste verzameling vertalingen, die de gehele cyclus van het liturgische jaar omvat, dateert uit 1415. Litterair-historisch zijn de hymnen hieruit belangrijk, omdat ze de oorspronkelijke metra in het Frans trachten te behouden en hun auteur daarmee een ‘précurseur de la Pléiade’ is geworden6. ‘La mélodie, de son côté, est presque toujours le chant liturgique correspondant. Il y a donc, là, un rapprochement à faire avec les Psaumes’7.

 

Ik heb gezocht naar Franse psalmberijmingen die het onmiddellijke voorbeeld voor Marot geweest zouden kunnen zijn. Maar wat ik vond, heeft me niet tot de overtuiging gebracht, dat onze dichter daar zijn idee en vorm aan ontleende en zodoende, in dit opzicht althans, de laatste dichter

van de middeleeuwen was, toen hij in een veelheid van strofentypen, nauw verwant aan de vormen van het geestelijke en wereldlijke chanson, toch, door zijn eenvoudige, klare taal, een populair lied schiep, bedoeld voor een zo wijd mogelijke kring van vrome ‘leken’, en bestemd om op volksaardige melodieën gezongen te worden. Ik geloof dat Marot daartoe zijn inspiratie van elders kreeg.

Maar daarover nader in een volgend hoofdstuk.

c. De Nederlanden

Nu we hebben gezien in hoeverre in Duitsland en Frankrijk bij het begin van de Reformatie gesproken kan worden van een traditie inzake het berijmen van psalmen in de complexe betekenis als op blz. 35 is aangegeven, moet de vraag beantwoord worden hoe het in dit opzicht ten onzent gesteld staat; om concreet te zijn: of de Souterliedekens van 1540 het (voorlopige) sluitstuk vormen van een traditie. Een vraag die litterair-historisch niet van belang ontbloot is en die te meer klemt nu prof. dr. J. van Mierlo, s.j. in het tweede deel van de Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden zijn antwoord gegeven heeft:

‘al vroeg werden, evenals vele kerkelijke gezangen, ook de voornaamste psalmen in het Diets berijmd. Trouwens, door het kerkelijk officie, dat grotendeels uit psalmen bestaat, was het volk met de psalmen vertrouwd geraakt en werden, lang vóór de Hervorming, die hierin slechts een oud katholiek gebruik voortzette, de psalmen gezongen als godsdienstige liederen. Zo was langzamerhand, met de ontwikkeling ook van het geestelijk lied, de behoefte ontstaan aan een volledige bewerking der psalmen in liedvorm’1.

Van Mierlo verzuimde echter, zelfs in de Aantekeningen, enig bewijs bij te brengen voor zijn zesvoudige bewering: 1) al vroeg zijn psalmen in het Diets berijmd; 2) het volk was met de [Latijnse!] psalmen vertrouwd geraakt; 3) de psalmen werden gezongen als liederen; 4) lang vóór de Hervorming; 5) er bestond in deze een oude traditie; 6) er ontstond behoefte aan een volledig liedpsalter.

Het is daarom gewenst de documenten op te sporen, de feiten te laten spreken, en op grond daarvan onze eigen conclusies te trekken.

Ik heb getracht alles bijeen te brengen wat de middeleeuwen tot 1525 aan psalmberijmingen hebben opgeleverd. Om de mogelijkheid open te laten dat de Cantica de rol van voorbeeld hebben gespeeld, heb ik de Lofzangen van Maria, Simeon en Zacharias, alsmede de Decaloog en de Oratio dominica in het onderzoek betrokken.

Het materiaal in de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta (BNM) te Leiden is me daarbij tot grote steun geweest. Maar dit was dan ook zo goed als de enige steun, want de middeleeuwse geversificeerde Schriftgedeelten zijn nog nooit een voorwerp van litterair-historisch onderzoek geweest. Men moge het mij daarom ten goede houden dat ik tal van vragen onopgelost en zelfs onaangeroerd laat: het is me hier slechts om enkele facetten van het probleem te doen.

Ziehier ons middeleeuws bezit:

 

A.Psalmen
1.Psalm 50 [Hebr. 51], niet later dan 1360.
2.De zeven boetpsalmen, niet later dan de 2e helft van de 14e eeuw.
3.De zeven boetpsalmen, 15e eeuw.
4.Kleine fragmenten van de psalmen 2, 22, 69, 88 en 41.
5.Een refrein geïnspireerd op psalm 51.
B.Cantica
a.De Lofzang van Maria.
b.De Lofzang van Simeon.
c.De Lofzang van Zacharias.
d.Het Gebed des Heren.
e.De Tien Geboden.

A 1.

Psalm 50 [Hebr. 51], het Miserere, de vierde van de zeven Boetpsalmen, bezitten we in een wijdlopige parafrase: 22 strofen (eigenlijk 21 + 1, de laatste is een uitbreiding van de doxologie) van 16 regels. Deze bewerking moet zeer geliefd geweest zijn, gelet op het grote aantal handschriften - we kennen er tien1 -, waarin ze bewaard is gebleven.

En het is ook te begrijpen. Moge voor ons het oudtestamentische lied aangrijpend zijn door de suggestieve kracht van smeekbede en klacht, voor de middeleeuwer moet de breedheid waarmee de her-dichtende boeteling eigen doemwaardigheid stelt tegenover Gods barmhartigheid grote bekoring gehad hebben. Daarbij komt dat de dichter zijn boetzang in een zuivere en eenvoudige taal heeft geschreven, wat meer zegt, vaak verrast door waarlijk dichterlijke verzen:

 
Ic scame mi dat ic ben dijn kint,
 
Want ic en hebbe di niet ghemint.

In het gedicht is elk bijbelvers tot een strofe geworden, het eerste zelfs tot twee. De strofeopeningen berijmen nauwkeurig het bijbelvers, waarbij het opvalt dat de dichter zich in zijn woordkeus zo dicht mogelijk bij een Dietse prozavertaling aansluit, in dit geval bij een tekst die in het Hulthemse handschrift voorkomt (Nr. VI, bl. 19vo, kol. 2 vv.: Item hier beghinnen de .vii. Psalme in dietsche) en uitgegeven is door C.P. Serrure2.

Ik laat hier nu de strofen I, II en VI volgen, en, om te laten zien hoe de bijbelverzen bewerkt zijn, de initia van IV, VIII en IX. De tekst (alsook de interpunctie) van het gedicht is die van het onuitgegeven hs. mus. meerm.-westreen. 10 e 2, de bijbeltekst naar de uitgave van Serrure.

I
3a Ontfarme mijns, God, Hier beghint die Miserere mei deus
  Dat ic in ydelheiden dus,
  Hebbe versleten mijn ionghe leuen,

  Vader dat wilt my vergheuen,
na dine grote ontfarmecheit. Na dire grooter ontfarmicheit.
  Siet op my vader het es mi leit,
  Dat mi niet leet ghenoech en si,
  Dat ic mesdaen heb ieghen di.
  Recht als een worm van groter onweerde
  Booghe ic mijn aenschijn toter eerden.
  Ic en ben niet wert dat ic mijn oghen
  Di soude sonder tranen toghen.
  Doch biede ic di mijn hande beede,
  Helpt mi mijn vader dat van mi sceede
  Dese harde memorie ende maect mi soet
  Soe offer ic di der tranen vloet.

ii
Et secundum multitudinem
3b Ende na de menechte dijure Ende doer die menichte dire genaden
ontfarmecheit Wilt mine quaetheit nv ontladen.
  Ic scame mi dat ic ben dijn kint,
  Want ic en hebbe di niet ghemint.
  Ic scame mi dattu mi hebs ghemaect,
  Ic hebbe soe dicke dijns messaect.
  Ic scame mi dattu mi in dit leuen
  So vele dire gracien hebs ghegheuen,
  Ende ic di hebbe ghedanct soe cleene.
  Ic scame mi dattu mi scieps soe reene,
  Ende ic mi voer dinen oghen
  Van zonden soe walghelijc moet togen.
  Doch roepic aen dine ontfarmichede,
soe doech af mine quaetheit. Doet of al mine quaethede.
  Want vader sultu mi willen sien,
  Soe moet mine quaetheit van mi vlien.

vi
Ecce enim iniquitatibus
7 Want sich, Sich vader tote hier beneden,
ic ben in quaetheiden ghewonnen, Ic ben ontfaen in quaetheden,
ende in sonden ontfinc mi Ende in zonden ontfinc mi
mijn moeder. Mijn moeder des ic noch sondich si.
  Niet vader dat ic mi teenighen stonden

  Wille excuseren voer di van zonden,
  Want du in desen ellendeghen dale
  Dus quaems verlossen altemale
  Met onghetalligher bitterheit.
  Dine edele teedere meinschelicheit
  Was gheuanghen ende verraden,
  Bespot ghegheeselt ende verladen
  Metten cruce ende naect ghestrect,
  Ghecroent ghenaghelt ende gherect.
  Tbloet vanden heileghen wonden dine
  Was alder zielen medicine.

iv
5 Want ic bekinne mine ongherechtecheit, Ic kenne mine quaetheit bedi
ende mine sonde es altoes jeghen mi. Mine zonden sijn altoes ieghen mi

viii
9 Du sels mi besprayen met ysopen Bespreyt mi heere met ysopen
ende ic sal werden ghesuvert, Ic werde ghezuuert in dat dopen
ende du sels mi dwaen ende ic sal Du suls mi dwaen dan werdic mee
wit werden boven den snee. Ghezuuert wit ia bouen snee.

ix
10 Minen horene selstu gheven Minen hoorne sultu dan gheuen
bliscap ende vroude, Bliscap glorie ende eewich leuen
ende die veroetmoedechde beenre Ende mine verboechde oetmoedege leden
selen verbliden. Sullen verbliden in eewicheden.

De uitgever van hs. coolkerke1 plaatst het Miserere onder de Gedichten, niet onder de Liederen. Het is dan ook, in tegenstelling tot de liederen uit het hs., niet van een melodie voorzien. Of het niettemin voor de zang bestemd is geweest, valt moeilijk uit te maken. Wel varieert het aantal lettergrepen per versregel en zijn de staande en slepende rijmen onregelmatig geplaatst, doch dit alles behoefde voor de middeleeuwse zanger geen bezwaar te zijn2. Maar een volkslied

is het in geen geval geweest, daarvoor zijn de strofen te lang en is de inhoud te persoonlijk. M.i. zal de bekendheid van het gedicht beperkt gebleven zijn tot de conventen.

A 2.

De berijmde zeven boetpsalmen: 6, 31 [Hebr. 32], 37 [38], 50 [51], 101 [102], 129 [130] en 142 [143] komen voor in hs. kon. ak. van wetensch. te amsterdam, nr. xxxvi, bewaard in de Kon. Bibl. te 's-Gravenhage1, en in een verloren gegaan ‘pergementen kerkboek’, waarvan G.J. Meijer, hoogleraar te Groningen, in 1830 een Zuidnederlands afschrift bekwam, dat eveneens niet meer aanwezig is.

Toen Meijer in 1841 deze zeven boetpsalmen publiceerde2, liet hij ze afdrukken als stichische gedichten, waarschijnlijk omdat zijn afschrift die vorm vertoonde. Het hs. van de Akademie echter, dat Meijer bij zijn uitgave gebruikte om lacunes aan te vullen en gebrekkige lezingen te herstellen, geeft de indruk dat de berijmingen zijn geconcipieerd in vierregelige strofen, waarbij, in het algemeen, elke strofe een Vulgaatvers weergeeft.

Ook hier geldt de vraag of we met liedstrofen te doen hebben.

Om een indruk te geven van deze psalmen en van de werkwijze van de dichter, druk ik uit enkele een paar strofen af. Ik gebruik daartoe het hs. van de Akademie. Het is me niet gelukt een Dietse bijbeltekst te vinden die de dichter geraadpleegd zou kunnen hebben.

Psalm 6 liber psalmorum davidis
(Rob. Stephanus, 1546)
i  
 
Ic biddu, heere, op oetmoet, 2. Domine, ne in furore tuo
Dat ghi uwen euelen moet arguas me:
Vander groeter gramschap dijn neque in ira tua
Van my begripen niet en moet sijn. corripias me.
 
ii  
 
Sijt mijns genadich zuete heere: 3. Miserere mei Domine,
Ic ben so siec en mach nemmeere; quoniam infirmus sum:
Verstormpt sijn alle mine lede: sana me Domine, quoniam
Gansse dor dine oetmuedechede. conturbata sunt ossa mea.

iii  
 
Ende mijn ziele es distorbeert zeere. 4. Et anima mea turbata
Wat sal haers sijn, wel lieue heere? est valde:
Aen v heere steet al mijn troost, et tu, Domine,
Datsi bij v sal sijn verloost. usquequo?
 
iv  
 
Heere, dor uwe groete genaden 5. Convertere Domine, et
Verloost mijn ziele, staet haer in staden; eripe animam meam:
Ontwise, heere, vanden tormente, salvum me fac propter
Als ghi selt sitten ten iugemente. misericordiam tuam.

Psalm 31 [Hebr. 32]
i  
 
Die verlaten sijn harer sonden, 1. Beati quorum remissae
Ghebenendijt so sijnse vonden. sunt iniquitates,
Oec soe sijnse alle ghebenedijt et quorum tecta sunt
Die hare sunden decken te tijt. peccata.
 
ii  
 
Hij mach wel heilich sijn vernaemt 2. Beatus vir cui non impu-
Die god sijn zunden niet en vermaent; tavit Dominus peccatum,
Oec en es hi niet inden gheest sine nec est in spiritu eius
Sculdich acrbeit noch anders pine. dolus.
 
vii  
 
Om dat ic my biechte te dy, 6a. Pro hac orabit ad te
Selen v bidden ouer my  
Alle sante die v toehoeren, omnis sanctus
Dat ic met v moet sijn vercoren. in tempore opportuno.

Psalm 50 [Hebr. 51]
i  
 
Ghenade, god, wel lieue heere 3a. Miserere mei Deus
Van minen zunden, des biddic zeere;  
Ende van al mijnre onreinichede secundum magnam
Dor v groote genadichede. misericordiam tuam.

iii  
 
Want* mijn herte ende minen sin 4. Amplius lava me
Vander quaetheit die ic hebbe in; ab iniquitate mea:
Ende suuert my van minen zonden, et a peccato meo
Daer ic mede ben ghebonden. munda me.

Psalm 129 [Hebr. 130]
i  
 
Van diepen, heere, vut mire herten 1. De profundis clamavi
Riepic, claghende mine smerten: ad te Domine:
Wildi ontfaen mijn claghe, Domine exaudi vocem meam:
Die ic te v doe alle daghe.  
 
ii  
 
V oeren, heere, moeten sijn 2. Fiant aures tuae intendentes
Verstendel aen de bede mijn, in vocem deprecationis meae.
So dat ic moet na mine bede  
Vercrighen dine ghenadichede.  
 
iii  
 
Saghe de heere op onse mesdaden, 3. Si iniquitates observaveris
Wij en creghen nemmermer genaden; Domine,
Wij en vonden nieweren man so boude Domine quis sustinebit?
Die ons vor v verdingen soude.  
 
iv  
 
Om dat de goedertierenheit dijn 4. Quia apud te propitiatio
Soe ouer groet es, heere mijn, est:
Ende ic wel kinne dine wet, et propter legem tuam
Hebbic mi al aen v gheset. sustinui te Domine.
 
vi  
 
Van smorghens toter auontstonden 6. A custodia matutina
Sidy in weerdden altoes vonden, usque ad noctem,
Heere, ende de kindere van israhel speret Israel
Hopen op v, dat weetmen wel. in Domino.

Bijzonder fraai werk heeft onze dichter niet geleverd. Op tal van plaatsen is de zin duister, zelfs wanneer die met behulp van Meijer's varianten soms enigermate kan worden verhelderd. Dat kan de schuld zijn van slordige afschrijvers, wat in de eerste strofe van ps. 6 zeker het geval is, maar het kan ook zijn dat de oorspronkelijke maker het Latijn niet voldoende beheerste, althans niet adequaat heeft kunnen weergeven, waardoor de ‘theologie’ wel eens zonderling werd. Wel kent de dichter de ‘regels’ van het Dietse heffingenvers, maar slechts met onbeholpen syntactische wendingen en vele stoplappen krijgt hij zijn ‘strofe’ vol.

Het verdient aandacht dat nergens een poging is gedaan om de psalm te ‘christianiseren’. Alleen ps. 142, III, 2 doet merkwaardig aan in een oudtestamentisch gedicht:

 
Want de viant mine ziele
 
Bringhen wilt van sinte mechiele;
 
Heeft si in eertrike dleuen mijn
 
Verwonnen ende doet oetmuedech sijn1.
 
Quia persequutus est
 
inimicus animam meam,
 
humiliavit in terra
 
vitam meam

A 3

Een geheel andere versie van de boetpsalmen treft men aan in hs. londen, br. museum, curzon 245 (Additional MS. 39, 638-656.a.11), fol. 87 ro-95 ro2.

Volgens Priebsch dateert het hs. uit de 15e eeuw3. De psalmversificatie lijkt mij in dezelfde eeuw ontstaan te zijn. De taal is Vlaams, maar iets vaker dan zijn voorganger van A 2 heeft de dichter zijn toevlucht genomen tot het vreemde woord.

Het principiële verschil met de voorgaande versie is dat het Vulgaat-vers wordt weergegeven in twee-regelige ‘strofen’. Van het Hebreeuwse parallellisme is dan ook zo goed als niets bewaard gebleven. Wat de psalm echter daardoor aan breedheid verliest, wint hij in kracht. Toch kan het eindoordeel niet gunstig zijn. Deze versificatie is meer een ‘filologische oefening’ dan een waarachtig gedicht; meer geschikt voor - sit venia verbo - het routinegebed, dan tot bevrediging van de

momentane zielsbehoefte. Maar de vrome tijdgenoot kan anders geoordeeld hebben, en dat is een van de vele zaken waarvan wij geen weet hebben.

Ik citeer nu de ‘berijming’ van dezelfde Vulgaatverzen als bij A 2:

Ps. 6:2-5
 
In dine gramscepe, ghenadich heere,
 
Mi ne begripe no arguweere.
 
Quellende roupic up dine ghenaden:
 
Ganse mine beenen vul drucx gheladen.
 
Ende zeere es mine ziele belast;
 
Na huv beide[n]de toot ghise tast.
 
Heere, keert toten behoude mir ziele zede,
 
Bi uw groter ontfarmichede.
Ps. 31:1-2 en 6
 
Salich es hi die in rauwen sonde vertrect,
 
Want si vergheuen sijn ende ghedect.
 
Salich es wel den mans name,
 
In wien god ne kent sonde no blame
 
 
 
Daer omme vloyt altoos huut my
 
Den lof dijnre gracien waer ic zi.
Ps. 50:3a en 4
 
God, mijnder ontfaremt met innigher bede
 
Duer uwe grote ontfarmichede.
 
 
 
Maer eerst mi purifiert ende dwaet,
 
Dan gheift mi miere broken oflaet.
Ps. 129:1-4
 
Hier huten diepen roupic an di:
 
God sent mi aest dine hulpe bi.
 
Dine hooren doe ontfanghen mede
 
door dijn ontfaermen mine innighe bede.
 
Heere, sien onse sonden dine godlike ooghen,
 
Wie sal dine wrake keeren moghen?
 
Maer ic gheloue dattu sondaers besmet
 
Huut minnen spaers bi der saligher wet.

A 4

De psalmfragmenten onder A 4 genoemd, werden voor het eerst uitgegeven door G.J. Meijer naar het afschrift van een manuscript dat ook de onder A 2 behandelde zeven boetpsalmen bevatte. Eerst nadat Meijer had kennis gemaakt met het handschrift van een berijmd Getijdenboek - destijds in het bezit van de Tweede Klasse van het Koninklijk Nederlandsch Instituut en door Meijer onderscheiden als hs. getijdeboek a, thans toebehorend aan de Kon. Academie van Wetenschappen (ter K.B. hs. kon. akad. xxxvi) - kon hij de fragmenten zowel als de boetpsalmen herkennen als delen van de (berijmde) ‘getiden onser vrouwe’.

Ruim een halve eeuw later vond dr. K. de Gheldere in hs. brugge, bissch. seminarie 72/79 (geschreven ca. 1460) een tweede volledig manuscript van dit berijmde getijdenboek. Hij gaf het uit in Dietsce Rime, Brugge 1896 (blz. 13-38), onder vermelding van de varianten naar Meijer en hs. kon. akad. xxxvi (blz. 151-162).

De Gheldere meent de berijming van Die Ghetide van Onser Vrouwen te mogen toeschrijven aan de Brugse dichter Gillis de Wevel, de auteur van het Vlaamse Leven van Sint Amand (jan. 1367). De oorspronkelijke Latijnse tekst vond hij in een hs. uit de 15e eeuw ter Stedelijke Bibliotheek van Grenoble (Nr. 164), getiteld: Hore de doloribus B. Mariae in passione domini edite per dominum papam Johannem XXII, qui contulit omnibus eas singulis diebus legentibus quadraginta annos indulgentiae.

Het is mogelijk dat De Wevel rechtstreeks naar het Latijn gewerkt heeft. Echter is het niet uitgesloten dat hij de beschikking had over een vertaling, waarin dan de bijbelgedeelten ontleend waren aan een Dietse bijbeloverzetting, of dat hijzelf bij zijn berijming een bijbelvertaling raadpleegde. In elk geval vond ik in hs. leningrad xx j lxiii1 een bijbeltekst die in zijn woordkeus verrassend veel overeenkomst vertoont met onze fragmenten.

Het verschil in behandeling met de boetpsalmen valt reeds bij een oppervlakkige kennismaking op. De Wevel tracht het bijbelwoord, ook het Dietse, zo nauwkeurig mogelijk weer te geven. In dichterlijkheid en taalbeheersing steekt hij ver boven de be-‘rijmer’ van de boetpsalmen uit. Het aantal (zinloze) stoplappen is uiterst gering.

Kenmerkend voor de geconcentreerdheid van De Wevel's verzen is het feit dat de tweeledige bijbelstrofe in twee - gepaard rijmende - verzen wordt vertaald: bij de boetpsalmen is de ‘strofe’ vierregelig. Hoogst opmerkelijk is het verschijnen van een drievoudig rijm op plaatsen, waar het bijbelvers drieledig is! (ps. 68, 415-417; ps. 21, 486-488).

Ik noem nu eerst de fragmenten in de volgorde waarin ze in het getijdenboek voorkomen, met de plaats die ze daar innemen, in de uitgave van De Gheldere. Ter illustratie citeer ik dan b en c tezamen met de corresponderende bijbeltekst uit het Leningradse hs.

a. Psalm 87 [Hebr. 88], 7-10 = Get. vs. 73-80
b. Psalm 21 [Hebr. 22], 7-10 = Get. vs. 224-233
c. Psalm 2 1-4 = Get. vs. 347-356

d. Psalm 68 [Hebr. 69], 8-11 = Get. vs. 411-419
e. Psalm 21 [Hebr. 22], 16-19 = Get. vs. 478-488
f. Psalm 68 [Hebr. 69], 20-22 = Get. vs. 545-552
g. Psalm 68 [Hebr. 69], 2-4 = Get. vs. 604-613
h. Psalm 40 [Hebr. 41], 8-11 = Get. vs. 720-729

Dietsce Rime hs. leningrad xx j lxiii
Ps. 21 [Hebr. 22], 7-10 fol. 13ro
Ic bem een worm ende mensche niet, Mar ic bem een worm ende niet mensce;
Lachter der lieden ende verstorf der diet. een lachter der menscen ende afwerpinge des volcs.
Alle die mi zaghen bespotten mi; Alle die mi sagen bespotten mi;
Si roerden thovet, ende spraken daer bi: si spraken met haren lippen ende wageden hare hoeft.
Heift hi ghehopet inden Heere, Hi hoepte inden here
Hi nemene ute dezen zere, hi helpe hem;
Ende, willine hebben, makene gezont. hi makene behouden bedi hi wille hem.
Daer du best to alre stont Bedi du best
Mijn hulpe, die mi ute den buke toges, die mi vuttreckets van den buke
Ic wet wel dattu alle dinc vermoges.  

Ps. 2, 1-4 fol. Iro-Ivo
Waer omme gremden die lieden, Waromme gremmeden die lieden,
Ende hebben quaet ghedocht die dieden? ende dat volc gedochte ydelheit.
Die coninghen stoeden ter erden te zamen Die coninge der erden stonden te gadre
Entie princhen over een quamen ende de princhen vergaderden in een
Jeghen den Here fijn tiegen den here;
Ende jeghen den Christum sijn. ende tiegen sinen Xpc. [Christum]
Laet ons scueren hare banden Tebreken wi hare banden;
Ende werpen haer joc van ons te hande. ende werpen wi van ons hare ioc.
Die inden hemel woent salse bespotten Die woent in de hemele salse bescernen;
Ende die Here salse versotten. ende de here salse bespotten.

A 5

In de Refereinenbundel van Jan van Stijevoort (1524) komt als ‘Reffereijn CCII’ een gedicht voor op de stok Ende vergheeft mij mijnen verloren tijt1, door dr. A. van Elslander gekarakteriseerd als ‘een bewerking van Psalm nr. 51 (Vulgaat, nr. 50)’2.

Men doet, naar ik meen, beter met te spreken van een Refrein van inkeer dat geïnspireerd s op de bekende boetpsalm. Kon men uit de 14e-eeuwse bewerking (A 1) de bijbelpsalm vers voor

vers aflezen - de term ‘psalm-uitbreiding’ is dan ook op dit gedicht het best van toepassing - bij dat van Jacop van den Rie, zoals de vervaardiger zich per acrostichon in de Prinche bekend maakt, is dat slechts gedeeltelijk het geval.

Ik citeer de eerste strofe, cursiveer de bijbelplaatsen en spatieer wat ongeveer daarmee overeenkomt. Van welke bijbelvertaling de dichter uitging, heb ik niet kunnen ontdekken; ik weet dus niet in welke vorm de teksten in het gedicht zijn verwerkt.

I
 
Ontfermt mijns god / syt mijns gehuldich
 
Duer v ontfermherticheijt menichfuldich
 
dwaet af nu mijnen sondighen staet
 
In lijden bin ic seer onuerduldich
 
En traech tuwen dienst ken ic mij sculdich
 
dus bidick v reijnicht mijn sondich quaet
 
Want ic bekenne mijn grote misdaet
 
dat ic in v ghesondicht heb alleene
 
Daer en weet ic gheen ander toeuerlaet
 
dan op v godlyke gracie rene
 
Luttel duechden heb ic ghedaen of ghene
 
dus bidic v geeft mij erm sondaer respijt
 
Tot dat ic myn sonden groot en clene
 
Hier in dit dal mit tranen bewene
 
ende vergheeft mij mijnen verloren tijt

Wel volgt de dichter de bijbelpsalm in de opbouw van de klacht, maar hij laat tekstgedeelten weg. Hij komt in drie strofen niet verder dan vs. 16; de vierde (laatste) strofe citeert nog slechts vs. 17. De gehele volgende passage over het offer zal men bij Van den Rie vergeefs zoeken. Het was de dichter trouwens niet om de psalm als zodanig te doen. Hij gebruikte hem slechts om de passende woorden te vinden voor wat er in zijn ziel omging.

B (a-e)

Over de Cantica kan ik nu kort zijn. Het Magnificat, Benedictus en Nunc dimittis vormen een bestanddeel van het onder A 4 genoemde getijdenboek en sluiten zich in behandeling geheel aan bij de psalmfragmenten. De Lofzang van Maria begint aldus:

Dietsce Rime, blz. 32, vs. 664 vv.
 
Mine ziele maect groot den Here,
 
Ende mijn geest verblijt hem zere
 
In Gode mire zalicheit.
 
Want hi zach an die omoedicheit
 
Siere diernen......
hs. leningrad, fol. 127ro.
 
Mijn ziele [maect*] groet den here
 
Ende mijn geest verblijt
 
in gode minen behoudere,
 
Want hi heuet anghesien die oetmoedecheit
 
sijnre diernen.......

***

 

Het Gebed des Heren inspireerde tot een gedicht in zeven clausulen en is in zijn opzet te vergelijken met de uitbreiding van psalm 50 [51]. De Gheldere deelde het mee in zijn Dietsce Rime naar hs. brugge, bibl. bissch. seminarie 72/175, waaraan echter enkele regels ontbreken. Waarschijnlijk bevat hs. münchen, (voorm.) hofbibl. cg 83, fol. 110b dezelfde versie; de beginverzen zijn althans gelijk.

Een verdienstelijke berijming van het Vader Onse gaf verder Jan van Boendale in zijn Lekenspieghel B. II, cap. 41, vs. 12vv., welke verzen men met enige spellingvarianten en een wijziging van scouden in sonden terugvindt in hs. den haag, kon. bibl. 76 e 5 (de beroemde codex waarin Die Dietsce Doctrinael en de Beatrijs voorkomen), fol. 54 b1:

Dits den pater noster in dietsche
 
Vader onse die inden Hemel es.
 
Gheheylecht moet dijn name sijn.
 
Toecome ons dat rike dijn
 
Dijn wille moet ghewerden
 
Inden hemel alse inder erden
 
Gheeft ons heden ons dagelijcs broet
 
Ende vergheeft ons onse sonden groet
 
Alsoe wi sijn ghewoene
 
Onsen sculderen te doenc
 
Ende leydt ons niet in coringhen
 
Mer loest ons van quaden dinghen.
 
Amen.

***

 

Bewonderenswaardig is de manier waarop de Tien Geboden in evenzovele gepaard rijmende versregels zijn gecomprimeerd. Het onderwijs zal er stellig zijn voordeel mee gedaan hebben. Niet

minder dan tien hss. brengen ons deze bewerking, in verschillende versies: een bewijs van populariteit. Een ervan citeer ik geheel1.

 
Minne ende ere enen God.
 
Swere niet bi hem in dijn spot.
 
Ere moeder ende vader.
 
Viere die heileghe daghe algader.
 
Ende bringhet ghenen mensche ter doot.
 
Ende en steelt niet, al hevestuus noot.
 
Ende beghanc gheen overspel.
 
Ende tughet gheen valsch op yemen el.
 
Beghere niemens bedghenoet,
 
No niemens goet al bestu bloet.

***

 

Dit is alles wat er in de middeleeuwen aan Psalmberijmingen (in ruime zin) te vinden is. Geen schrijver over het middeleeuwse lied, geen uitgever daarvan - Hoffmann von Fallersleben, De Cousse-

maker, Willems, Lootens en Feys, Bäumker, Acquoy, Van Duyse, Knuttel, Sr. Marie Josepha, Indestege. Bruning - maakt melding van een lied dat een psalm tot inhoud heeft. Zelfs wanneer men aanneemt dat er een en ander verloren is gegaan en dat nog enkele manuscripten en oude drukken onder het stof van eeuwen verborgen liggen, dan nog zal men slechts van een magere oogst mogen spreken.

Als Van Mierlo zegt dat al vroeg de voornaamste psalmen in het Diets werden berijmd, kan hij daar uitsluitend de zeven boetpsalmen mee bedoelen. Maar zijn die gezongen? Door wie, en hoe, waar, wanneer?

Dat het volk met de psalmen vertrouwd was geraakt door het kerkelijk officie, is moeilijk aan te nemen, daar het gehele officie, inclusief de psalmen dus, in het Latijn gezongen werd (en wordt). Indien al ergens in een dienst - en zeker niet in de hoofddienst - de landstaal werd gebruikt, is dat wel alleen geschied in bepaalde kloosters, als die welke behoorden tot de Windesheimer Congregatie, en inde kapellen van de begijnhoven1.

En als Van Mierlo beweert dat deze psalmen als godsdienstige liederen gezongen werden, ziet hij over het hoofd dat de berijmde psalmen van de middeleeuwen naar vorm, karakter, ontstaan en bedoeling niets met het lied gemeen hebben, maar dat ze staan in de traditie van de episch-didactische dichtkunst die bij Maerlant haar uitgangspunt vond. Het Miserere mei deus (A 1) en het refrein van Jacob van den Rie zijn beide strofisch, maar, aangenomen dat ze inderdaad ook gezongen zijn, door hun zo sterk individueel uitbreidende inhoud kunnen ze toch moeilijk de dichter(s) van de Souterliedekens tot voorbeeld hebben gestrekt.

Het is mogelijk dat Van Mierlo, evenals anderen die zich met deze materie hebben beziggehouden, zijn uitspraken heeft gegrond op een uitlating van Erasmus, zoals men die vindt weergegeven bij Scheurleer:

‘Uit een gezegde van Erasmus moet men evenwel afleiden, dat er reeds in zijn jeugd, dus ongeveer 1480, door de Begijnen in Vlaanderen psalmen in de landstaal werden gezongen’2.

Als het werkelijk waar is dat Erasmus met psalmen een soort ‘Souterliedekens’ bedoeld heeft, dan heeft Van Mierlo voor minstens de helft gelijk en is mijn onderzoek geen ‘twee peren’ waard. Maar, Scheurleer's ‘men’, ‘afleiden’ en ‘Vlaanderen’ hebben me achterdochtig gemaakt en daarom zal het zaak zijn ad fontem te gaan. De weg daarheen is vrij lang en moeilijk, maar ik vlei me met de hoop dat de moeite beloond zal worden.

Een halve wegwijzer is Scheurleer's noot: P. Bayle, Oeuvres diverses. La Haye 1727, blz. 741b., een halve, want Scheurleer vergeet te vermelden: Tome Premier.

Op de goede plaats aangekomen vinden we dat Bayle daar een boekje bespreekt, getiteld:

Aphorismes de Controverse, on Instructions Catholiques, tirées de l'Ecriture, des Conciles et des

Saints Peres. Dediées au Roy de la Grande-Bretagne. A Cologne, Chez Adrian le Jeune. 16871.

waarbij hij o.m. het volgende opmerkt:

Il [= de auteur van de Aphorismes] cite souvent Erasme, & affecte de justifier qu'il a été bon Catholique. Il le cite, entre autres choses, pour montrer que l'Eglise ne defend point absolument la lecture de la parole de Dien. S'il y a, dit-il quelque defense de la lire en Langue vulgaire, elle est de l'Index que nous ne recevons point en France. Erasme qui vivoit encore en l'année 1536. dit qu'il n'y avoit en aucune defense jusques à son tems, & que dans san jeunesse, c'est-à-dire en 1480. on lisoit la Bible traduite en François & en Allemand, & que dans les maisons des Beguines qui sont en Flandre on faisoit les prieres, & on y chantoit les Pseaumes traduits en la Langue du pays.
Il cite à la marge, Natali Bedae in fine Epist. Basileae 1525. Tom. 9. p. 3772.

Bij collatie blijkt dat Bayle in het cursieve de Aphorismes letterlijk citeert. Maar we moeten naar Erasmus. De marginale notatie in de Aphorismes is ietwat onduidelijk, ze is tweeledig en het ‘in fine’ moet men cum grano salis nemen.

Welnu, op 16 november 1525 schrijft Erasmus vanuit Bazel een zeer uitvoerige brief (bij Allen bijna 1000 regels druks) aan Natalis Bed(d)a - Noël Bedier -, de syndicus der Sorbonne, die reeds gedurende enige jaren tegen hem geageerd had door uit zijn geschriften tal van verdachte plaatsen te verzamelen en te commentariëren. Erasmus' apologie is waardig van toon, op verscheidene plaatsen echter niet zonder ironie. Zo schrijft hij:

‘Gratum est quod indicas locos in quibus videor tibi periculose scripsisse, De cleri coelibatu, De votis monachorum, De ieiuniis et interdicto esu carnium,... De libris sacris in vulgarem linguam transferendis,’ [etc.]3.

Even later komt Erasmus terug op het vertalen van de H. Schrift in de volkstaal:

Mihi non constabat Ecclesiae decreto vetitum ne sacri libri vertantur in linguam vulgarem. Quod si verum est, hactenus vbique peccatum et aduersus hoc decretum. Etenim me puero legebantur libri sacri versi Gallice ac Germanice4.

Hier komt dus Erasmus' jeugd tevoorschijn, maar de passus heeft slechts betrekking op het lezen van de gewijde boeken en niet op het zingen van psalmen.

Ander, helderder licht, brengt het tweede lid van de marginale aantekening: Tom. 9. p. 377., waarmee is bedoeld: pag. 377 van Des. Erasmi Roterodami Opervm Nonvs Tomvs / Complectens ipsius apologia adversos eos qui illum locis aliquot, in suis libris... sunt calummiati. Basileae. 1540.

De voornaamste calumniator tegen wie Erasmus zich verweert, is alweer Beda, die vooral gebeten is geweest op de Paraphrases in Novum Testamentum1. Op pag. 374 beginnen de Divinationes Erasmi Rot. adnotata per Beddam. De Paraphrasi Erasmi in Matthaeum, et primo de duabis praemissis epistolis.

De volgende citaten tonen aan hoe de samensteller van de Aphorismes aan zijn wijsheid is gekomen:

(pag. 377) N(otatio) B(edae) Fol. 3. pag. 1. in fine. Me autore libros sacros leget agricola, leget Faber, leget Latomus2, legent & meretrices & lenones, denique legent & Turcae. Si hos non submouit à sua uoce Christus, nec ego submoueo eos ab illius libris.
R(esponsio) E(rasmi) Ad hunc articulum non uno loco respondi. Cuperem audire solutionem argumentorum quae illic adfero. Nec mihi constat ullum esse decretum ecclesiae, prohibens nelaici legant sacros libros. Et si quod est factum, non est receptum usu populi, quum hactenus apud omnes nationes aliquot sacra uolumina legantur uersa in linguam popularem, quum Beghinae dicant preces suas & psalterium lingua unlgi, qunm deo dicatae uirgines etiam canticum amatorium legant canantque publicitus in templis suis. Quod si qua constitutio pro tempore opposita est certorum hominum improbitati, ea non semper nec omnes obligat. Et hic concedens lectionem laicis, prius stipulor piam mentem, adimo temeritatem iudicandi, hortor ad audiendum, si detur uel mediocris doctoris copia. Cumque his alia multa propono, quȩ si adsint, quid esse potest periculi?
N. Ibid. pag. 2. Nec Ezechielis prophetae, nec Cantici canticorum aut cuiusquam librorum Veteris testamenti lectionem ulli hominum interdixero.
R. Ego plane non interdico, nisi interdicat autoritas ecclesiae. Qui probabile hoc est ullam interdicere, quum sacrae virgines, ut dixi, haec publice legant ac decantent in templis approbante ecclesiae.
(pag. 378) N. Primo. Quur indecorum uideatur, si quisquam sonet Euangelium ea lingua qua natus est, & quam intelligit? Gallus Gallica, Britannus Britannica &c. Secundo sic. Mihi, ait Erasmus, magis indecorum uel ridiculum potius uidetur, quod idiotae & mulierculȩ psitaci exemplo psalmos suos & precationem dominicam latine murmurant, quum ipsȩ quod sonant non intelligant.
R. Hic non uideo quid offendat Beddam, nisi forte suspicatur me sentire Euangelium uulgata lingua legendum in templis, quod nuper quidam aggressi sunt facere. Id olim fieri solitum constat, & tamen nulli persuaserim ut idem nunc faciat, nisi ex autoritate publica et citra tumultum. Quibus modis si fiat, nihilo plus mali fuerit quàm olim, quum promiscua multitudo intellegeret linguam, qua sacri libri in templis recitabantur. Quid decori sit in mulierculis suos psalmos & preculas recitantibus latine, quum ipsae latine prorsus nesciant, ego sane non uideo, nisi alius oculatior commonstrarit.

Men kan niet anders zeggen dan dat prior Richard Erasmus' opmerkingen goed heeft weergegeven (alleen Vlaanderen komt er niet in voor, maar dat was voor de prior de aanduiding voor de Nederlanden). En ook is er geen enkele grond voor twijfel aan de juistheid van Erasmus' mededelingen. Naast de volledige Bijbel was ook het Boek der Psalmen herhaaldelijk vertaald: handschriften en incunabels zijn er om het te bewijzen. Bekend is De Duytsche Souter, een prozavertaling van de psalmen, die in 1480 te Delft verscheen. De proloog, die teruggaat op Augustinus, en ook in verscheidene handschriften is overgeleverd1, zingt uitvoerig de lof der psalmen: Dit is vanden loue der salmen, daer augustinus sonderlinghe priselic van seit in eenen boec gheheten dat boec vanden gheest ende vander sielen.

Die sanc der psalmen heilighet dat lichaem...
Also als die sonne verlicht, ende dat water reinicht, ende dat vier verbarnt, also moyt die sanc der salmen den duuel....
Die souter is een soet horen. alsmen singet of leset.
Alsmen die u [lees: dien] boec inder kercken singhet, so siint woerden der heyligher kercken louende onsen heer goed2.

Van welke aard dat zingen van de nonnen en dat ‘singhen inder kercken’ is, leren ons de citaten uit Erasmus eveneens: het legant canantque en het recitantibus wijzen op het recitatief, de ‘gregoriaanse’ manier van voordragen3. En noodzakelijk is dat niet eens, want de Duytsche Souter is kennelijk voor individueel gebruik bestemd geweest, en zo de begijnen hem al in hun gemeenschappelijke diensten hebben gebruikt, zal hij eerder, evenals het Gebed des Heren, gemurmeld zijn dan gezongen (psalmos suos & precationem dominicam murmurant).

Deze opvatting vindt steun in de notariële akte over het door de inquisiteur Coppin geleide onderzoek tegen de Bergen-op-Zoomse priester Nicolaes Christi (Mei 1525). Ten overstaan van zijn verhoorders bekent Nicolaes gezegd te hebben tegen de begijnen, wier geestelijk verzorger hij was (curatus beghinagii): ‘En sal ick u nimmer meer af connen gebringen die hoykens [rozenkrans-

gebeden] oft die rallinge van den seven psalmen...?’1 Nu kan men rallinge vertalen door snappen, snateren, kakelen, maar nooit door zingen2.

Ik kom nu tot de concluderende samenvatting en geef daartoe gaarne het woord aan een onpartijdig, zeer deskundig geleerde, dr. Eliseus Bruning, O.F.M.:3

‘Bij de plechtige Getijden werden de psalmen en hymnen gereciteerd of gezongen in het Latijn door de kanunniken, monniken en scholares, dus clerici; ook bij de gezongen Mis werd het Gregoriaans en (of) de polyphonie gezongen in het Latijn, dus door degenen die lezen en zingen geleerd hadden, dus de clercken. Actieve zang-deelname van het volk, dat in de M.E. voor het grootste gedeelte uit ongeletterden bestond, kan voor het Latijn hoogstens bestaan hebben, hier en daar, in het zingen van enkele antwoorden, Amen, Et cum spiritu tuo, Deo gratias, Alleluia, Kyrieleison e.d. Voor de volkstaal waren het betrekkelijk weinig liederen, en dan nog meestal van één stroof; de meeste geestelijke liederen van vóór 1500 waren geen volksliederen, in die zin dat zij door het ongeletterde volk gezongen werden, daarvoor waren de meeste liederen te lang en vaak te individualistisch. Toch weten we uit talrijke berichten, verhalen, kronieken, e.d. dat het volk bij verschillende gelegenheden in de kerk zijn Nederlands lied gezongen heeft.

1.Ofschoon het verbod om onder de plechtige Mis in de landstaal te zingen steeds werd onderhouden, hebben er altijd twee typische uitzonderingen bestaan:
Vóór en na de preek, bij enkele gelegenheden zelfs onder de preek....- Het andere geval is dat van enkele hoge feestdagen, als er een feest-sequentie werd gezongen: De verschillende strofen, die het koor in het Latijn zong, werden afgewisseld door een steeds-hetzelfde keervers in de volkstaal [en dan noemt dr. Bruning naast het Christus is opgestanden drie Duitse liederen];
2.Een zeer welkome gelegenheid om in de volkstaal te zingen boden de mysterie-spelen [volgt een uiteenzetting die vrijwel parallel loopt met die van Bäumker4];
3.In de 14e eeuw reeds, doch vooral in de 15e vinden we voor verschillende steden in onze gewesten stichtingen vermeld om bepaalde devoties te verbreiden, die meestal tegen den avond werden gevierd, het “Lof”.... Zo goed als zeker zijn ook hierbij Nederlandse liederen te pas gekomen.
4.Misschien zijn enkele van de genoemde volksdevoties ook verbonden geweest aan of met de gezongen Getijden; ik vond daarover nooit iets, zoals ik ook nooit iets heb gevonden van een daadwerkelijk deelnemen van het volk in de moedertaal aan de psalmen of hymnen van het gezongen Officie5.
Ofschoon er in de Middeleeuwen meerdere handschriften, en in de 15e eeuw reeds meerdere drukken van de Bijbel in de volkstaal bekend zijn, en ook meerdere vertalingen en zelfs berijmingen van het Psalterium, of gedeelten daaruit, zijn deze toch nooit vervaardigd om in de kerk te gebruiken en aldus deel te nemen aan de Getijden en “mee te zingen”. Dit komt eerst onder invloed van Luther’.

 

De geografische ligging van de Nederlanden tussen Duitsland en Frankrijk manifesteert zich ook hier. Met Duitsland hebben wij gemeen het buiten-liturgisch gebruik van bepaalde liederen op bepaalde tijden en bij bepaalde gelegenheden. Dit leert ons dr. Bruning. Verder houde men in het oog dat het ginds zowel als bij ons om lokale gebruiken gaat.

Met Frankrijk hebben wij gemeen het bezit van geversifieerde psalmen, zij het dat de Fransen in dit opzicht rijker zijn dan wij. Lettend op de vormovereenkomsten meen ik te mogen aannemen dat Frankrijk de Dietse dichters tot voorbeeld heeft gestrekt.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

titels


Over dit hoofdstuk/artikel

landen