De Nederlandse psalmberijmingen in de 16de eeuw

Van de Souterliedekens tot Datheen met hun voorgangers in Duitsland en Frankrijk

[p. 31]

Hoofdstuk III
Kerklied en -muziek tot aan de Reformatie

1. De hymnen

‘Die Psalmen des alten Testaments sind die Grundlage unserer gesamten europäischen Lyrik. Auch der weltlichen, die, wenigstens in formaler Beziehung, auf den von ihnen ausgegangenen Hymnen und Sequenzen beruht.’ Zo begint Samuel Singer zijn studie over Die religiöse Lyrik des Mittelalters (Das Nachleben der Psalmen)¹.

Het is niet de bedoeling deze stelling hier op haar intrinsieke waarde te beoordelen; zonder wellicht het tweede gedeelte ervan volledig voor zijn rekening te willen nemen, zal men toch de betekenis van de hymnen voor de Europese geestelijke dichtkunst moeten erkennen. Daar de (Latijnse) hymne naar vorm en muzikaal karakter de 16e-eeuwse psalmberijming heeft beïnvloed, zullen enkele aspecten ervan worden besproken².

Reeds de oudste Christenen hebben hymnen gekend. De evangelist Lucas heeft er ons drie overgeleverd: de Lofzangen van Maria (Magnificat), Zacharias (Benedictus) en Simeon (Nunc dimittis) terwijl ook de apostel Paulus er in zijn Brieven inlast: Ontwaak, gij, die slaapt, e.a.

De Syrische kerkzangen zullen we, evenmin als de Griekse in onze beschouwing betrekken, hoezeer ook vooral de laatste hun invloed naar vorm en inhoud op de Latijnse hebben doen gelden.

Voor het Westen richten we dan in het bijzonder onze aandacht op die hymnen die door hun gemakkelijke verstaanbaarheid, teweeggebracht door de eenvoudige structuur van de strofe, hun eenvoudige metriek - jambisch of trocheïsch alternerend -, en door hun ongecompliceerde, volksaardige melodie grote populariteit verkregen en eeuwenlang behielden.

Als de schepper van dit eenvoudige lied mogen we Ambrosius, de bisschop van Milaan (ca. 340-397), beschouwen die met zijn jambische dimeters in vierregelige strofen het klassieke voorbeeld is geworden voor de hymne-dichters der volgende eeuwen.

Men zegt wel dat Ambrosius zijn liederen heeft gemaakt om ketterse sekten, die zich van het machtige middel van de volkszang bedienden om aanhang te winnen, dit wapen uit de handen te

1 Samuel Singer, Die religiöse Lyrik des Mittelalters (Das Nachleben der Psalmen), Bern 1933, S. 5.

2 Voornamelijk aan de hand van G. van der Leeuw, Beknopte Geschiedenis van het Kerklied, Groningen-Batavia 1939 (afgekort: v.d. Leeuw, Gesch. Kerkl.); Ulysse Chevalier, Poésie liturgique traditionnelle de l'Eglise catholique en Occident ou Recueil d'Hymnes et de Proses usitées au moyen âge et distribuées suivant l'ordre du Bréviaire et du Missel, Tournai M.DCCC.XCIV. (afgekort: Chevalier, Poésie liturgique) en Guido Maria Dreves, Die Kirche der Lateiner in ihren Liedern, Kempten und München, 1908.

[p. 32]

slaan. Maar ketters raken de Kerk altijd in haar zwakke plaatsen en zo heeft de Milanese bisschop evenzeer gereageerd - en stellig welbewust - tegen de praktijk in eigen Kerk, die de gemeente hoe langer hoe meer uit de kerkzang terugdrong.

Hier volgt de aanhef van een van zijn hymnen:

AEterne rerum conditor,
Noctem diemque qui regis,
Et temporum das tempora,
Ut alleves fastidium.

Praeco diei jam sonat,
Noctis profundae pervigil,
Nocturna lux viantibus
A nocte noctem segregans.

Hoc excitatus Lucifer
Solvit polum caligine,
Hoc omnis errorum chorus
Viam nocendi deserit.

etc.

Van Ambrosius' tijdgenoot Prudentius (gest. na 405) is de bekende morgenhymne in dezelfde strofe en maat: Ales diei nuntius, een tegenhanger van Ambrosius' avondlied Te lucis ante terminum, dat zijn melodie leende aan de nog beroemder avondzang van een onbekende dichter uit de 7e eeuw:

Christe, qui lux est et dies,
Noctis tenebras detegis
Lucisque lumen crederis,
Lumen beatum praedicans.

Eveneens in Ambrosiaanse stijl is het kerstlied van Sedulius (5e eeuw): A solis ortus cardine.

‘In de ambrosiaansche hymnen wordt het heil toegepast op elken dag, elk uur; elk tijdstip wordt daardoor beleefd als de komst van het heil. Dat is het geheim van deze monumentale kerkliederen. En daarbij past geheel de klare, streng-zakelijke stijl’¹. ‘Monumental’ is ook de karakteristiek die Singer aan deze hymnen geeft².

Met Venantius Fortunatus (± 530-± 600) komt bij het zakelijke en strenge een ander element, een nieuw mystisch godsbesef, vooral in zijn kruisaanbiddingsliederen: Vexilla regis prodeunt; Pange, lingua, gloriosi en Crux fidelis inter omnes. De strofe van beide laatste hymnen is zesregelig, het metrum trocheïsch.

De Karolingische Renaissance doet een geleerde als Paulus Diaconus (720-795) gecompliceerder

1 Van der Leeuw, Gesch. Kerklied, blz. 56.

2 Singer, Religiöse Lyrik, S. 25.

[p. 33]

metra toepassen. Meer vermaard, om het gebruik dat Guido van Arezzo (gest. 1050) ervan maakte, dan beroemd is zijn hymne

Ut queant laxis resonare fibris
Mira gestorum famuli tuorum,
Solve polluti labii reatum,

Sancte Iohannes¹.

Maar de Ambrosiaanse hymne blijft in ere, getuige het ‘geweldige’ lied, dat aan Rhabanus Maurus (ca. 776-856) wordt toegeschreven: Veni creator spiritus.

In de nu volgende eeuwen wint het onderschuiven van woorden (aanvankelijk proza) onder de soms oneindige notenreeks van de Alleluia-jubel aan populariteit. Frankrijk is het stamland, Notker Balbulus uit St.-Gallen (ca. 840-912) een der vruchtbaarste auteurs ervan. Oorspronkelijk hebben de sequentie-‘liederen’, uiteraard, een onregelmatige vorm, maar langzamerhand ontwikkelden ze zich tot gewone strofische hymnen, al onderscheiden ze zich daarvan door hun bijzonder muzikaal type, een veelvuldig Alleluia- of Kyrieleis-refrein, en het loslaten van antieke metra.

Een der allerschoonste sequenties is de Pinksterhymne

Veni sancte spiritus
et emitte coelitus
lucis tuae radium.

Alleluia.

waarvan de dichter onbekend is.

In de 12e eeuw brengt Adam de St.-Victor (gest. 1157) te Parijs de sequentielitteratuur tot grote bloei. Voorzover hij in regelmatige strofen schrijft, gebruikt hij bij voorkeur deze, van het Paaslied:

Sexta passus feria,
die Christus tertia

resurrexit;

surgens cum victoria,
collocat in gloria

quos dilexit.

Het rijm, dat voordien sporadisch en vaak toevallig optrad, is nu een principieel element geworden en zal zich in de volgende eeuwen handhaven.

De beroemdste twee liederen die de 13e eeuw heeft voortgebracht zijn uit de gedachten-, liever gevoelswereld van de H. Franciscus (1182-1226) ontstaan: het Dies irae, dies illa, toegeschreven aan Thomas de Celano (± 1190-± 1260), en het Stabat mater dolorosa, misschien van de Engelse minderbroeder John Pecham.²

1 Guido gebruikte een aantal noten van de melodie dezer hymne, die successievelijk een grote-tertstoonladder vormen en gaf aan deze noten de namen van de zich eronder bevindende woorden en lettergrepen: ut, re, mi, fa enz. Dit ‘solmisatie’-systeem bedoelde hij als een hulpmiddel voor het toontreffen.

2 Zie P. Maximilianus O.F.M. Cap., De middelnederlandse vertalingen van het Stabat Mater (Zwolse dr. en herdr. Nr. 18), Zwolle 1957, blz. 16-17.

[p. 34]

Maar naast Franciscus moeten twee andere groten geplaatst worden, Bernhard van Clairvaux (1091-1153) en Thomas van Aquino (1225-1274), de exponenten van de Mystiek en de Scholastiek. Het spreekt vanzelf dat de verschuivingen in de theologie in hun liederen tot uiting komen: de persoonlijke beleving van het heil in Jezus (en van de vertroosting in Maria) bij Bernhard en de zijnen, de accentuering van het sacrament bij Thomas.

Van Bernhard is het bekende lied Jesu dulcis memoria; van Abaelardus (1079-1142), zijn tegenstander, de sequentie Mittit ad virginem, een Annunciatielied, merkwaardig om zijn 5-regelige strofe:

Mittit ad virginem
non quemvis angelum,
sed fortitudinem
suam, archangelum,
amator hominis.

Thomas' bekendste hymnen zijn: Pange, lingua, gloriosi; Sacris solemniis juncta sunt gaudia; Lauda, Sion, salvatorem (een sequentie) en het lied van de Sacramentsprocessie Adoro te devote, latens deitas.

Al in de 10e eeuw ontstonden naast de sequenties de tropen. De vocalises op de e van Kyrie (eleison) waren zo uitgesponnen dat de zangers moeite hadden met het onthouden van de notenreeksen. Om hun bij het instuderen te hulp te komen werd onder elke noot een lettergreep geplaatst van een zin die de ruimte tussen Kyrie (of Christe) en eleison opvulde. Deze interpolaties acht men de oorsprong van de dramatische opvoeringen in de kerk op de hoge feestdagen¹. De ‘opvulsels’ droegen uiteraard een populair karakter. Ze hebben aanleiding gegeven tot grove ontsporingen, maar anderzijds ook tot het dichten van volkse hymnen, die zeer dicht bij het geestelijk volkslied staan, vooral door hun melodieën.

Een voorbeeld van een zeer oude troop² (ws. 11e eeuw):

Kyrie - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - eleison.
Kyrie, fons bonitatis, Pater ingenite, a quo bona cuncta procedunt, eleison.
Kyrie, qui pati Natum mundi pro crimine, ipsum ut salvaret, misisti, eleison. etc.

Van de volkshymnen die op deze wijze ontstonden, zijn uit de 14e eeuw het bekendst: In natali domini, Quem pastores laudavere, Nunc angelorum gloria, Puer natus in Bethlehem, Resonet in laudibus, die alle Kerstliederen zijn; het Passielied Patris sapientia, veritas divina; het Paaslied Surrexit Christus hodie. In de volgende eeuw voegt zich daar nog aan toe het Kerstlied Dies est laetitiae.

Zo zijn sedert de tijd van Hilarius van Poitou en Ambrosius van Milaan vele duizenden hymnen gedicht. De geschiedenis van de oorspronkelijke toepassing ervan is niet geheel duidelijk. Gelet op de inhoud van zijn liederen zal Ambrosius ze hebben vervaardigd om ze te doen zingen tijdens de dagelijkse ochtend- en avonddiensten, die in elk geval in zijn tijd gehouden werden. In de volgende eeuw werden tussen de vigiliën (metten) en de vesper de laudes, tertia, sexta en nona gevoegd, waar

1 Zie o.a. Jos. Smits van Waesberghe, Muziek en Drama in de Middeleeuwen, Amsterdam z.j., blz. 1-34.

2 Chevalier, Poésie liturgique, No. 126, p. 97.

[p. 35]

in de 5e eeuw de prima nog bij kwam¹. Sedert Benedictus (± 480-na 543) in zijn Regel hymnen voorschreef voor de liturgieën der getijdegebeden, werden ze in de kloosters algemeen toegepast. In Duitsland en Frankrijk kwamen ze vrij spoedig daarna ook in de gewone eredienst, in Rome echter eerst in de 12e eeuw. ‘En het heeft niet lang geduurd. De geweldige bloei van de hymnenliteratuur is door de kerk opzettelijk geknot. Een zekere vrees voor het volks- en gemeentelied is hieraan niet vreemd geweest’².

1 Zie Suitbert Bäumer, Geschichte des Breviers, Freiburg im Br. 1895, S. 162-183.

2 Van der Leeuw, Gesch. Kerklied, blz. 48 (curs. van mij, L.).