De Nederlandse psalmberijmingen in de 16de eeuw

Van de Souterliedekens tot Datheen met hun voorgangers in Duitsland en Frankrijk

2. De samenstelling en het gebruik

De verzameling van psalmen werd afgesloten met 150 liederen, waarvan de kanonisatie, d.w.z. de vaststelling van de definitieve tekst en de opneming in de reeks van gezaghebbende boeken, moet hebben plaats gevonden in de 3e, uiterlijk 2e eeuw v. Chr. Dit heeft sommigen - voornamelijk oudtestamentici uit de kritisch-filologische school van Wellhausen c.s. - er toe gebracht de vervaardiging van alle psalmen, op een hoogst enkele uitzondering na, te plaatsen in deze of de onmiddellijk voorafgaande tijd. Zij meenden daarmee ook een oplossing gevonden te hebben voor het ‘Ik’ in de psalmen en voor de ‘Vijanden’. De opschriften boven de liederen hadden voor hen dan ook hoegenaamd geen waarde.¹

Van dit standpunt, dat evenveel problemen opriep als het pretendeerde op te lossen, heeft Gunkel zich gedistancieerd² en velen zijn hem in dit spoor gevolgd - de ontdekking van overeenkomstige Babylonische, Syrische en Egyptische litteratuur is daar niet vreemd aan -, zodat Böhl in 1946 kon schrijven: ‘Het probleem, dat zich aan den onderzoeker opdringt, is heden niet meer, of er wel psalmen zijn, van David of uit zijn tijd afkomstig, maar of en tot welken omvang er psalmen zijn, ouder dan koning David!’³

Bloeitijdperken in de geschiedenis van de psalmdichting zijn, volgens Böhl, de 10e en de 8e eeuw v. Chr., eerst onder koningen als David en Salomo, daarna onder koningen als Jerobeam II en Hizkia⁴. Onder Hizkia, wiens regering samenvalt met het optreden van Jesaja, de dichterlijkste van Israëls profeten, zullen de oude psalmen van David niet alleen zijn overgeschreven, maar tevens bewerkt,

1 Een populaire samenvatting van hun ideeën vindt men in de Inleiding tot De Psalmen naar de Leidsche Vertaling, Leiden 1902. ‘In deze drie eeuwen (5e-2e eeuw v. Chr.) bloeide de gemeente dat is de vereeniging dergenen die zich tijdens Nehemja en Ezra afscheidden van het gros der met heidendom besmette Judeërs en Israëlieten, en zich verbonden om niet alleen den eeredienst goed in stand te houden, maar ook de wet des Heeren te betrachten... Velen wilden niets weten van de strenge afzondering van de heidenen... en telkens heeft die partij van vrijzinnigen de hooge ambten, onder andere soms het hoogepriesterschap bemachtigd.
In zulke tijden hadden wis de vromen veel te lijden... Uit de kringen dier “vromen” nu zijn de dichters, de omwerkers, de verzamelaars der psalmen voortgekomen.’ (blz. 7 vv.).
Uit deze situatie verklaarde men het ‘ik’, dat in zovele psalmen voorkomt, als het volk in zijn geheel, of juister, als de gemeente der vromen, het ware Israël. En wie de vijanden zijn is ook duidelijk: het zijn de bozen, de Godverzakers, de spotters, die de arme, ootmoedige, kleine, nooddruftige rechtschapene vertrappen.

2 ‘Die Entstehung der ganzen Dichtungsart ist in die älteste Zeit Israels zu setzen. Das liegt zunächst in der Natur der Sache: die Kultusdichtung ist ebenso alt wie der Kultus selbst.’ Gunkel, RGG IV, Sp. 1620.

3 Böhl, De psalmen I, Inleiding blz. 28.

4 Verg. Böhl, De Psalmen I, blz. 29.

[p. 18]

uitgebreid en toegepast op het leven en lijden van deze ‘tweede David’, terwijl in deze periode ook nieuwe zijn ontstaan¹.

De invloed van de profeten op de eigentijdse en latere psalmdichters is groot geweest. Hun afkeer van de al te sterke veruitwendiging van de godsdienst, zoals deze zich openbaart in de woekerende cultusvormen - invloed van het omringende heidendom! - doet hen de nadruk leggen op de persoonlijke vroomheid. Het individuele element, reeds aanwezig in de oudere psalmen, treedt sterker op de voorgrond. Een tweede profetische trek vinden we in de zogenaamde eschatologische hymnen. ‘Die Propheten hatten, im Geiste rückblickend auf die grosze Wendung, die dann geschehen ist, schon jetzt das Jubellied gedichtet, das einst das letzte Geschlecht singen soll’².

De zo juist genoemde individuele, subjectieve liederen (voornamelijk klaagliederen) en eschatologische hymnen, zijn bij uitstek karakteristiek voor de periode van de verbanning en de na-exilische tijd. Naar hun structuur en stijl zijn ze evenwel nauw aan de oude psalmen verwant. ‘Das Exil (bedeutet) in der Geschichte der Psalmdichtung keinen, jedenfalls keinen wichtigen Einschnitt³.’

De latere lyriek vertoont een ander karakter: meer en meer vult het lied zich met reflecties, vrome overpeinzingen over wet, leer en leven.

Dat bij de bundeling de religieuze behoefte van het ogenblik een der leidende principes, zo niet het enig leidende, is geweest, is nauwelijks aan twijfel onderhevig. Het kan niet toevallig zijn, dat iets meer dan een vierde gedeelte van het Psalmboek bestaat uit (individuele) smeekpsalmen. De gewijzigde cultische opvattingen, de veranderde politieke en sociale omstandigheden, hebben het godsdienstig leven een beslotener, persoonlijker karakter gegeven.

Een grote moeilijkheid vormt het plan van de samenstelling. Al zeer vroeg komt een verdeling van de bundel in vijf afdelingen voor, bestaande uit de psalmen 1-41, 42-72, 73-89, 90-106 en 107-150. Elk der afdelingen eindigt met een doxologie (lofprijzing) - die dus oorspronkelijk niet bij de laatste psalm van de afdeling behoorde -, waarbij psalm 150 in zijn geheel als doxologie ter afsluiting van het Boek der Psalmen moet worden beschouwd⁴.

Waarop deze vijfdeling berust, is, naar het woord van prof. De Groot, raadselachtig⁵.

In het Psalmboek werden bestaande verzamelingen geheel of gedeeltelijk geïncorporeerd, waardoor enkele doublures optraden (14 = 53, 40 = 70, 58 = 60 = 108), maar het plan waarnaar dit is gebeurd, ontgaat ons ten enenmale⁶.

Aanvaarden we Gunkel's (Mowinckel's, Böhl's) theorieën en verbinden we daarmee wat het Oude Testament zelf ons leert, dan zijn we omtrent het gebruik van de psalmen onder David, Salomo en andere koningen, goed ingelicht voorzover ze werkelijk cultisch zijn: ze vormden een

1 Böhl, De Psalmen I, blz. 32.

2 Gunkel, RGG IV, Sp. 1623.

3 Gunkel, RGG IV, Sp. 1621.

4 Een afwijkende mening hierover heeft C.Th. Niemeyer. Het probleem van de rangschikking der psalmen, Groningen 1950, blz. 78 - ‘geen reden om de doxologieën als afsluitingen van psalmbundels te verklaren’.

5 De Groot, De Psalmen, blz. 75.

6 Zie o.a. De Groot, De Psalmen, blz. 34 v.

[p. 19]

onderdeel van de liturgieën bij bepaalde ceremoniën, en werden hetzij responsorisch hetzij antifonaal uitgevoerd door priesters en daartoe geordende zangers, meestal met beleiding van muziekinstrumenten, ja zelfs gehele orkesten (zie psalm 150). Ook ‘leken’ zouden deel gehad hebben aan de zang: individueel in de dankliturgieën, collectief bij de bedevaarten, enz.

De kritische richting, gerepresenteerd door Wellhausen, was van mening dat het Boek der Psalmen het gezangboek van de gemeente van de tweede tempel is geweest. Het behelsde de liederen die in de tempel op de Sion werden aangeheven. Het koor zong de liederen, de gemeente nam geen deel aan de zang, behalve misschien met een antwoord of een instemmend Amen of Halleluja¹.

De opvatting van sommigen als zou het Psalmboek uitsluitend zijn bedoeld als leesboek voor de synagoge, gaat wel te ver, tenzij men met lezen heeft bedoeld het recitatief voordragen. Poëzie werd in de oudheid nooit gelezen in de betekenis die wij eraan hechten, maar altijd ‘gezongen’.

1 Zie Bleek-Wellhausen, Einleitung in die H. Schrift I, 5e Aufl., Berlin 1886, § 251; verg. Psalmen naar de Leidsche Vert., Inl. blz. 6.