De uithangteekens. In verband met geschiedenis en volksleven beschouwd (2 delen)

in verband met geschiedenis en volksleven beschouwd

[p. 392]

Achtste boek.
Opschriften zonder beeld- of schilderwerk.

Eerste hoofdstuk.
Enkele namen.

Al leveren enkele namen zeer weinig stof tot beschouwing, toch mogen wij ze niet stilzwijgend voorbijgaan, dewijl zij toch ook tot uithangteekens dienen en, in onzen tijd vooral, zeer talrijk zijn. In oudere gevels staan zij in steen gehouwen; voor buitenplaatsen uit de vorige eeuw dikwijls in cierlijk krulwerk aan 't ijzeren hek; voor de hedendaagsche winkels, fabrieken, koffiehuizen, herbergen, boerenhofsteden, enz., doorgaans alleen met de verfkwast op een houten bord of op den muur geschreven, en dan meestal, omdat het hedendaagsch geslacht niet bijster scherp ziet, met letters, die zoo groot mogelijk zijn.

Vele van die namen, en bepaald die op steen gehouwen en in den gevel gemetseld zijn, doch ook geschrevene, zijn de remplaçanten van vroegere afbeeldingen, die bij herbouwing of herstelling verworpen werden. In de Korte-Leidschedwarsstraat leest men op een gevelsteen: Lasarus en de reyke man, Anno 1773. De oude gevelsteen met de beeldjes is hier blijkbaar bij een herbouwing, die in 't aangeduide jaar plaats had, door een steen met letters vervangen. Enkele malen evenwel heeft men bij 't plaatsen van zulk een lettersteen de figuur toch bewaard en alleen verplaatst. Zoo leest men op de Keizersgracht bij de Brouwersgracht op een gevelsteen enkel: de Bonte Vos; doch ontwaart bij nadere beschouwing, dat de Vos zelf ook nog aanwezig is: hij is naar 't dak geklommen en gluurt over den gevelrand naar beneden.

De Plaats Royaal komt, als opschrift van herbergen, enz., dikwijls voor. Reeds was dit in de 17^de eeuw het geval; doch toen zal er wel een af-

[p. 393]

beelding boven geprijkt hebben. Die Plaats Royaal toch was de Place Royale te Parijs, een groot vierkant plein, van zuilegangen omringd, dat in 1610 was aangelegd op de plaats van 't Hotel des Tourelles en destijds voor 't schoonste plein van Europa werd gehouden.

Andere namen bewaren de herinnering van 't gebouw, dat weleer op de plek stond, of gezegd werd er gestaan te hebben: zoo b.v. het opschrift: d' Oude Doelen in de Oude-Doelenstraat, het steentje met de woorden CATVISERS KLOSTER in de Karthuizersstraat, 't opschrift: het Oude Stadhuis, dat weleer in de Kapelsteeg gevonden werd.

De vroegere gedaante van een gebouw wordt soms ook bewaard in den naam, die tot uithangteeken dient. 't Loosje is een likeurstokerij, sinds lang wijdvermaard, doch de naam schijnt aan te duiden, hoe die uit kleine beginselen ontstond en de eerste oprichter zijn zaak in een nederige loods begon.

De nabijheid van een voornaam gebouw gaf meermalen aan een tapperij of bierhuis aanleiding tot naams-usurpatie. Zoo was het Amstel-Hôtel pas verrezen, of men las den naam op het bord eener tapperij op den hoek van den Amstel en Utrechtschedwarsstraat.

Een onnoemlijk getal namen heeft zijn oorsprong van de lokaliteit. Vandaar de Brakke Grond in de Nes, een naam die al eeuwen oud is: vandaar zoo veel Welgelegens en Bellevues. Ook: Nabij Buiten, Even Buiten (te Oud-Beijerland), Om en Bij (bij Alkmaar), Vlak Over (te Hof van Delft), Uit en 't Huis, enz. In de nabijheid van dorpen vindt men dikwijls Bijdorp. Voorts: Al te Ver (Schermer), Al te Naauw (bij Fransum in Groningen), Wat Afgelegen (bij Schermerhorn), Ongelegen (op Walcheren, bij Veere), Lucht en Veld (in Haskerland). In de nabijheid van groote steden, bij voorkeur aan herbergen, de Eenhonderd Roê, de Tweehonderd (of ‘meer’) Roê, - wat den wandelaar in staat stelde, de lengte zijner wandeling naauwkeurig te bepalen. - Van daar ook zoo vele namen met meer samengesteld, en aan hofsteden gegeven, die in de buurt van eenig meer gelegen waren, als: Meerhuizen, Meerlust, Meerzicht, Meer en Berg, Meerhoeven, Meeroogst, Hoogermeer, Overmeer, Oostermeer, Middelmeer, Eindmeer, Welmeer; - en ook andere, van nieuwere vorming en getuigende van den hedendaagschen smaak voor klinkklank, b.v. Flevorama in Gooiland, een naam, die op cierlijke wijze te kennen moet geven, dat men vandaar de Zuiderzee kan zien, - wat juist zoo'n groote zeldzaamheid niet is.

Namen om opgang te maken ontbreken niet. Oudere van dezen aard waren, voor winkels: de Allemansgading, de Hagendeveld; thans klinkt dat: de Bazaar, Centraal-Kleedingmagazijn, en vooral Specialiteit van.... Ook de Konkurrent is in onze dagen een geliefdkoosd winkel-opschrift. - In de vorige eeuw had een koffiehuis in den Haag, waar in 1781 Keizer Jozef II logeerde, den bluffenden naam aangenomen van het Parlement van Engeland.

[p. 394]

De naam Heerenkroeg voor een koffiehuis zou in ons Nederduitsch zeker al heel ploerterig klinken, maar in 't Hoogduitsch word dat heel mooi gevonden, b.v. te Maagdeburg:

Romantisch an der Elbe da liegt der Herrenkrug;
Den Sonntags sehr bevölkert das Dampfschiff Zug um Zug,
Die reizenden Alleeen, der grosse, schöne Wald,
Dies beut in Sommerszeiten den liebsten Aufenthalt;
Der Wirth und die Bedienung sind sehr Coulant und fein,
Kann wohl zum Amusiren noch mehr geboten sein?¹⁾

Andere namen daar-en-tegen getuigen van een beminnelijke nederigheid. Zoo b.v. Bagatelle, dat aan tal van buitentjes voorkomt, Nederig op Walcheren, bij Domburg, Goed Genoeg, enz.

Het welbehagen in eenzaamheid en rust deed weêr andere namen kiezen, als: de Eenzame (mede bij Domburg): La Solitude, Ma Retraite - die op vele plaatsen voorkomen: Bon Repos (mede op Walcheren); Vreugde en Rust (te Voorburg): Vrijwel (in de Haarlemmermeer); maar gebrek aan rust deed honderden malen te voorschijn komen Zelden Rust.

Menigeen, die een huis liet bouwen of een buitenplaats aanleggen, gaf daaraan den naam van plaatsen, waarop hij handel dreef. Allerlei namen van landen en steden komen hierbij voor. Op de Keizersgracht bij de Muidergracht vindt men aan drie gevels naast elkander: Spanhola, Curaçao en Portorico, wat doet denken aan een Portugeeschen Jood uit de vorige eeuw, die op de West handelde. Ook aan hofjes werden zulke namen gegeven. Jacob Stoffels, een koopman in 't midden der 17^de eeuw, was rijk geworden door den handel op Venetiën en noemde daarom een hofje, dat hij in de Elandsstraat liet bouwen, Venetia.

Andere namen werden ontleend aan scheepvaart en visscherij. Aan de herberg op den hoek van den Binnenkant en de Kalkmarkt leest men de Noordsche Houtvloot, 't geen ons den tijd voor den geest roept, toen Antonides zong:

Hier zeilt de houtvloot aen met hondert zwaere schepen,
Die in den schoot van 't Y de Noortsche bosschen slepen;
Matroos, gemoedigt door zijn winst, begroet alree
Zijn jonge vrou, die t' huis gesmoort in hartewee,
Den Hemel smeekt, dat hij zoo lang de wilde baeren
In toom hou, tot het schip komt voor de paelen maeren,
En Volkert, haere min waerderende uit haer trou,
Zijn spaerpot uitschudde in den schoot van zijne vrou.

Een hofstede te Baarland draagt den naam van de Parelvisscherij, die ons den bloeitijd der Oostindische Compagnie herinnert, toen

1) F.W.C. Remme, Magdeburg im Sommer.

[p. 395]

 

Het vruchtbaere Cochin, daer een gewenschte May,

 

Gedurig 't velt vereert met haere bloemlievrey,

 

En looftapijten,

nog zijn schatting aan den Nederlander opbracht, en van daar ‘een rijke schat van paerlen’ werd

aengevoert,

Waervan de schoonste zijn geregen en gesnoert,
Om zich te spieglen in den boezem der Mevrouwen,
Em met het levend sneeu van 's Joffers hant te trouwen.

Menig vroegere werkplaats, thans geen werkplaats meer, draagt er nog den naam van in den gevel. Op een grooten steen in de Warmoesstraat bij de Oudebrugssteeg leest men de Weverij, nog herkomstig uit den tijd, toen te Amsterdam een Weversgild bloeide.

Het Wenschen, Hopen, Streven, enz. was een milde bron voor naamgeving: de Hoop, de Vlijt, de Gunst, de Goede Verwachting, de Onderneming, Zorg en Vlijt (Haarlemmermeer), Dank en Hoop (ald.), Vlijt en Zegen (Zevenhoven), Vrede en Welvaart (Wijde Wormer), de Spaarzaamheid, de Volharding, de Voorzorg, de Verbetering, de Nieuwe Aanleg, enz.

Anderen drukten hun genoeglijke gewaarwordingen uit, natuurlijk bij voorkeur aan optrekjes en buitentjes: Mijn Zin, Mijn Lust, Mijn Genoegen, Ons Genoegen, Wel te Vreden, Zorgvliet, bij honderden: Na de Lust (Kockengen), 't Verlangen (onder Mijdrecht), Vreugderijk (aan den IJsel tegenover Zalk), Vrede best (Wijde Wormer), Vrijheid-Blijheid (in de vorige eeuw de buitenplaats van Permenter in de Diemermeer), Mon plaisir (op Schouwen), Mes délices (te Baarn, waar de bekkesnijers uit den omtrek altijd vroegen, welk mes daar toch uithing).

Sommige naamgevingen doelen op levensbijzonderheden, waar de voorbijganger, als hij 't opschrift leest, naar gissen mag. Zoo: Betwiste Rust (op Tessel), Nooit Gedacht en Niet Verwacht (zeer menigvuldig); Ongedacht (Bommel in Zuidholland), Blijde Komst (aldaar), Toeval (Purmer), Treurenburg (St. Laurens op Walcheren), dat aan een verlies doet denken, tijdens 't bouwen der hofstede door den bouwheer geleden; Waarborg, welke? weten wij niet (bij Waarder in Zuidholland), Lang Verzwegen (in de vorige eeuw, aan den Amstel), Kort Beraad (op Schouwen), Burenstam (in de Wijde Wormer).

Wie een vreemde vrouw getrouwd had, gaf wel eens aan zijn nieuwe woning of hofstede den naam van haar geboorteplaats om haar 't genoegen te verschaffen zich weêr in Schotland of Drafna, in Florence of Parijs te bevinden. Iets dergelijks deed Lammorael van Egmond reeds, toen hij in 1557 eenige schorren en gorzen liet bedijken, en dat nieuwe land, ten genoege van Sabine van Beyeren, zijn vrouw, Beyerland noemde.

Vrouwenamen met een of ander woord samengesteld vallen nog steeds

[p. 396]

in den smaak: b.v. te Oosterbeek, Alida's hof; of men loope de Haarlemmermeer door, waar men niets ouds vindt: Betsyhof, Allegonda's Hoeve, Wilhelmina's Hoeve, enz.

Namen van voorname lieden, vooral van regeerende Vorsten, worden dikwijls tot uithangteekens gekozen. Maar ook de eigen naam van een gewezen kastelein werd al van ouds uitgehangen, wanneer 't huis eens onder dien naam bekend was. Zoo is te Amsterdam in de Nes, van opvolger tot opvolger, de naam van Toontje, die der stichteresse, blijven staan, tot hij voor eenige jaren verdwenen is; en dat die naam door geheel Europa beroemd was, kan uit de volgende anecdote blijken. Wijlen Jhr. Mr. Dirk Alewijn, dien ouderen van dagen zich nog herinneren zullen als een man van fijne beschaving en smaak, zich voor 50 jaren geleden te Rome bevindende en aldaar bij prachtigen maneschijn bij een groot feest tegenwoordig zijnde, waar hij, van de herinneringen der oudheid vervuld, van 't Vatikaan af zijn gedachten over de Cezarsstad liet dwalen, werd plotselings door zijn buurman gestoord, die de vraag in 't Hoogduitsch tot hem richtte, waar hij van daan was.

‘Aus Holland.’

‘Aus Holland? Vielleicht aus Amsterdam?’

‘Ach ja.’

‘So! denn kennen Sie Thoontjen?’

Alewijn gevoelde grooten lust, den vrager ‘van de tinne des tempels’ naar beneden te smijten.

En niet verre van Toontje had men Trui de Bie, en wat verder Blinde Dirk, en nog heeft men Aaltje, allen lang dood en begraven. Maar de Duitscher op 't Vatikaan had zoo groot ongelijk niet; want:

Roemt Roomen, prijst Parijs, kraeyt Caïros heerlickheit

en die van Weenen en Berlijn er bij, dan was toch Amsterdam de eenige stad in de wereld, waar, op elk uur van de nacht, een fatsoenlijk man, zonder buitengewone geldverteering, wat te eten en te drinken kon bekomen.

Ook vele Hotels en koffiehuizen zijn alleen onder de namen hunner eigenaars bekend; zoo 't Hôtel Bauer, te Zurich, en 't Hôtel Monnet te Vevay; zoo 't Hôtel Meurice te Parijs, Mivart en Morley's Hôtel te Londen, de Hôtels Fuhri en Paulez in den Haag en 't Café Roscamm te Amsterdam. Ook andere établissementen; in de Nieuwstraat lezen wij: Magazijn van Brandstoffen, de jonge meijer, en daarbij den naam van den eigenaar: C. Meijer.

Sommige namen schijnen oorspronkelijk spotnamen geweest te zijn, als: de Kruip-in (bij Kamerik en bij Hummeloo); Vuil Wammes (in Oud-Vroenhoven aan den straatweg op Hasselt); de Koude Herberg, bij Wolfhees, een naam, die toch evenmin als de vorige, een aanbeveling is voor een logement. Bij Nieuwolda in Groningen vindt men Kop-af, - of daar een

[p. 397]

moordgeschiedenis was voorgevallen dan of er de Goede Vrouw uithing, is ons onbekend, - Pas-op vindt men bij Hummeloo.

Te Brugge in de Peperstraat leest men: Huis voor Omhoogkijkers¹⁾.

Eenige namen zijn, zonder beeld, toch zinnebeeldig, b.v. Zeeooft, een buitentje aan den Haarlemmerweg, vermoedelijk gesticht door iemand, die zijn geld met ‘zeebanket’ alias ‘haring’, gewonnen had.

Samenstellingen met rust, daal, veld, hof, burg, stein, oord, rode, komen in menigte voor. Die met rust hebben meest betrekking tot het beroep, b.v. Zeerust (1688) op de Keizersgracht bij de Vijzelstraat; Post-rust, in de vorige eeuw een buitenplaats aan den Haarlemmerweg, aan den Postmeester Van Duyst behoorende. De overige: 1^o. tot bloemen en boomen, als: Rozendaal, Rozenhof, Rozenburg, Tulpenburg, Lommerhof, Plukhof, Karsenhof, Ipenburg, Boekestein, Ipenrode, Berkenrode, Groenendaal, Elzenoord; - 2^o. tot den naam: Trompenburg, Pingelenburg, Hoofdenburg, Bassenhof (buitenplaatsen van Tromp, Van Pingelen, Hooft en De Bas); - 3^o. tot de lokaliteit: Berg en Daal, Amstelburg, Zuiderburg, Meereveld, Schoonoord, Vredenoord, enz.

Voeg nu bij de reeds genoemde nog een eindelooze lijst van namen, langer en bonter dan die van de ziekten, die voor het Malz-Extrakt de vlag strijken; namen van alle beteekenis: de Jonge Jan en de Oude Walvis, Nimmerdor en Immergroen, de Slokop en Neêrlands bessengaard; - Bijbelsche en Mythologische: Pniël (bij Naarden) en Apollo; - in alle talen (b.v. Socka Brenti aan den Heerenweg onder Heemstede - wat wij niet beter weten te vertalen dan met ‘Rustwat’) ja misschien vindt men ze tot in 't Sanskrietsch en Middelnederlandsch toe. Een pakhuis op de Verversgracht heet Voorwaarts, mogelijk nog een herinnering van Augustus 1831.

Bierhalle is tegenwoordig een geliefkoosde naam voor bierhuizen en dito kelders; maar onlangs kwam er de Drinkhalle nevens, die mogelijk ook wel opgang zal maken. Men leest dit op 't koepeltje bij de Nieuwe-Stads-herbergsbrug, dat vóór ruim vijf jaren tot een ‘publikatie-huisje’ gebouwd, maar, door een lotwisseling, in Holland niet ongewoon, in een drinkwinkeltje veranderd is.

't Paradijs komt herhaaldelijk voor; de Nadorst nog voor menige kroeg, o.a. bij Hoorn en bij Adorp in Groningerland. Iemand, die een zeldzamen naam begeerde, en er geen vinden kon, die hem zeldzaam genoeg voorkwam, schreef ten leste op 't hek van zijn tuin eenvoudig 't woord Zeldzaam (bij Utrecht); - en hoe niet iedereen op rozengeur gesteld is bewijst de naam van Koelucht, aan een hofstede bij Zalk aan den IJsel gegeven.

De opschriften in de riet- of pannedaken van boerehuizen, steenbakke-

1) De Potter, blz. 115. Verg Deel I, blz. 70.

[p. 398]

rijen, looierijen, enz. behelzen in kolossale letters den naam der boereplaats of fabriek, doch zijn, wal den inhoud betreft, vrij gelijk aan de reeds genoemde en even veelsoortig, b.v.: Bouwlust, Goed Fortuin, het Zwarte Paard, enz. Maar nog veelsoortiger zijn de scheepsnamen. Die der schepen van 's Lands vloot zijn heden ten dage ontleend, 1^o. aan 't Koninklijk Huis; 2^o. aan de naamrollen onzer zeehelden; 3^o. aan de mythologie en den Griekschen heldentijd. De Nederlandsche koopvaardijvloot verschaft de rijkste verscheidenheid en bontste afwisseling. De Staatsraad Gouverneur X ligt tusschen twee lieve jonge juffrouwen, die benepen worden door een Cykloop en een Kandanghauer. De groote schepen vertoonen nog doorgaans de weelde van een gebeeldhouwd uithangteeken aan den voorsteven, terwijl de kleine binnenvaarders zich met enkele namen in gouden letters op voor- of achterboeg vergenoegen. Vrouwenamen spelen op die schepen de hoofdrol. De reden daarvan wordt verklaard in een rijm, dat een zeilend poëet op den balk van zijn schip zette:

* Waar dat ik zeil

Of waar ik peil

In 't klare nat,

De schipper mint zijn liefste schat.

En hoe een schipper ook behoefte gevoelt aan een wederhelft, blijkt daaruit, dat we eens een Groninger schip zagen, dat de Toekomende Vrouw gedoopt was; - dat de schipper een vrouw moest hebben stond paalvast bij hem; hij wist nog maar niet wie 't zijn zou.

Ook zinspelingen op levensbijzonderheden komen onder de scheepsnamen voor. Troost voor moederloos is de naam van een vaartuig van Wildervank. Zinnebeeldige scheepsnamen zijn soms zeer sprekend, als de Trekvogel van Delfzijl, de Zeeploeg van Wildervank.

In Antwerpen vindt men een Twaelf-maenden-straet, die haar naam ontleent van de namen der Maanden, die voor twaalf huizen te lezen stonden¹⁾. Te Amsterdam heeft men wel geen Twaalf-maandengracht, maar toch wel een Achtergracht bij de Twaalf Maanden, zijnde even zoovele pakhuizen, die elk naar een maand heeten, terwijl het dertiende de Zon heet, als de vader van 't gezin.

Omtrent die pakhuizen bestaat een legende, die schier vergeten is en die wij dus aan de vergetelheid willen ontrukken.

Eer die pakhuizen daar stonden, d.i. nu juist 200 jaar geleden, had daar een schuitevoerder zijn schuiten aan den wal liggen. Maar elken morgen als hij er bij kwam vond hij ze van haar plaats en door elkander gehaald. Dit verveelde hem, en ofschoon die plek destijds nog zeer stil en eenzaam was, en zijn buren hem verzekerden, dat het er 's nachts niet pluis

1) Antwerpen, blz. 81.

[p. 399]

was, hij wilde weten, wat er met zijn schuiten gebeurde en besloot eens stilletjes op de loer te gaan liggen. Op de plaats, waar nu de pakhuizen staan, was toen een timmerwerf met een houtloods. Zoodra de nacht gevallen was, sloop hij moedig de werf op en verborg zich in de loods, waar hij door een reet het oog op zijn schuiten had. Tot de klokke twaalf bleef alles stil; maar toen bespeurde hij op eens een tooverachtig licht en deed zich omtrent hetzelfde schouwspel voor hem op, dat Kasper Larifari in ‘'t Vrouwtje van den Donau’ trof. Hij zag een heele troep meisjes in luchtig wit gewaad; 't waren de spooknimfen, niet van den Donau, maar van den Amstel, die zijn schuiten gingen losmaken, om daarmede op de rivier te spelevaren. 't Hart van den schuitevoerder begon te kloppen als een hamer; maar, eensklaps moed grijpende, springt hij uit zijn hinderlaag en op de schoone Elvinnen toe. 't Bekwam hem beter dan Kasper, want, verre van hem te betooveren, namen zij verschrikt de vlucht. Eene echter kreeg hij nog te pakken bij den slip van haar kleed en sloot die zoo stevig in zijn armen, dat de arme spooknimf niet wist wat zij maar belooven zou om weêr los te komen. Een schuit vol goudkorrels was 't rantsoen, ‘maar voort betalen,’ zeî de welberaden Amsterdammer, ‘want ik zie je toch nooit weêrom.’ En op 't zelfde oogenblik zag de man zijn schuit boordevol en was de Elvin uit zijn ontsloten armen verdwenen.

Voor dien verkregen schat kocht de man de werf en bouwde de dertien pakhuizen. Dit, zegt men, is de laatste verschijning der spooknimfen aan den Amstel geweest. Trouwens, 't is vrij natuurlijk, dat zij zich nu niet meer vertoonen: dat was goed in een tijd, toen, als de wacht tien uren riep, ieder zijn vuur inrekende, de kaars snoot en in zijn kooi kroop: - maar thans ligt men er te middernacht nog niet in en zijn er altijd menschen op straat.

Ten slotte nog de opmerking, dat de hedendaagsche gewoonte om voor winkels, herbergen, enz. slechts een naam te schrijven, ten gevolge heeft, dat die namen zeer onbestendig en afwisselend zijn. Wij lazen aan menigen gevel, binnen een kort tijdsverloop, bij herhaalde verwisseling van bewoner, telkens weer wat anders. In vroeger tijd, toen de uithangteekens niet alleen netjes op bord en luifel geschilderd, maar ook in hout en steen gebeiteld werden, waren zij veel bestendiger en leefden soms eeuwen. Trouwens, spoedige verwisselingen behooren op elk gebied tot het kenmerkende van onzen tijd, en 't is dus volkomen natuurlijk, dat wij die ook bij de uithangteekens waarnemen.