De uithangteekens. In verband met geschiedenis en volksleven beschouwd (2 delen)

verantwoording

gebruikt exemplaar

exemplaar universiteitsbibliotheek Leiden, signatuur: 1105 D 18 en 1105 D 19

 

algemene opmerkingen

Dit bestand biedt, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een diplomatische weergave van De uithangteekens, in verband met geschiedenis en volksleven beschouwd van J. van Lennep en J. ter Gouw in twee delen uit 1868.

 

redactionele ingrepen

Vooraan de delen is de titel ‘[Eerste deel]’ en ‘[Tweede deel]’ toegevoegd.

Deel 2, p. 300: noot 1 heeft geen nootverwijzing in de tekst, de noot is onderaan de pagina geplaatst.

Deel 2, p. 356: noot 1 heeft geen nootverwijzing in de tekst, de noot is onderaan de pagina geplaatst.

 

Bij de omzetting van de gebruikte bron naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina's (deel 1: p. II, XXVIII, 2, 412 en 416, deel 2: II, XVI) zijn niet opgenomen in de lopende tekst. Van de bijvoegsels en errata van deel 1 p. 413-415, en deel 2 p. 446 zijn de errata in de lopende tekst verbeterd, en de bijvoegsels tot noten gemaakt met de toevoeging ‘[errata]’.

 

Eerste deel

[pagina I]

de UITHANGTEEKENS.

 

[pagina III]

de UITHANGTEEKENS in verband, met Geschiedenis en Volksleven beschouwd, door M^r. J. VAN LENNEP en J. TER GOUW.

 

Geïllustreerd met ruim 300 Boekdruketsen van F.W. ZÜRCHER.

 

Eerste Deel.

 

amsterdam,

GEBROEDERS KRAAY.

1868.

 

[pagina IV]

Stoomdrukkerij van Gebroeders Binger, Amsterdam.

 

[pagina XXIX]

Inhoud.

EERSTE AFDEELING.

De Uithangteekens in het algemeen beschouwd.

EERSTE HOOFDSTUK.
	Blz.
DAT TOT INLEIDING DIENT	3
TWEEDE HOOFDSTUK.
OVER DE UITHANGTEEKENS BIJ DE OUDEN	11
DERDE HOOFDSTUK.
OVER DEN OORSPRONG DER UITHANGTEEKENS HIER TE LANDE.	22
VIERDE HOOFDSTUK.
GESCHIEDENIS DER UITHANGTEEKENS VÓÓR DE ZESTIENDE EEUW	34
VIJFDE HOOFDSTUK.
GESCHIEDENIS DER UITHANGTEEKENS IN DE ZESTIENDE EEUW	45
ZESDE HOOFDSTUK.
GESCHIEDENIS DER UITHANGTEEKENS IN DE ZEVENTIENDE EEUW	67
ZEVENDE HOOFDSTUK.
GESCHIEDENIS DER UITHANGTEEKENS IN DE ACHTTIENDE EN NEGENTIENDE EEUW	88
ACHTSTE HOOFDSTUK.
ALGEMEEN OVERZICHT DER UITHANGTEEKENS	101
I. Notarissen.	103
II. 't Geneeskundig vak	105
III. 't Onderwijs	109
IV. De Ambachten	111
V. De Winkels	115
VI. De Herbergen en Kroegen	123
VII. Kleine neringen	131

 

 

[pagina XXX]

NEGENDE HOOFDSTUK.
OVER EENIGE UITHANGTEEKENS VAN BIJZONDEREN AARD	136
I. Verschillende uithangteekens.	136
II. Uithangteekens bij geboorten	138
III. Uithangteekens bij sterfgevallen	139
IV. Uithangteekens bij pest	142
V. Takken, Kransen, Kruisen, Kogels en Messen	143
VI. Wandelende en rijdende uithangteekens	144
TIENDE HOOFDSTUK.
OPMERKINGEN VAN VERSCHILLENDEN AARD	146
I. Over burgeroorlogen en partijschappen	146
II. Kombinatiën	153
III. Navolging	157
IV. Spelling en stijl	161
ELFDE HOOFDSTUK.
NUT EN INVLOED DER UITHANGTEEKENS	166
I. Nut der uithangteekens als wegwijzers, weêrprofeten, onderwijzers der jeugd, enz.	166
II. Namen, aan uithangteekens ontleend	168
III. Zedelijke strekking, taalvorsching, enz.	173
TWAALFDE HOOFDSTUK.
SCHILDERS VAN UITHANGBORDEN, EN BEELDHOUWERS VAN BAS-RELIEFS EN UITHANGTEEKENS	175
NALEZING	189

 

TWEEDE AFDEELING.

De Uíthangteekens in het bijzonder beschouwd.

EERSTE BOEK.
	Blz.
HISTORISCHE FIGUREN	195

 

 

[pagina XXXI]

EERSTE HOOFDSTUK.
AFBEELDINGEN VAN MERKWAARDIGE PERSONEN	197
I. Grieken en Romeinen.	198
II. Beroemde mannen uit de Middeleeuwen	206
III. Merkwaardige personen der 16de eeuw	211
IV. De Prins	217
V. Zeehelden	227
VI. Regenten en Staatslieden	233
VII. Geleerden en Dichters	235
VIII. Buitenlandsche Vorsten	237
IX. Buitenlandsche Krijgs- en Staatslieden	248
TWEEDE HOOFDSTUK.
HISTORISCHE HERINNERINGEN EN OVERLEVERINGEN	253
I. Uit de Oudheid	253
II. Uit de Middeleeuwen	254
III. Uit de 16de eeuw	260
IV. Uit de 17de eeuw	267
V. Uit de 18de en 19de eeuw	281
VI Over bijnamen	285
DERDE HOOFDSTUK.
ZINNEBEELDEN EN OPSCHRIFTEN AAN OPENBARE GEBOUWEN	289
I. Stadhuizen	289
II. Kerken	293
III. Liefdadige instellingen	295
IV. Schouwburg en Scholen	307
V. Kerkhoven en Begraafplaatsen	310
VI. Doelens, Gildehuizen, enz.	310
VIERDE HOOFDSTUK.
MYTHOLOGISCHE VOORSTELLINGEN	314
VIJFDE HOOFDSTUK.
UITHANGTEEKENS, DIE ONTLEEND ZIJN AAN TOONEELSTUKKEN, FABELS EN ROMANS	327
ZESDE HOOFDSTUK.
UITHANGTEEKENS, DIE ZINSPELEN OP LEVENSBIJZONDERHEDEN VAN DEN EIGENAAR	339
ZEVENDE HOOFDSTUK.
GEDENKSTEENEN	348
I. Die de woning van een beroemd man aanduiden	349
II. Ter herinnering van 't leggen van den eersten steen	349
III. Ter herinnering van branden	351

 

 

[pagina XXXII]

IV. Merksteenen van watervloeden	354
V. Die den naam bewaren van een voormalig gebouw	355
VI. Die eenig feit herinneren	357

 

TWEEDE BOEK.
HERALDIEK	359
EERSTE HOOFDSTUK.
WAPENS	361
I. Adams wapen	361
II. Geslachtwapens	362
III. 't Prinsenwapen	367
IV. Wapens van hedendaagsche Soevereinen en Staten	369
V. Wapens van allerlei Rijken en Staten	369
VI. Gewestelijke wapens	371
VII. Stedewapens	372
VIII. Wapens van Dorpen	375
IX. Korporatiewapens	376
X. Beroepswapens	377
TWEEDE HOOFDSTUK.
HERALDISCHE FIGUREN	379
I. Kroonen	379
II. Helmen	384
III. Helmteekens	386
IV. Schilden	388
V. Leeuwen	389
VI. Andere wapendieren	392
VII. De Meerman en Meermin	394
VIII. Bloemen, Kruisen en andere wapenfiguren	397
IX. Maagden, Tuinen en Ridderorden	402
DERDE HOOFDSTUK.
VLAGGEN	406
VIERDE HOOFDSTUK.
ZEGELS EN MERKEN	411
BIJVOEGSELS EN VERBETERINGEN	413

 

 

[pagina 413]

Bijvoegsels en verbeteringen.

Blz. 62. -	Wij hadden, na van 't intrekken van 't uithangbord gesproken te hebben, ook van 't terugbrengen moeten spreken. Dit was echter vrij zeldzaam; maar we kunnen er toch een voorbeeld van geven, waarbij dat terugbrengen zelfs met zekere plechtigheid geschiedde. Wij vonden 't in de Ned. Jaarb. 1795, blz. 302. In Mei 1794 hadden Burgemeesteren van Amsterdam den boekverkooper Van Laar Mahuet zijn winkel doen sluiten, en zijn uithangbord ingetrokken, omdat te zijnen huize leesgezelschappen vergaderden. Men weet, dat die gezelschappen destijds de stookhaarden der revolutie waren. Maar toen de omwenteling daar was - op Vrijdag den 23sten Januari 1795 - kwam het leesgezelschap Letter Z, in plechtigen optocht, 's mans uithangbord terugbrengen. Eerst hield de president een oratie over ‘de gezegende omwending’; daarna werd het ‘uitsteekbord’ weêr op zijn oude plaats boven de deur gespijkerd, en eindelijk de plechtigheid besloten met een aanspraak ‘door den herstelden burger’, om zijn dankbaarheid te betuigen.
Blz. 96. -	In Engeland wordt thans het afschaffen der gewoonte om uithangteekens te gebruiken - volgens den Illustrated Times - beschouwd als een bewijs van beschaving en vooruitgang.
Blz. 105. -	De zucht, om de Gapers op alle mogelijke wijzen uit te dosschen, leeft nog in volle kracht. Wij zagen een nieuwen (op den boek van de Noordermarkt en de Lindenstraat) die eenig in zijn soort is. Hij heeft een stroohoed op, met een groen lint om den bol en een roos daaraan, en lijkt precies op een Lindenstrater, die gaat hartjesjagen.
Blz. 134, 135	- De Heer A. Heinsius te Amsterdam deelt ons mede, dat hij dat uithangbordje met: Lugt te koop ook gekend heeft, doch dat het niet in de Korte-Korsjespoortssteeg, maar drie schreden van daar, in de Korte-Kolksteeg hing, - en dat lugt geen reukgoed is, maar integendeel gezwavelde linnen lappen, die de wijnkoopers gebruiken, om hunne vaten te zuiveren.
Blz. 160. -	Ook in het Weeshuis der Diakonie te Sneek zijn Vondels verzen nagevolgd, en niet alleen: Wij groeien vast, enz. maar ook de andere, die wij op blz. 301 hebben meêgedeeld. Zie: E. Nappes, Hist. Chronyk of Beschr. van Oud en Nieuw Sneek, 1772. Overigens zijn 't niet alleen deze Weeshuisverzen, maar ook andere, die elders zijn nagevolgd. Het schoorsteenstuk van Govert Flink in Burgemeesterskamer op 't (helaas! gewezene) Amsterdamsche Stadhuis, den Consul

 

 

[pagina 414]

	M. Curius bij zijn schoteltje rapen voorstellende, werd in Burgemeesterskamer van 't Purmerender Stadhuis nageschilderd, en ook de verzen van Vondel, die er onder staan: Op 's Burgemeesters wacht magh Rome veiligh slapen, enz. nageschreven. In G. van Sandwijk, Beschr. van Purmerende, 1839, blz. 159, vindt men ze terug; doch den schrijver van dat boekje was 't zeker ontgaan, dat ze van Vondel waren; immers bij geeft er den naam aan van ‘een toepasselijk versje’.
Blz. 230. -	Die vergelijking der drie Maartens was alweêr geen splinternieuw idee. Reeds een eeuw vroeger had de Antwerpsche Schoolmatres Anna Bijns in een harer rijmen een vergelijking van twee Maartens geleverd: Merten van Rossom en Merten Luthere. Zij maakte er een referein van acht strofen, elk van achttien regels, van, wat trouwens geen wonder was, want zij schreef het, volgens haar eigen getuigenis: ‘bezwaert zijnde met melancolyen,’ - een stemming, waarin men altijd saaie verzen maakt. De verdienste van onzen zeventiende-eeuwer bestond dus alleen hierin, dat hij er den derden Maarten bijvoegde, en 't wat korter maakte dan zijn voorgangster, natuurlijk omdat hij niet zoo melankoliek was.
Blz. 237. -	Soetebooms beweeren wordt bevestigd in den Navorscher 1867, blz. 348.
Blz. 242, noot 1. -	't Is ons later gebleken, dat de beeldjes zoo slecht niet zijn, maar dat de afbeelding in Nijhoffs Bijdragen allerslechtst is. Zoo ons voornemen, in 't Voorbericht uitgesproken, tot uitvoering komt, zullen wij in de gelegenheid zijn, een fraaie afbeelding te geven.
Blz. 314. -	Schreven wij een Handboek voor de Aardrijkskunde, dan zouden wij hier zeker gezegd hebben, dat Nevele een dorp is in Oost-Vlaanderen, met zooveel inwoners, enz. Maar zulke dingen behoeven wij niet te vertellen; men kan die in elk Aardrijkskundig Woordeboek vinden.

 

 

[pagina 415]

Drukfouten.

Blz. 16	reg. 4 v.o.	-	lees: Dirk-van-Hasseltssteeg.
Blz. 17	reg. 14	-	is van 't woord lijk de l uitgevallen.
Blz. 40	reg. 11 v.o.	-	is van 't woord luifelschrift de l uitgevallen.
Blz. 78	reg. 16 v.o.	-	Roobel moet zijn Rosbel.
Blz. 141	reg. 12 v.o.	-	is aan 't eind van den regel het woordje een uitgevallen.
Blz. 154	reg. 6 v.o.	-	duidt moet zijn toont.
Blz. 162	reg. 9	-	is achter elders het woord onder uitgevallen.
Blz. 172	reg. 7	-	uitkomstig is geen woord; lees: herkomstig.
Blz. 220	reg. 2 v.o.	-	moet * vervallen.
Blz. 233	reg. 9	-	is aan 't einde van den regel een l uitgevallen.
Blz. 235	reg. 12	-	lees: splinternieuw.
Blz. 262	reg. 8 v.o.	-	1) moet zijn 2).
Blz. 264	reg. 18	-	IIIde Boek moet zijn: IVde Boek.
Blz. 269	reg. 2 van de noot.	-	is aan 't begin van den regel het woordje of uitgevallen.
Blz. 279	reg. 4 en 5 van de noot.	-	zijn op het einde der regels een e en een i uitgevallen.
Blz. 283	reg. 10 van de noot.	-	is aan 't begin van den regel een l uitgevallen.
Blz. 341	reg. 2 v.o.	-	3) moet zijn 4).

 

 

Tweede deel

 

[pagina I]

de UITHANGTEEKENS.

 

[pagina III]

de UITHANGTEEKENS in verband met Geschiedenis en Volksleven beschouwd, door M^r. J. VAN LENNEP en J. TER GOUW.

 

Geïllustreerd met ruim 300 Boekdruketsen van F.W. ZÜRCHER.

 

Tweede Deel.

 

AMSTERDAM,

GEBROEDERS KRAAY.

1868.

 

[pagina IV]

Stoomdrukkerij van Gebroeders Binger, Amsterdam.

 

[pagina XI]

Inhoud.

DERDE BOEK.

Emblematiek.

EERSTE HOOFDSTUK.
	Blz.
ZINNEBEELDEN	1
TWEEDE HOOFDSTUK.
ZINNEBEELDEN AAN VOLKSSPROOKJES ENZ. ONTLEEND	18
I. De Man in de Maan	18
II. De Vrouw zonder Hoofd	20
III. De Hond in den Pot	24
IV. Het Paard in de Wieg	25
V. Nog eenige andere	27
DERDE HOOFDSTUK.
SPREEKWOORDEN	30
VIERDE HOOFDSTUK.
ZINNEBEELDIGE VOORSTELLINGEN VAN GEDACHTEN, GEVOELENS EN WENSCHEN	35
VIJFDE HOOFDSTUK.
ZINSPELINGEN OP DEN NAAM VAN DEN HUISHEER	41

 

VIERDE BOEK.

Bijbelsche en Kerkelijke figuren.

EERSTE HOOFDSTUK.
	Blz.
BIJBELSCHE HISTORIE	45
I. Oude Testament	47
II. Nieuwe Testament	74

 

 

[pagina XII]

TWEEDE HOOFDSTUK.
ZINSPELINGEN OP BIJBELPLAATSEN	82
I. Oude Testament	82
II. Nieuwe Testament	86
DERDE HOOFDSTUK.
HEMEL, HEL EN VAGEVUUR, ENGELEN EN DUIVELS	93
I. Hemel, Hel en Vagevuur	93
II. Engelen	95
III. Duivels	98
VIERDE HOOFDSTUK.
HEILIGEN	102
VIJFDE HOOFDSTUK.
KERKELIJKE PERSONEN EN ZAKEN	124
I. Personen	124
II. Zaken	127

 

VIJFDE BOEK.

De Mensch en zijn Bedrijf.

EERSTE HOOFDSTUK.
	Blz.
MENSCHENBEELDJES	133
I. Beeldjes, die den man zelven te zien geven	133
II. Beeldjes, die als zinnebeelden of vertegenwoordigers van het bedrijf te achten zijn	144
III. Beeldjes, die de klanten of bezoekers voorstellen	150
IV. Beeldjes, die op den naam van den winkelier zinspelen	157
V. Beeldjes, die een woordspeling bevatten	158
VI. Beeldjes, die op gebeurtenissen betrekking hebben, of naar aanleiding van een bijzondere gelegenheid gesteld of genoemd zijn	159
VII. Beeldjes, die hun oorsprong aan bijbelsche voorstellingen ontleenen	160
VIII. Vermakelijke of satyrieke voorstellingen	161
IX. Willekeurige of onzekere	165
TWEEDE HOOFDSTUK.
LICHAAMSDEELEN	168
DERDE HOOFDSTUK.
HANDEL, SCHEEPVAART, LANDBOUW EN VISSCHERIJ; FABRIEKEN, WINKELS EN WERKPLAATSEN	176

 

 

[pagina XIII]

VIERDE HOOFDSTUK.
HANDELSARTIKELEN	184
VIJFDE HOOFDSTUK.
MUNTEN EN MEDAILLES	192
ZESDE HOOFDSTUK.
WERKTUIGEN EN GEREEDSCHAPPEN	197
I. Aanduidingen van 't beroep	198
II. Zinspelingen op een beroep, dat vroeger in 't huis gedreven werd	206
III. Willekeurige	210
ZEVENDE HOOFDSTUK.
KLEEDING EN OPSCHIK	213
ACHTSTE HOOFDSTUK.
SPIJS EN DRANK, TAFEL- EN DRINKGEREEDSCHAP	226
I. Spijzen	226
II. Dranken en drinkgereedschap	229
III. Tafelgereedschap	234
NEGENDE HOOFDSTUK.
ALLERLEI HUISRAAD	236
TIENDE HOOFDSTUK.
BOEKEN, KAARTEN, LETTERS, CIJFERS EN MATHEMATISCHE FIGUREN	242
I. De Bijbel	242
II. Boeken	249
III. Globes en kaarten	253
IV. Letters, Cijfers en Mathematische figuren	254
ELFDE HOOFDSTUK.
MUZIEK-INSTRUMENTEN	256
TWAALFDE HOOFDSTUK.
WAGENS, KARREN, SLEDEN EN POSTBODEN	261
DERTIENDE HOOFDSTUK.
VAARTUIGEN EN SCHEEPSBEHOEFTEN	266
VEERTIENDE HOOFDSTUK.
WAPENTUIG	273
VIJFTIENDE HOOFDSTUK.
VARIA	276

 

 

[pagina XIV]

ZESDE BOEK.

Geografie en Topografie.

EERSTE HOOFDSTUK.
	Blz.
LANDEN, STEDEN, DORPEN, BERGEN, WATEREN, ENZ	280
TWEEDE HOOFDSTUK.
BURGEN EN KASTEELEN	290
I. Werkelijk bestaande of bestaan hebbende	291
II. Gefingeerde	292
DERDE HOOFDSTUK.
AFBEELDINGEN VAN GEBOUWEN	295
VIERDE HOOFDSTUK.
HOVEN EN HUIZEN	304
I. Hoven	304
II. Heerenhuizen	306
III. Namen van huizen, ontleend aan 't bedrijf of de kleur	307
VIJFDE HOOFDSTUK.
ZICHTEN EN LUSTEN	310
ZESDE HOOFDSTUK.
UITHANGTEEKENS IN BETREKKING TOT DE NAMEN DER STRATEN	314

 

ZEVENDE BOEK.

De Natuur.

EERSTE HOOFDSTUK.
	Blz.
HEMELLICHTEN EN LUCHTVERSCHIJNSELEN	316
TWEEDE HOOFDSTUK.
VIERVOETIGE DIEREN	321
DERDE HOOFDSTUK.
VOGELS	347
VIERDE HOOFDSTUK.
VISSCHEN, SCHAALDIEREN EN SCHELPEN	361

 

 

[pagina XV]

VIJFDE HOOFDSTUK.
AMFIBIËN, KRUIPENDE DIEREN, INSEKTEN EN DENKBEELDIGE DIEREN	367
ZESDE HOOFDSTUK.
PLANTEN	374
I. Boomen	374
II. Bosschen, Velden en Tuinen	379
III. Bloemen	380
IV Vruchten	383
V. Kruiden en bladen	385
ZEVENDE HOOFDSTUK.
DELFSTOFFEN	389

 

ACHTSTE BOEK.

Opschriften zonder beeld- of schilderwerk.

EERSTE HOOFDSTUK.
	Blz.
ENKELE NAMEN	392
TWEEDE HOOFDSTUK.
SPREUKEN EN RIJMEN	400
DERDE HOOFDSTUK.
AARDIGHEDEN	404
I. Kontrasten	404
II. Woordspelingen	405
III. Rebus	407
IV. Raadsels of Raadselachtige	408
V. Grollen	409
VI. Kakografiën	412
LAATSTE HOOFDSTUK.
VRAAGTEEKENS EN OPMERKINGEN	413
I. Uithangteekens, waarvan men slechts den naam vindt zonder de afbeelding	413
II. Uithangteekens, waarvan men alleen de afbeelding heeft zonder bijschrift	414
III. Uithangteekens, waarvan men zoowel de afbeelding als het bijschrift kent, doch die evenwel vraagteekens zijn	416
IV. Verschillende opmerkingen tot besluit	417
REGISTER DER UITHANGTEEKENS, IN DIT WERK VERMELD	421

 

 

[pagina 446]

Drukfouten.

Blz. 63, reg. 4, moet zijn: Simson 300 vossen aan malkander bond.

Blz. 86, in de noot is uitgevallen: Deel I.

Blz. 112 in de noot is uitgevallen: ²).

Blz. 119, reg. 5, voorstelling moet zijn: volksvoorstelling.

Blz. 141, reg. 13, achter eerste is 't woordje is uitgevallen.

Blz. 153, reg. 6, is aan 't slot van den zin het woord uithing uitgevallen.

Blz. 170, reg. 9, op 't einde staat het punt een regel te laag.

Blz. 171, reg. 22, vol moet zijn druk.

Blz. 177, reg. 9, achter Visscherij in plaats van het komma: is.

Blz. 186, reg. 17, drie moet zijn twee.

Blz. 186, reg. 18, lees: 't Gekroont Laken.

Blz. 232, reg. 7, v.o. voor moet zijn door.

Blz. 238, reg. 10, is een g uitgevallen.

Blz. 243, reg. 13, is moet zijn was.

Blz. 283, reg. 14, Langstraat moet zijn Langestraat.

Blz. 284, reg. 10, uithangen moet zijn uithingen.

Blz. 325, reg. 20, de moet zijn den.

Blz. 333, reg. 24, dorp moet zijn stadje.

Blz. 415, reg. 6, v.o. er moet zijn is.

 

De Heer P. Goeree, te Vlissingen, verzoekt ons te vermelden, dat de teekeningen door hem ingezonden, vervaardigd zijn door den Heer J.H.V. Riemens. Ambtenaar bij de Marine.