De uithangteekens. In verband met geschiedenis en volksleven beschouwd (2 delen)

in verband met geschiedenis en volksleven beschouwd

[p. 359]

Tweede boek.
Heraldiek.

Over den invloed der heraldiek op de uithangteekens hebben wij reeds vroeger¹⁾ gesproken en daarbij het woord uithangborden-heraldiek genoemd: dit woord heeft drieërlei beteekenis.

Vooreerst zinspeelt het op de wapens, door nieuwbakken edellieden aan de uithangborden hunner voorvaderen ontleend en waar Ménage den spot meê dreef²⁾.

Ten andere duidt men er de zin- en smakelooze en onheraldische richting mede aan, die sedert het verval der wapenkunst is ingeslopen en ons zonnige landschapjes met een hengelaartje³⁾, Arkadische herders⁴⁾, of den dijk bij Pampus met een Amsterdammer, die punthoed en rotting draagt en naar de scheepjes kijkt⁵⁾, op de wapenschilden heeft te zien gegeven.

Ten derde verstaat men er eenvoudig de wapens door, op uithangborden voorkomende. Het is uitsluitend deze laatste, waarvan wij thans gaan spreken, en wij plaatsen er de gevelsteenen-heraldiek nevens.

Beiden komen hierin overeen, dat ze ons een ontelbare menigte wapens te aanschouwen geven; doch in een voornaam opzicht verschillen zij. Terwijl de uithangborden-heraldiek ons de wapens in kleuren vertoont, met de namen er onder, mist de gevelsteenen-heraldiek, althans tegenwoordig, bijna altijd de émaux en dikwijls ook het onderschrift; waardoor de wapens, vooral die van min bekende familiën, veelal niet te herkennen zijn. Jammer, dat men niet gewoon is geweest, ook onder de wapens op gevelsteenen, den naam van 't geslacht te plaatsen; zij zouden dan een rijke bron opleveren voor de heraldische en genealogische wetenschap.

1) Blz. 27-33.

2) Zie blz. 33.

3) Von Vischer, in Wurtemberg.

4) De Pastoret, in Frankrijk.

5) Dijkman, te Amsterdam.

[p. 360]

De uithangborden-heraldiek wemelt van fouten. Wèl erkennen wij, dat menig uithangend wapen goed en naauwkeurig geschilderd is, ja somtijds blijk geeft van studie; - maar veel grooter is 't getal dergenen, die, door onkundigen, naar slechte voorbeelden of gebrekkige opgaven zijn geklad en 't wapen vertoonen zoo als het niet is. Wij behoeven niet ver te wandelen om 't wapen van Gelderland met een veld van sinopel in plaats van lazuur te zien, - of Purmerend te zien pronken met een schild van keel in plaats van sabel, dat wellicht den schilder te somber dacht, - of een zwarte kip - een moderne niger pullus¹⁾ - de plaats te zien innemen van den Pruisischen adelaar, - of het schild van Holstein beladen te vinden met een paar gouden luiperts in stede van het zilveren netelblad; - fouten van dezen aard zijn ontelbaar.

Vele zoodanige fouten ontwijkt de gevelsteenen-heraldiek, die geen émaux vertoont; doch ook wat de teekening betreft is ze doorgaans zuiverder dan de andere. Toch begaat ook zij soms dwaze zonden. Eén voorbeeld: men ziet in de Oude-kennissteeg op een gevelsteen een schild, beladen met een Atlas, en gedekt met een helm, behoorlijk met lambrekijns vercierd. Maar de wapenfiguur steekt boven den rand van 't schild uit - wat natuurlijk een heraldieke onmogelijkheid was - zoo dat de wereldbol den helm in de hoogte tilt, en men de kurioziteit aantreft, dat niet het schild, maar de figuur, met den helm gedekt is. - Doorgaans, hoe ouder de steen, hoe beter het heraldische type.

Wij zullen dit Boek in vier Hoofdstukken verdeelen, als:

1^o.	Hoofdstuk. - Wapens.
2^o.	Hoofdstuk. - Heraldische Figuren.
3^o.	Hoofdstuk. - Vlaggen.
4^o.	Hoofdstuk. - Zegels en Merken.

Eigentlijk behooren deze laatste wel niet tot de heraldiek, en zouden onder een afzonderlijken titel: Sfragistiek moeten verschijnen; doch vermits er van die soort van uithangteekens slechts weinig te zeggen valt, zoo laten wij ze hier als laatste hoofdstuk volgen.

1) Zie blz. 23-25.