De taal van Stijn Streuvels. Deel 1. Het woord bij Streuvels

(1970)–Hubert Lemeire– rechtenstatus

§ 4. Allitererende, assonerende en ablautformaties.

Alhoewel de meeste van deze composita reeds besproken werden bij de samenstelling in een van de vorige paragrafen, toch brengen wij ze, wegens hun frequentie en hun belang in een aparte rubriek samen.

Deze formaties oefenden op Streuvels een bijzondere en dubbele aantrekkingskracht uit: om hun klankexpressieve waarde in de eerste plaats en ook om het element herhaling.

Geregeld reeds hebben we kunnen wijzen op het belang en de rol van de klank in Streuvels' taal: reeds in het inleidend hoofdstuk wordt het verband aangetoond tussen spelling en klank. Aan de herhaling en vooral de binaire (allitererende of assonerende) verbinding is het laatste hoofdstuk gewijd.

Wij weten ook dat Streuvels zeer veel elementen ontleent aan de streektaal waar de allitererende tendensen bij de woordvorming actief zijn. En dit is dan meteen de derde reden waarom hij in zovele gevallen deze formaties gebruikt.

Aan dit ‘aspekt van het klankexpressieve karakter van de taal, nl. het niet rationele verschijnsel herhaling als autonome taalscheppende faktor en/of als aktief beginsel van semantische verschuiving’ wijdt Dr. J. Boets een uitstekende bijdrageGa naar voetnoot (1).

In deze paragraaf nemen wij de door hem gebruikte classificatie over.

A. Ablautformaties

I. Met i/e - a(a) wisseling

bimbammen

klikklakken

mengelmangelen, mingelmangelen

wiegewagen

zingezangen

slingerslang

II. Met speels-ritmische uitbreiding

bimbambommen

Uit de voorbeelden blijkt dat de ablaut geschikt schijnt voor de weergave van een herhaald, afwisselend, meestal regelmatig, soms verward geluid. Even duidelijk is zijn geschiktheid voor een regelmatig afwisselende, soms snelle, soms hoekige, of ook wel eens slordige bewegingGa naar voetnoot(1).

B. Rijmformaties

I. Tweelettergrepige

haaibaai

met suffix -en,:

roekoeken

krieppiepen

met ritmisch overgangselement:

aksmekaks

omendom

ip end ip

ruisebuis

II. Vierlettergrepige

ruisebuise

met suffix -elen:

konkelfonkelen

met ritmisch overgangselement:

heisterkapeister

krinkeldewinkel

krinkeliewinkelie

reiebedeie

holderdebolder

hiermee verwant: urensgeduren

III. Vierlettergrepige werkwoordelijke rijmformaties

gekkebekken

hakkebakken

herrewerren

hokketjokken

hotsebotsen

hotseklotsen

hutseklutsen

roezemoezen

roetekoeten

scherregerren

zoppedoppen

met ritmisch overgangslement:

ruttepetutten

In de eerste plaats leent de rijmformatie zich tot klanknabootsing. Dan geeft ze een aanhoudend, eentonig, vaak verward geluid weer. In de bewegingschilderende formaties treed in tegenstelling tot de ablautformaties, het onregelmatige, het hoekige, verwarde meer op de voorgrondGa naar voetnoot(1).

C. Allitererende formaties

I. Met een, althans schijnbaar, ongemotiveerd element. De klinkerwisseling is in deze formaties actiefGa naar voetnoot(1).

flierefluiter,

flikflooien

giegelgaaien

ginnegabben

rakerooien

spiksplinternieuw

haak-uit, haak-in

dag-uit, dag-in

II. Allitererende samenstelling met, althans na ontleding, volledig gemotiveerde elementen.

Ook hier kan de klinkerwisseling actief zijnGa naar voetnoot(2).

grasgroen

klaartekleistering

kleisterklaarte

klinkklaar

lommerlaan

loomlendig

schokschouderen

stakestijf

stokstijf

wanneer

weerwijsaard

III. Individuele allitererende formaties.

Het zijn alle gemotiveerde en bewust geschapen formaties. De betekenis is onmiddellijk duidelijk en de alliteratie versterkt enkel de aanwezige betekenis en roept geen nieuwe in het levenGa naar voetnoot(1).

binnenboren

blankblak, blankbleek

bleekbloedig

blauwgebloemd, blauwbebloemd

blij(de)blauw

doordaveren

jammerjanken

kronkelkrullen

lachlonken, lanklachen

raasrullen

rinkelrellen

rondridderen

schokschateren

wemelwieken

wentelwieken

wervelwiekem

wisselwenden

D. Assonerende formaties en andere woorden die een expressieve indruk maken.Ga naar voetnoot(1)Ga naar voetnoot(2)

Enkele voorbeelden:

gerrebekken, gerregekken

geteilematooid

klabakken

klabetteren

kletsklakken

kokerullen

kollefoeteren

kollefokken

pierewaaien

rapekaaid, te rapekooie

roezepetoeze

schetterbekken

sinteboetiek

sloeriemoeren

snebberdebelle

E. Volledigheidshalve laten we nu nog een lijst volgen met andere voorbeelden.

b:	barbeende, buikbodemig
bl:	blijblinkend, blij-blond, bloedblauw, bloedblozig, blond-bloot
d:	dommeldoezeling
	dagduidelijk, dauwdonzig
dr:	drensdreun, droomdrendel
	droomdronken

fl:	fletsflodderig
g:	geelgouden, goudgeel, goedgeestig
gr:	grijsgrauw, grijsgroen, grolgrof
h:	heuvelhoogte
kl:	kleurkleister, kleiklomp, kleikluit, klokke(n)klank
	klaterkleurig, kleisterklaar, kletsklaar
kr:	kroezelkrullekes
	kronkelkrullen
	krinkel-krollend
l:	lenteluw(te)
	lanterlullen
	laaglang, lamleeg, loomliggend, loomlui, luisleeg,
	luizelui
m:	messemager
pr:	praalpronk
r:	reeuwreuk, reirang, reuzenroede, rimpelreef, rouwregen, roefronken
	rankrilde, rijs-rilde, rolrinkelend, roodros
sch:	schemerschijn, schenkschaal, schimpscheut, schitterschicht, schitterschijn, schommelschuit, (schuifelschreeuw), scheefgeschouderd, scherpschetterend, scherpschuin, schuinschietend
schr:	schreeuwschruwel
sl:	slakkenslijm, slangsleep, sleepslag, sleepsleur, sliertsluier, slingerslang, slingerslinger
	slapslepend, slapslonsig
sp:	spotspel
	spiegelspeieren
st:	steunstok, stroelstroom
	staalsterk, steensterk, steenstil, sterkstatig, stokstil

v:	viezevezen
w:	wankelwillig( heid), waterwijdte, wazewater, winterwereld, wissewerk, wagewielen, wankelwagen
	wazig-wit

z:	zomerzegen, zomerzon
	zoefzagen, zonnezomeren
	zachtzalvend, -zingend, zoetzemend, -zingend, zangzeggend, zijig-zachts, zonne-zondags.

voetnoot (1): J. BOETS, De Taal van-binnen-uit. - Handelingen van de Koninklijke Commissie voor Toponymie & Dialectologie, - Brussel, 1965, dl. XXXIX, p. 171-265.
Zie ook: J. BOETS, Moderne teorieën in verband met klank-expressie. Een kritische studie met een systematische bibliografie over de jaren 1900 tot 1960. -(Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en letterkunde) Gent, 1965. VIde Reeks. Nr. 96. 261 p.

voetnoot(1): J. BOETS, De Taal van-binnen-uit. - Handelingen, van de Koninklijke Commissie voor Toponymie & Dialectologie. - Brussel, 1965, dl. XXXIX, p. 204.

voetnoot(1): J. BOETS, o.c., p. 220-221.

voetnoot(1): J. BOETS, o.c., p. 230

voetnoot(2): id., o.c., p. 234

voetnoot(1): J. BOETS, o.c., p. 238

voetnoot(1): zie ook p. 296-299.

voetnoot(2): J. BOETS, o.c., p. 259

Vorige Volgende