De taal van Stijn Streuvels. Deel 1. Het woord bij Streuvels

[p. 309]

§ 3. Vorming van adjectieven

A. Samenstelling

De voornaamste samenvoegingen met adjectivische functie bij Streuvels zijn de combinaties van twee adjectieven, van een substantief en een adjectief, van een adjectief en een participium, van een substantief en een participium.

I. Samenstelling bestaande uit twee adjectieven

Deze combinatie is het meest voorkomende type.

De samenkoppeling is een suggestieve vorm van de uitdrukking van de gelijktijdig waargenomen uiterlijke eigenschappen van de objecten der omgeving.

Het is dus een uitstekend hulpmiddel voor de (door de impressionisten gewenste) nauwkeurig gedetailleerde en fijn genuanceerde schildering.

De adjectieven komen gewoonlijk gepaard voor: meestal zijn ze op te vatten als twee termen van een coördinatie.

In andere verbindingen staat het eerste adjectief gesubordineerd bij het tweede; het drukt een schakering uit. Soms heeft het ook oorzakelijke betekenis.

1.	Kleuraanduidende adjectieven zijn uiteraard veelvuldig. Uit het zeer groot aantal kleurencomposita blijkt dat Streuvels houdt van een kleuren-combinerende schakering.

[p. 310]

De voornaamste samenstellingen zijn:

a) de eenvoudige kleurenmenging waardoor de ene kleur met de andere verbonden wordt; zie p. 31: het koppelteken.

b) de nuancering van een kleur door de andere zodat ze een lichtere of donkere tonaliteit krijgt.

c) de verbinding van een kleuradjectief met een participium: zie p. 314 en 318.

In de meeste gevallen kan men de adjectieven verbinden door het voegwoord en. Deze lossere naast-elkaar-schikking is logischer en minder gecompliceerd, de woordsamenstelling echter onderscheidt wel de nuances of kenmerken, maar brengt ze ook zo nauw mogelijk samen wat aan de stijl een bont-verdoezelende of duister-mysterieus karakter geeft⁽¹⁾.

Voorbeelden:⁽²⁾

bij a)

bruinros

geelgouden, geluwbruin, -groen, -geel

goudgeluw, -rood, -geel

grijsrood

purperzwart, zwartpurper

roodros

witgrijs

(1) J. AERTS, o.c., p. 43-44

(2) op p. 31-33 vindt men meer voorbeelden, met koppelteken

[p. 311]

bij b)

blakbleek, -helder, -wit

blijblauw, -grijs

blondgrijs, -ros

bontrood (naast: bont-rood)

dofblauw, -bruin, -gouden, -groen, -rood

donkerrood, -zwart

frisgroen

gladblauw, -bruin, -geel

grijsblond

grauwrood

heetgeel, -gouden

helderblauw

klaarblauw, -groen

matblauw, -bleek, -purper

rozeblond

scherpgeel, -wit

somberbruin, -groen

teerblauw, -bleek, -blond, -geel, -groen, teder

roze

warmbruin

wazigblauw, -wit

zwartdonker

Toevoeging vam het suffix aan een samengesteld kleuradjectief komt uiterst zelden voor: roodrosig.

[p. 312]

2. Andere aanduidingen.

a) uiterlijke kenmerken, vorm van

-)	de mens: blauwkoud bleekziek magertaai sterkstatig stijfhouten
-)	voorwerpen, dingen: hooggeweldig, -scherp laaglang langslank rankrilde rondmollig rondopen scherpschuin

De formaties met rond als tweede lid zijn zeer talrijk

breed-, dik-, glets-, groot-, mals-, rood-, vlak-, vol-, wijd-, zacht-, zwaarrond.

Uiteraard treffen we hier veel stofaanduidingen aan: bruinleren, witlinnen, -watten, -wissen, -zijden.

b) karakteriële eigenschappen of gevoelsepitheta

blijleutig, -lustig

diepernstig

doftreurig

doldriftig

droogleuk

goedgeestig

grooternstig

heiligrein

schalksblijde

stijftrots

vrijvreugdig

vroomstil

[p. 313]

c) bewegingschildering.

lamleeg

loomlui

traagstil

zwaarstil

d) klankaanduidingen.

diepluid

kortdof

schrilfijn

e) andere zintuigelijke waarnemingen zijn zeldzaam bij Streuvels:

tastzin: zachtvast, zachtzijig, rondmollig

smaak; flauwzoet, sappigzuur

[p. 314]

II. Adjectief en participium⁽¹⁾

Het adjectief (bijwoord) versterkt of nuanceert het participium.

(1) zie p. 482: participia als adjectief gebruikt

1. participium presens

a) Hier ook zeer veel kleuraanduidingen⁽²⁾

bruinblinkend

geelblinkend, -pinkend, -vlekkend^(3)

goudglanzend, -kleisterend, -blinkend

grauwstralend

groenglanzend

purperglimmend

roodblozend

witblekkerend, -glimmend, -glinsterend, -kleisterend,

-vlekkend

zilverblinkend, -glanzend, -glimmend, -glinsterend,

-lichtend

zwartblekkerend, -blinkend

Alfabetische naar het tweede lid:

-blekkerend: wit-, zwartblekkerend

-blinkend: bruin-, geel-, goud-, zilver-, zwartblinkend

-blozend: roodblozend

-glanzend: goud-, groen-, zilverglanzend

-glimmend: purper-, wit-, zilverglimmend

(2) De verbinding van een kleuradjectief met een participium suggereert niet alleen de bonte schakering maar ook de beweeglijkheid van kleur: J. AERTS, o.c., p. 43

(3) geliefkoosde kleur vam Streuvels

[p. 315]

-glinsterend, wit-, zilverglinsterend

-kleisterend: goud-, witkleisterend

-lichtend: zilverlichtend

-pinkend: geelpinkend

-stralend: grauwstralend

-vlekkend: geel-, witvlekkend

Andere aanduidingen van licht:

-blinkend: blij-, klaar-, lekkerblinkend

-glimmend: matglimmend

-schijnend: klaarschijnend

-stralend: warmstralend

Blinkfonkelend en blinkspiegelend zijn getelescopeerde verbindingen van participium presens + participium presens: blinkend + fonkelend.

2. Andere aanduidingen

Alfabetisch naar het tweede lid:

a) van beweging of rust

-hangend: slap-

-huppelend: zot-

-liggend: loom-

-plooiend: flink-

-scherrelend: wijd-

-schuivend: glad-

-slepend: slap-

-slierend: traag-

[p. 316]

-springend: zot-

-strengelend: wild-

-trappend: loom-

-trippelend: licht,

-verend: licht-

-vlottend: licht-

-voetend: traag-

-wiekend: snel-

-wippend: licht-

-woelend: druk-

b) van geluid:

-galmend: luid-

-gekkend: zot-

-klinkend: hel-, hoog-, luid-

-lachend: blij-

-luidend: zoet-

-ploffend: dof-

-ronkend: vol-

-schalmeiend: hoog-

-schetterend: scherp-

-schreeuwend: droef-, scherp-

-slepend: zoet-

-zalvend: zacht-

-zemend: zoet-

-zingend: zoet-

c) van het landschap⁽¹⁾

breedstrekkend

hoogopgolvend, -strekkend

schuinliggend, -oplopend, -schietend, -uitstekend

vlaklopend

wijdstrekkend, -uitstrekkend

zachtdeinend, -schietend

(1) deze adjectieven zijn de meest frequente bij de beschrijving van het landschap

[p. 317]

d) andere

dikspannend, -staand

fijnogend

forsgrijpend

stijfvallend

stilmonkelend

volschuimend

zachtschuimend

[p. 318]

2. participium perfectum

Veelvuldig zijn de combinaties van een adjectief (of bijwoord) en een voltooid deelwoord van een soms geprefigeerd, denominatief werkwoord waarvan de substantivische stam door dat adjectief bepaald wordt.

De samenstelling is korter en directer dan de voorzetselbepaling. Zie ook p. 327 en p. 340.

Voorbeelden

a) kleuraanduiding

blauwbebloemd, -gebloemd, -gekaft, -geperkt, -geringeld

-geschelpt, -gestreept

blondbewimperd, -gehaard

bontgebrand, -getikkeld

bruinbekorst, -geblaard, -gekorst, -gelokt, -gesulferd

groenbemosd^(1) -getint, -getopt

geelbekorst

roodbeblomd, -begloeid, -bekreten, -bepereld, -gehoekt,

-gevlimd, -gestriend, -omrand

witbedaak, -bedekt, -bemeeld, -bepoeierd, -berijmd,

-gebekt, -besmeierd, -gedopt, -gehaard, -gehuifd,

-gekalkt, -geruit, -geschilderd, -gestopt, -gezeild,

-verlicht.

zwartgekleed, -gewolkt, -gesluierd, -berookt

b) Andere dan kleuraanduidingen: (vooral uiterlijke kenmerken van mensen en dingen)

breedgelijfd, -geschaaierd, -gestrekt

dikgevleesd

fijngeaard, -gekerteld, -geschreven, -geslepen, -gesprie

teld, -getaald, -getekend, -getoetst, -gewelfd

(1) zie p. 47.

[p. 319]

grofgekousd, -gemetseld, -geschonkt

hoogopgericht, -opgeschoten, -opgewekt, -gestald, -gestemd, -getaald, -geoeverd, -geritst, -geschouderd, -gespannen

kortgestuikt, -geblokt

laaggedekt, -gehurkt

lamgeblazen, -geslagen

langgerokt, -gebaard, -gehalsd, -geworteld

natbetraand

netgekleed, -geschuurd

nieuwgehuwd, -gekomen, -verloofd

rondgeboogd, -gevleesd

ruwgedoornd

scheefgeheld, -geschouderd

scherpgebekt, -gedaakt, -gestreept

slonkgesnekkerd

smalgewelfd

snelgetongd, -gewiekt

stilgeaard

teerbesnaard

versgeschapen, -gewassen -gezind

vetgevoed

wijdgespalkt, -gesplet

wildopgeschoten, -verward

zachtgevloerd

zoetgeaard

zotgemutst

zwaargeklompt, -gemutst, -gerokt, -gestamd, -gevield,

-gezoold

Alfabetisch naar het tweede lid: (merkwaardig hierbij zijn de participia die een lichaamsdeel of een kledingstuk aanduiden).

[p. 320]

-geaard	; fijn-, stil-, zoet-
-gebaard	: lang-
-gebekt	: wit-, scherp-
-geblaard	: bruin-
-geblazen	: lam-
-gebloemd	: blauw-
-geblokt	: kort-
-geboogd	: rond-
-gebrand	: bont-
-gedaakt	: scherp-
-gedekt	: laag-
-gedoornd	: ruw-
-gedopt	: wit-
-gehalsd	: lang-
-geheld	: scheef-
-gehuifd	: wit-
-gehurkt	: laag-
-gehuwd	: nieuw-
-gekaft	: blauw-
-gekalkt	; wit-
-gekerteld	: fijn-
-gekleed	: zwart-, net-
-geklompt	: zwaar-
-gekomen	: nieuw-
-gekorst	: bruin-
-gekousd	: grof-
-gelijfd	: breed-
-gelokt	: bruin-
-gemetseld	: grof-
-gemutst	: zot-, zwaar-
-geoeverd:	hoog-geperkt; blauw-

[p. 321]

-geringeld	: blauw -
-geritst	: hoog-
-gerokt	: lang-, zwaar-
-geruit	: wit-
-geschaaierd	: breed-
-geschapen	: vers-
-geschelpt	: blauw-
-geschilderd	: wit-
-geschoeid	: wit-
-geschonkt	: grof-
-geschouderd	: scheef-, hoog-
-geschreven	: fijn-
-geschrobd	: wit-
-geschroeid	: wit-
-geschuurd	: wit-, net-
-geslagen	: lam-
-geslepen	: fijn-
-gesluierd	: zwart-, wit-
-gesnekkerd	: slonk-
-gespalkt	: wijd-
-gespannen	: hoog-
-gesplet	: wijd-
-gesprieteld	: fijn-
-gestald	: hoog-
-gestamd	: zwaar-
-gestemd	: hoog-
-gestreept	: blauw-, scherp-
-gestrekt	: breed-
-gestriemd	: rood-
-gestuikt	: kort-
-gesulferd	: bruin-

[p. 322]

-getaald	: fijn-, hoog-
-getekend	: fijn-
-getikkeld	: bont-
-getint	: groen-
-getoetst	: fijn-
-getongd	: snel-
-getopt	: groen-, wit-
-gevleesd	: dik-, rond-
-gevlimd	: rood-
-gevloerd	: zacht-
-gewassen	: vers-
-gewelfd	: fijn-, smal-
-gewiekt	: snel-
-gewield	: zwaar-
-gewolkt	: zwart
-geworteld	: lang-
-gezeild	: wit-
-gezind	: vers-
-gezoold	: zwaar-

met be-:

-bebloemd	: blauw-
-beblomd	: rood-
-bedaakt	: wit-
-bedekt	: wit-
-begloeid	: rood-
-bekorst	: geel-
-bekreten	: rood-
-bemeeld	: wit-
-bemosd	: groen-

[p. 323]

-bepereld	: rood-
-bepoeierd	: wit-
-berijmd	: wit-
-berookt	: zwart-
-besmeierd	: wit-
-besnaard	: teer-
-betraand	: nat-
-bewimperd	: blond-

Deze formaties concurreren in veel gevallen met de samenstellende afleiding: onverbogen adjectief + adjectief op -ig (p. 342 ) en met de samenstellende afleiding op -de, -te (p. 346 ). Zie ook de analogische participia formaties op p. 340.

[p. 324]

III. Samenstelling van een substantief en een adjectief

1. In de meeste gevallen ligt een vergelijking ten grondslag. De samenstelling is de gecomprimeerde weergave van precieze waarneming.

a) Vooral bij het preciseren van een kleur ligt het gebruik van dergelijke formaties voor de hand:

-bruin	: eerdebruin
-geel	: botergeel, eier-, oliegeel
-groen	: gersgroen
-grauw	: muisegrauw
-rood	: bloedblozig
	blosrood, -roze
	koekrood
-wit	: lavoorwit, vlaswit
-zwart	: laget-, ravezwart

Ook voor lichtindrukken; dagduidelijk, daghelder zilverklaar

b) andere aanduidingen (zijn eveneens zeer talrijk)

- arm	: luisarm
-bollig	: blokbollig
-dun	: vezeldun
-fijn	: draad-, naald-, poerfijn
-fris	: bron-, waterfris
-geurig	: bloemgeurig
-goed	: koekegoed
-groot	: eigroot
-hoog	: vuisthoog
-ijl	: luchtijl
-leeg	: luisleeg
-lelijk	: beerlelijk
-lui	: luizelui

[p. 325]

-mager	: geraamte-, messemager
-plat	: schijveplat
-recht	: pijlrecht
-rond	: appel-, buik-, marbelrond
-schoon	: engelschoon
-sterk	: staalsterk
-stijf	: stake-, beeldstijf
-stil	: paal-, beeldstil
-strak	: beeld-, marmerstrak

2. Het substantief is een verbaal stam

Het eerste lid hangt samen met een werkwoord en is in deze functie normaliter een tegenwoordig deelwoord:

Hiervan zijn de voorbeelden minder talrijk, maar ze keren in het werk van Streuvels geregeld terug:

ritseldroog, rutteldroog

schitterblauw, -bont, -klaar, -wit

schreeuwlelijk

speierblauw

Het bijvoeglijk naamwoord kan een participium presens zijn: blinkfonkelend, blinkspiegelend, klinkkikkerend. Zie p. 315.

3. In volgende gevallen zien we hoe het naamwoord verbleekt en een versterkend prefix wordt:⁽¹⁾

doodafgemat, -koel, -lastig, -nodig, -onverschillig

droomhelder, -ijl, -triestig, -vaag, -zacht

(1) zie ook: p. 249.

[p. 326]

steendood, -sterk, -stil, -vast

kattelam

toverschoon

wonderblij, -fijn

[p. 327]

IV. Substantief en participium⁽¹⁾

Ook deze combinatie beantwoordt aan de behoefte aan beknopte, expressieve beschrijvingsvormen.

(1) vgl. p. 314 en 35.

1. Het tweede lid is een participium presens

Aan deze combinatie ligt een vergelijking tem grondslag.

Het gaat in de meeste gevallen om kleur- of lichtaanduiding

Voorbeelden:

a)

bliksemschitterend

kleisterglinsterend

kleurgekkend, -spetterend

sneeuwstralend

waterblinkend

zilverblinkend, -glanzend, -glimmend, -glinsterend,

-lichtend, -rinkelend^(2)

b)

Alfabetisch naar het tweede lid

-blinkend: water-, zilver-

-gekkend: kleur-

-glanzend: zilver-

-glimmend: zilver-

-glinsterend: kleister-, zilver-,

-lichtend: zilver-

-rinkelend: zilver-

-schitterend: bliksem-

-spetterend: kleur-

-stralend: sneeuw-

Zie ook p. 314 voor de samenstelling: adjectief en participium presens

(2) zilver(-) is eveneens een geliefkoosd woord bij Streuvels.

[p. 328]

2. Het tweede lid is participium perfectum (in veel gevallen van een denominatief werkwoord)

Het eerste lid fungeert als een voorzetselbepaling of als handelend voorwerp.

Wat de kleuraanduidingen betreft, is niet altijd met zekerheid te constateren of het eerste lid een substantief is, het kan ook opgevat of geïnterpreteerd als een (verkort) adjectief. Zie in dit verband p. 318.

Voorbeelden:

a)

bloembezoomd

goudbeglansd, -bekronkeld, -bestikt, -bewimperd, -geblest,

-gebekt, -geborduurd, -gestriemd, -getikkeld,

-gevlimd^(1)

kopergerand

maanbelicht, -beschenen

purperbestikt

stormgezweept

zonbeschenen

De samenstellingen met geel-, groen-, blauw-,... vindt men op p. 318.

b) Alfabetisch naar het tweede lid:

be-	:-beglansd: goud-
	-bekronkeld: goud
	-belicht: maan-
	-beschenen: maan-
	-bestikt: goud-
	-bewimperd: goud-
	-bezoomd: bloem-

(1) naar de frequentie te oordelen is goud Streuvels' meest geliefkoosde kleur.

[p. 329]

ge-	: -gebekt	: goud-
	-geblest	: goud-
	-geborduurd	: goud-
	-gerand	: koper-
	-gestriemd	: goud-
	-getikkeld	: goud-
	-gevlimd	: goud-
	-gezweept	: storm-

[p. 330]

V. Telwoord en adjectief

Afleidingen van dit type zijn eerder zeldzaam.

1. Onder deze rubriek vermelden we ook de samenstellende afleidingen.

Voorbeelden:

eenjaars, -pijlde, -soortig, -handig

tweesnedig

driejaars, -hoekte

vierjaars, -raderig, -wielig

twaalfstammig

duizendmalig, -staltig, -tallig

veeldakig, -tonig

[p. 331]

B. Afleiding

I. Met een prefix

Deze adjectieven zijn in hun gedrongen vorm de geconcentreerde vervangers van veel gebruikte maar omslachtige negatieve constructies.

In het hoofdstuk over de woordverbinding wordt in de paragraaf die de binaire verbindingen behandelt, erop gewezen dat Streuvels deze ‘negatieve’ adjectieven geregeld verbindt met een positief adjectief.

Dit (bewust) gebruik van de antithese is een opvallend kenmerk van Streuvels' stijl.

1. met on-:

De formaties van dit type zijn zeer talrijk en zeer frequent

a) vooral on + verleden deelwoord

voorbeelden:

onbedankt

onbegaand

onbejaard

onbeveiligd

onbewijfd

ongedrukt

ongefrommeld

ongebrijzeld

ongeboet

ongekrookt

ongenoten

ongeschikt

ongesloten

ongesnoekt

ongetimmerd

ongezomerd

onkennelijkt

onomschreven

onvolschapen

onvolvormd

onvolworden

[p. 332]

b) ook on + adjectief op -lijk⁽¹⁾

Voorbeelden

onbenamelijk

onberoerlijk

onbescheidelijk

onbeschoftelijk

onbruikelijk

ondommelijk

oneindelijk

ongrijpelijk

onkennelijk

onontkomelijk

onschattelijk

ontroostelijk

onvattelijk

onveroerlijk

onwendelijk

onwetelijk

onzeggelijk

onzienlijk

c) andere formaties:

Voorbeelden

on + adjectief op -ig

onbedachtig

onbespeurig

onbesuistig

onbezig

on gedaantig

ongedoevig

ongelijkig

onkennig

onmoedig

onplichtig

onrechtzinnig

onslachtig

onstaltig

ontallig

Andere

onberoerbaar

ondoorspeurbaar

onvatbaar

onbereden(d)

ongespraakzaam

onmijde

onvermeden

onvermijd

onweerhouden

(1) zie p. 337.

[p. 333]

2. met ont-:

Deze formaties hebbent meestal de vorm van een particium perfectum:

ontgeest, ontmergd, ontschuchterd, ontstoppeld

naast: ontzettelijk

[p. 334]

II. Met een achtervoegsel.

Streuvels gebruikt in de meeste gevallen dezelfde achtervoegsels als in het algemeen Nederlands.

Hier behandelen wij enkel die suffixen die vrij ongewone adjectieven vormen of die (erg) archaïstisch aandoen.

1. Met het suffix -erig⁽¹⁾

a)	Het drukt een lichtere graad uit: multerig, kouderig, schonkerig
b)	of versterkt de stam: schabberig, schebberig (naast: schabbig), zonnerig
c)	frequentatief is de betekenis in: zwabberig, wabberig
d)	voegt een onaangename of pejoratieve bijbetekenis toe: weegevoelerig, katijverig, krieperig, grootdoenerig

Dit laatste kan ook beschouwd als de kracht hebbend van een participium presens.

(1) Uitbreiding van het suffix -ig tot -erig kan zowel veroorzaakt zijn door afleiding van verba op -eren als van substantieven op -er: C.G.N. DE VOOYS, o.c., p. 228.

2. Met het suffix -iek (Franse vorm) in plaats van -isch⁽²⁾

Voorbeelden

‘'t Geen we nu zien is een bokkensprong - een gewild afbreken met alle traditie, zonder aansluiting met het voorgaande, - (...)- een dooreenhaspelen val het statieke en het dynamieke’. (Binnenwateren, 102)

‘Erger wordt het wanneer er geleidelijk verschillende varianten op die klassieke tekst ontstaan en het zeurliedje op 't laatst ontaardt onder de vorm ener fantastieke vertaling’ (Herinneringen, 208)

(2) zie ook: p. 138.

[p. 335]

‘Van de romantiek hebben zij dan ook niets anders tenzij (...) een lustig vermeien in idyllieke en pastorale scènen’ (Herinneringen 102)

‘In de rhetorica-kamer met kenspreuk: “Hoop in de Toekomst” werd ik dus als simpel lid zonder meer aangenomen en zou er, op de laagste rang moeten beginnen, om geleidelijk, langs hiërarchieke weg, en met duur van jaren, tot de rang op te klimmen die met mijn talent overeenkwam’ (Herinneringen, 360)

‘Die geometrieke kleurvlakken met de regel getrokken, kunnen evengoed door een schoolknaap gemaakt worden als door een artist; technieke veerdigheid komt er niet bij te pas’ (Binnenwateren, 103)

‘We kenden de tragieke geschiedenis van de burgemeester’ (Herinneringen, 173)

‘Genoegen en plezier hebben we eigenlijk 't meest op onze kamer, waar wij elkaar bezoek brengen en voor 't open venster, met 't uitzicht op de toren en de typieke gebouwen van het marktplein, onze pijp roken en lustig gesprek voeren’ (Herinneringen, 269)

Andere voorbeelden:

apathiek

cylindriek

elektriek

pathetiek (Ingoyghem II, 207)

physiek (Vlaanderen, 508)

[p. 336]

romantiek (Herinneringen 296, 299)

sceptiek (Avelghem, 53)

tragiek (Herinneringen, 39)

Ook bij de dialectische vormen:

den Belgiek

den Afriek

3. Het suffix -lijk

De functie van dit nog maar zelden gebezigde achtervoegsel is volkomen dezelfde als die men kent uit het oude Nederlands.

Deze afleidingen komen bij Streuvels het meest voor in zijn eerste werken (tot 1905) en in zijn vertalingen en bewerkingen.

a)

Achter adjectieven, waarbij de betekenis niet in vaste rubrieken onder te brengen is. Enkele komen oorspronkelijk, als adverbia voor. Het suffix -lijk treedt vooral op na adjectieven op -ig. Na de andere krijgt het suffix meestal de verlengde vorm. Voorbeelden: -) bedroevelijks, beroerlijk, beschamelijk, besche(i)delijk, devotelijk, drukkelijk, eerstelijk, enkelijk, sterkelijk, uitsluitelijk, vastelijk, voorgaandelijk, vrijelijk. -) behendiglijk, eenvoudiglijk, godvruchtiglijk, inniglijk, haastiglijk, overvloediglijk, standvastiglijk, verduldiglijk, weemoediglijk, zachtmoediglijk, zuiniglijk

[p. 337]

b)	Achter-substantieven met de betekenis: aan of bij iemand of iets behorend, en dus meer of min naderend tot een genitief-bepaling. Voorbeelden: dorpelijk, eendrachtelijk, grondelijk, nijdlijk, schaamtelijk, schrijvelijk, verstandelijk, weemoedelijk, zomerlijk.
c)	Achter verbale stammen met de betekenis: de handeling kunnende verrichten of kunnende ondergaan. Voorbeelden: begeerlijk, beklagelijk, betreurlijk, dankelijk, dragelijk, dreigelijk, etelijk, grijpelijk, kennelijk, krijgelijk peinzelijk, rapelijk, smijtelijk, sprekelijk, tastelijk, uitpeinzelijk, verkennelijk, zienlijk.
d)	met het ontkennende on-^(1) Voorbeelden: onaantastelijks, onbenauwelijk, onbeschoftelijk, onbruikelijk, ondommelijk, oneindelijk, onmerkelijk, onontkomelijk, onschattelijk, ontroostelijks, onuitkennelijk, onuitzienlijk, onvattelijk, onveroerlijk, onwendelijk, onwetelijk, onzienlijk.

(1) zie p. 332.

4. Het suffix -loos

In de regel drukt de afleiding het tegengestelde uit van het grondwoord.

a)	van een substantief afgeleid: aamloos, beginneloos, droomloos, gedachteloos, geruchteloos, ledenloos, mensenloos, rimpelloos, ruimteloos, steerteloos, twijfelloos, voogdeloos

[p. 338]

b)	van een werkwoord afgeleid: beweegloos, ruisloos, tasteloos, temmeloos

[p. 339]

C. Dubbele Afleiding

Met het prefix ge- en het suffix -ig

Van deze formatie zijn slechts enkele voorbeelden in het werk van Streuvels aanwezig. We vinden ze alle terug in de Idiotica en in het dialect.

Voorbeelden:

gehandzamig (in Loquela: gehandzaam)

gehavig

gelijkig

gemeenstig

geneugtig

geradig

geruimig

gesparig

gesporrig

gesprakig

gewarig

[p. 340]

D. Analogische participia formaties

Dit zijn woorden die uiterlijk overeenkomen met een voltooid deelwoord zonder dat er een werkwoord met een volledige werkwoordelijke vervoeging aan beantwoordt⁽¹⁾

Ze worden gevormd naar het model van bestaande infinitieven (bv.: geschoeid, behaard)

‘Zulke afleidingen, door Van Haeringen participia praeverbulia genoemd, bieden een praktisch middel om een meer omslachtige constructie met voorzetsels of voegwoorden te vermijden’⁽²⁾

De gewone betekenis van deze ornatieve adjectieven is: voorzien van, hebbend, vertonend.

a) ge-⁽³⁾:

geaard

geappeld

gebekt

geblokt

gebuurd

gedonkerd

gehaard

gekoepeld

gekruind

gekruisdreefd

gekuit

gestamd

gevlerkt

gevloktekend

gewangd

gezonnevlekt

(1) E. RIJPMAN en G. SCHURINGA, Nederlandse Spraakkunst, Groningen 1968, p. 114

(2) C.G.N. DE VOOYS, o.c., p. 239-240

(3) samengestelde adjectieven: adjectief + participium perfectum p. 318.

[p. 341]

b) be-⁽¹⁾⁽²⁾:

bebleind

bebloeid

beblomd

bebloosd

bedauwpereld

begrasd

beijzelbaard

bejaagd

belabberd

bemist

bemokkeld

benitteld

berijkdomd

berouwd

beslaafd

beslijmd

besmoord

betoond

bevederbosd^(3)

bewimperd

(1) samengestelde adjectieven: adjectief + participium perfectum p. 318

(2) zie ook p. 303: geprefigeerde werkwoorden

(3) spellingsfout van Streuvels: zie p. 47.

[p. 342]

E. Samenstellende afleiding

I. Nomen of adjectief met een adjectief op -ig

Het suffix -ig drukt gewoonlijk iets vaags, doezeligs uit, en werkt suggererend.

1) nomen en adjectief op -ig

De voorbeelden zijn hier zeldzaam. Aan de formatie ligt een vergelijking ten grondslag.

appelbollig

bloedblozig

blokbollig

buikbodemig^(1)

knobbelbollig

vlasharig

wollokkig

2) bijzonder geformeerd, door samenstelling en afleiding tegelijk, zijn de adjectieven op -ig, voorafgegaan door een ander, niet verbogen adjectief waarmee het is samengekoppeld.

Het adjectief op -ig bestaat op zichzelf niet of in een andere betekenis. Het voorafgaande adjectief is attributieve bepaling bij het substantief waarvan het adjectief op -ig is gevormd.

Deze formaties concurreren soms met de samenstelling: adjectief + participium perfectum: zie p. 348.

Hier volgen enkele voorbeelden van deze vrij talrijke (Homerische) epitheta:

(1) geliefkoosd woord bij de beschrijving van het glooiend landschap.

[p. 343]

a) alfabetisch naar het eerste lid:

bleekbloedig

bontverwig

breedeuzig, -knoestig, -lijvig

bronzevellig

bruinvellig

dikheupig

donkerlokkig, -lommerig, -ogig, -tonig, -veilig

fijnharig, -snoetig, -snuitig

frisvellig

geelharig, -huidig, -ogig

gladspiegelig

grauwvellig

grijsbochtig

hoogstaltig, -bloedig

kortsprakig, -woordig

langpotig, -schachtig, -stammig, -stelig

lichthandig, -kleurig -tonig, -vleugelig

loompotig

lutspotig, -voetig

malsvlezig

openharig, -mondig

raptalig

rondbodemig, -bogig (naast: rondboogde), -bollig, -buikig (naast: rondbuikte)

roodvellig

ruwtalig

slapvleugelig

teerzerig, -zinnig

vlakbodemig

vlughandig, -potig, -vingerig, -voetig

witbaardig, -bollig, -veilig

zachtbodemig

zoetbodemig

zotbollig

zwaarstammig

[p. 344]

Met veel-: veeldakig, -voelhoornig, -tonig

b) alfabetisch naar het tweede lid: (veelal afgeleid van een nomen dat een lichaamsdeel aanduidt)

-baardig	: wit-
-bloedig	: bleek-, hoog-
-bochtig	: grijs-
-bodemig	: rond-, vlak-, zacht-, zoet-
-bogig	: rond-
-bollig	: rond-, wit-, zot-
-buikig	: rond-
-dakig	: veel-
-euzig	: breed-
-handig	: licht-, vlug-
-harig	: fijn-, geel-, open-
-heupig	: dik-
-huidig	: geel-
-kleurig	: licht-
-knoestig	: breed-
-lijvig	: breed-
-lokkig	: donker-
-lommerig	: donker-
-mondig	: open-
-ogig	: donker-, geel-
-potig	: lang-, loom-, luts-, vlug-
-schachtig	: lang-
-snoetig	: fijn-
-snuitig	: fijn-
-sprakig	: kort-
-spiegelig	: glad-
-staltig	: hoog-
-stammig	: lang-, zwaar-
-stelig	: lang-
-talig	: rap-, ruw-
-tonig	: donker-, licht-, veel-

[p. 345]

-veillig	: bronze-, bruin-, donker-, fris-, grauw- rood-, wit-
-verwig	: bont-
-vingerig	: vlug-
-vleugelig	: licht-, slap-
-vlezig	: mals-
-voetig	: luts-, vlug-
-woordig	: kort-
-zerig	: teer-
-zinnig	: teer-

Met een werkwoordsstam: wikkelblarig fletsflodderig (flets kan ook substantief zijn)

[p. 346]

II. Samengestelde adjectieven op -de, -te

Schönfeld noemt deze adjectieven ‘een merkwaardige groep van samenstellende afleidingen vormen die woorden welke in 't oud-saksisch met het achtervoegsel -ōdi “voorzien van” gevormd werden en waarvan resten in onze taal bewaard zijn. Zij doen zich bij ons voor als adjectieven, op -(e)de (na apocope -t). Het zijn in de eerste plaats vormen die in de kustdialecten thuis horen’⁽¹⁾

Het eerste lid kan een nomen, een verbaal stam, een adjectief of een telwoord zijn.

In veel gevallen ligt een vergelijking ten grondslag.

Bij Streuvels zijn de voorbeelden vrij talrijk en ze komen eveneens geregeld terug in al zijn werken.

Enkele van deze formaties concurreren met die op -ig van p. 343, en p. 318

Voorbeelden:

Alfabetisch naar het tweelid:

-beende	: bar-, maai-, schrij-, spartel-, vlug-, wijd-
-bekte	: krom-
-boogde	: rond- (naast: rondbogig)
-buikt	: hoog-
-buikte	: rond- (naast: rondbuikig)
-grasde	: kort-
-haarde	: muis-, ruw-, vluw-, vos-
-kniede	: stoot-
-lijnde	: water-
-oogde	: spriet-
-oorde	: baloorde (naast: balorig)
-pijlde	: een-

(1) M. SCHONFELD, o.c. p. 168

[p. 347]

-pootte	: lang- (naast: langpotig)
-rugde	: kernel-, zaal-
-striepte	: zwart-
-topte	: fijn-
-wielde	: een-

Analogisch gevormd en met een vergelijking ten grondlag:

buikbolde, -boomde, -bulte

haakzweide

lepelholde

manhoogde

Vergelijk de samenstelling: adjectief + participium perfectum op p. 318.