De taal van Stijn Streuvels. Deel 1. Het woord bij Streuvels

[p. 301]

[Band 2]

[vervolg § 2. Vorming van werkwoorden]

II. Werkwoorden met uitgang -elen, -eren

a) De talrijke vertegenwoordigers van deze categorie, gevormd van verbale en nominale stammen of combinaties daarvan, drukken gewoonlijk het frequentatief aspect uit⁽¹⁾

bafferen, bakelen, batteren

blaaieren, blafferen

blekkeren, bleisteren, blijsteren, blinsteren

deinzelen, djoezelen, dobberen

futselen, futteren

knarselen, knuffelen, kritselen

lipperen, lobberen

ogelen

snabberen, soezelen, striebelen, strieuwelen

trilleren

b) Onder deze formaties zijn veel klanknabootsende werkwoorden

bonkelen, bommelen, brobbelen

brutselen

dokkeren

lunderen, lutteren

knasperen, knosperen

rotteren

schonderen, schunderen, sjeuteren, snabberen

zie ook p. 348-354: de onomatopeeën

c) Beide uitgangen concurreren soms:

dokkelen,

dokkeren

zieperen - ziepelen

zwabberen - zwabbelen

(1) zie: A. DE JAGER, Woordenboek der frequentatieven in het Nederlandsch, 2dln., Gouda, 1875-1878. Dl. I: de werkwoorden op -elen: 1875, dl. II: de werkwoorden op -eren: 1878

[p. 302]

d) Volgende vormen tonen duidelijk de voorkeur van Streuvels voor deze beide uitgangen:

klopperen, pladompelen (De Bo: pladompen), schudderen, slampamperen, vitteren, vlechtelen, wringelen, zengelen, zwierelen

De zeer talrijke samenstellende afleidingen worden afzonderlijk behandeld op p. 306.

[p. 303]

III. Geprefigeerde werkwoorden

In deze rubriek bespreken we de werkwoorden die met de prefixen be-, her-, ont- en ver- zijn gevormd⁽¹⁾

(1) Ook C.B. Van Haeringen onderscheidt deze verba als afgeleide werkwoorden van de samengestelde verba met aan-, in-, op-, over- e.d. In: J. BERITS, Woorden over Woorden, Groningen, 1964, p. 72

1. Het prefix be-:⁽²⁾

De met dit voorvoegsel afgeleide verba zijn bij Streuvels buitengewoon talrijk en komen voor in al zijn werken.

a)

De voornaamste functie van dit voorvoegsel is de transitiverende. bebalsemen, beblazen, bebroeden, bedersen, bedichten, bedoezelen, bedrelen, bedrichten, bedromen, beduffelen, beduwen, begekken, begispen, bekeppen, bekussen, belaaien, bemeubelen, bemieren bemonkelen, bemoortelen, benoden, beontrusten, bepolsen, bepramen, beraken, beranken, berooien, besluieren, besmokkelen, besmouten, bespeiten, bespoken, bespringen, bestrelen, bestroelen, betrapen, betukken, bevlammen, beweldigen, bezeilen. Vele ervan zijn nu nog levend in het dialect: beboeren, beboffen, bedrichten, bemeubelen, besmouten, bespeiten,... Opvallend is het groot aantal denominatieven: bebalsemen, bedeisteren, belaaien, bemonkelen, bemoortelen, benevelen, benittelen, bepolsen, beranken, berooien, bevlokken, bewimpelen

(2) voor de binaire verbindingen: zie p. 513.

[p. 304]

b)

Een tweede functie is de ornatieve: ornatieve werkwoorden worden afgeleid van al of niet samengestelde substantieven^(1). Vele ervan komen alleen voor als verleden deelwoord. Voorbeelden: Naast de voorbeelden die reeds in de vorige rubriek zijn opgenomen, laten we hier nog enkele andere volgen: bebaarden, beblomd, befranjelen, befringelen, begrasd, beijsseld, belijfd, bepuist, berijkdomd, besproet, betakt, bevlokken, bevluwen, bewimperd Van samengestelde substantieven afgeleid zijn: bedauwbepereld, beijzelbaard, bevederbosd.

Het prefix be- gaat veel samen met de uitgang -elen, -eren:

beduimelen, befoeteren, befringelen (naast: befringen), begrimmelen, (Loquela; begrijmen), bepotelen, berijmeld, besnotteren.

Afleidingen van adjectieven zijn eerder zeldzaam bij Streuvels: begekken, beschuchteren, betukken.

(1) zie ook p. 340: anologische participia formaties.

2. Het prefix her-:

De betekenis is: ‘opnieuw’.

Dit prefix leeft in de zuidnederlandse volkstaal voort, en Streuvels maakt er overvloedig gebruik van: zie tweede deel: p. 656-671

[p. 305]

3. Het prefix ont-:

De voornaamste betekenis is: ontdoen van.

Denominatieven: ontledematen, -lenden, -pluimen, -verven, -vijzen, -zadelen, -zeilen.

Een contaminatie is: ontloochenen (loochenen, ontkennen)

4. Het prefix ver-:⁽¹⁾⁽²⁾

Dit voorvoegsel is bij Streuvels buitengewoon produktief.

Bijna altijd komt de betekenis der aldus geprefigeerde werkwoorden neer op het begrip ‘verandering’.

In veel gevallen treffen we alleen het (attributief gebruikt) participium perfectum aan. De op deze manier gevormde ornatieve adjectieven kunnen vergeleken worden met de analogische participia formaties met ge- en be-: zie p. 340.

Vele van deze ‘ver-’- werkwoorden heeft Streuvels uit het dialect overgenomen.

In het tweede deel vindt men de voorbeelden op p. 1841-1915.

(1) zie: WNT, XIX, p. 1-17 voor een uitgebreide en merkwaardige indeling en bespreking van ver-

(2) zie ook: P. BUGGENHOUT. Stand der werkwoorden met ver-. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Leuven, 1966.

[p. 306]

C. Samenstellende afleidingen

I. Denominatieve, samenstellende afleidingen.

Ofschoon het WNT en Van Dale de werkwoorden ‘wielen, vlammen, ...’ kennen, kunnen we de volgende werkwoorden als denominatieve, samenstellende afleidingen met prepositionele adverbia beschouwen.

In Streuvels' werk zijn ze zeer talrijk. Daarom wijden we er een aparte rubriek aan.

Alhoewel de meeste van deze werkwoorden reeds werden vermeld in het hoofdstuk dat de vorming van werkwoorden door samenstelling behandelt op p. 276, toch willen we ze nog eens in aparte rubriek vermelden:

Enkele voorbeelden mogen daarom volstaan:

afbarmen

ombliksemen, -franjelen, -mantelen, -ramen, -strepen, -vlammen

-wazen

openkelken, -kieren, -poeieren, -schuimen, -sneeuwen, -trechte

ren, -wateren, -wieken, -wolken

opkringelen, -krinkelen, -perelen, -ranken, -schichten, -spiralen, -klepelen

overblozen, -lijnen, -mantelen, -schemeren, -smoren

uitbuiken, -bulten, -vazen, -vlammen

voorbijwielen, -sporen

voortbenen, -slifferen, -sloffen, -wielen

vooruitkneukelen

wegbezemen, -nevelen

Uit de voorbeelden blijkt wat op p. 276 reeds werd aangestipt: het prefix omschrijft de handeling nauwkeuriger en uitdrukkelijker en Streuvels wil een visuele indruk weergeven.

[p. 307]

II. Samenstellende afleidingen waarbij het eerste lid een werkwoordelijke stam is en hettweede een zelfstandig naamwoord, dat een lichaamsdeel aanduidt⁽¹⁾

Het grootste deel duidt beweging aan, soms klank.

Voorbeelden:

-bekken:	gerrebekken, schetterbekken
-benen:	gerre-, klutter-, kwispel-, lille-, lutter-, mangel-, scherre-, struikel-, tille-, wakel-, wankelbenen
-hielen:	trekhielen
-kelen:	gerrekelen
-ogen:	blink-, keer-, luik-, monkel-, piep-, pier-, pimpelogen
-poten:	spartel-, stamppoten
-tanden:	krijzel-, lachtanden
-vlerken:	ronkvlerken
-vleugelen:	kringvleugelen
-voeten:	dreel-, loop-, tast-, trantel-, wipvoeten
-wieken:	fladder-, slag-, speel-, suize-, wemel-, wentel- wieken

Een aantal van deze werkwoorden zijn in het gebruik beperkt tot de infinitief: b.v.: krijzeltanden, scherrebenen⁽²⁾.

Andere komen uitsluitend of bijna uitsluitend als participium voor: gerrebenend, gerregekkend, loopvoetend, stamppotend, trantelvoetend, suizewiekend.

(1) zie ook: C.G.N. DE VOOYS, o.c., p. 194

(2) voor meer voorbeelden: zie p. 419

[p. 308]

III. Samengestelde en geprefigeerde werkwoorden met uitgang -elen, -eren.

Ook van dit type zijn de voorbeelden zeer talrijk en frequent.

1. samengestelde werkwoorden op -elen, -eren:

De meeste van deze voorbeelden zijn reeds opgenomen bij de bespreking van de vorming werkwoorden door samenstelling: p. 276-294.

Daar werd dan ook geregeld verwezen naar de afzonderlijke behandeling in deze rubriek.

Voorbeelden:

aandokkeren, aankot(t)eren

aaneenfutselen

achtertinselen

afbikkelen, -dokkeren, -klaveren,

-knosperen, -robbelen, -schoeperen,

-schommelen, -schrabbelen, -slobberen,

-trappelen

dooreenwerrelen, -wriggelen, -wroetelen

doorgrinselen, -kriezelen, -mierelen,

-prikkelen, -puntelen, -rotteren, -ruttelen,

-schudderen, -warrelen

neerreuzelen, -ziepelen

uitkalveren

2. Afgeleidei geprefigeerde werkwoorden op -elen, -eren

Voorbeelden:

beduimelen begrimmelen, beknuffelen,

bekukkelen, betikkelen

beflodderen, befoeteren, beketteren, beknoteren

verwarrelen, verwerrelen