Alle de brieven. Deel 13: 1700-1701

[p. 56]

Brief No. 210 [126]
20 Mei 1700

Gericht aan: Anthonie Heinsius.

Manuscript: Eigenhandige, ondertekende brief. Het manuscript bevindt zich te Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 14 Ab, No. 2.

Gepubliceerd in:

A. van Leeuwenhoek 1702: Sevende Vervolg Der Brieven..., blz. 207-221 (Delft: H. van Krooneveld). - Nederlandse tekst [A].

A. à Leeuwenhoek 1719: Epistolae Ad Societatem Regiam Anglicam..., blz. 195-210 (Lugduni Batavorum: J.A. Langerak). - Latijnse vertaling [C].

N. Hartsoeker 1730: Extrait Critique des Lettres de feu M. Leeuwenhoek, in Cours de Physique..., blz. 51 (La Haye: J. Swart). - Frans excerpt.

S. Hoole 1798: The Select Works of Antony van Leeuwenhoek..., Dl. 1, blz. 145-148, 150-153 (London). - Engelse vertaling van de brief, waarbij alle berekeningen zijn weggelaten.

A.J.J. Vandevelde, De Brieven 108 tot 146 van Antoni van Leeuwenhoek..., in Versl. en Meded. Kon. Vlaamsche Acad., Jrg. 1923, blz. 101-102. - Nederlands excerpt.

Korte inhoud:

Over veen, de samenstelling en de oorsprong ervan. Over de rol van het aanspoelen van gronden bij veen- en duinvorming. Berekening van de hoeveelheid aarde die door rivieren in zee gespoeld wordt, het gevolg daarvan voor de hoogte van de zeespiegel en een vergelijking met de hoeveelheid grond die door het steken van turf verloren gaat.

Opmerkingen:

In het manuscript zijn ten behoeve van de drukker door L. vele veranderingen aangebracht. Zie voor een verantwoording hiervan aant. 2 bij deze brief.

[p. 57]

Letter No. 210 [126]
20 May 1700

Addressed to: Anthonie Heinsius.

Manuscript: Signed autograph letter. The manuscript is in Amsterdam, University Library, 14 Ab, No. 2.

Published in:

A. van Leeuwenhoek 1702: Sevende Vervolg Der Brieven..., pp. 207-221 (Delft: H. van Krooneveld). - Dutch text [A].

A. à Leeuwenhoek 1719: Epistolae Ad Societatem Regiam Anglicam..., pp. 195-210 (Lugduni Batavorum: J.A. Langerak). - Latin translation [C].

N. Hartsoeker 1730: Extrait Critique des Lettres de feu M. Leeuwenhoek, in Cours de Physique..., p. 51 (La Haye: J. Swart). - French excerpt.

S. Hoole 1798: The Select Works of Antony van Leeuwenhoek..., vol. 1, pp. 145-148, 150-153 (London). - English translation of the letter in which all calculations have been left out.

A.J.J. Vandevelde, De Brieven 108 tot 146 van Antoni van Leeuwenhoek ..., in Versl. en Meded. Kon. Vlaamsche Acad., 1923, pp. 101-102. - Dutch excerpt.

Summary:

On peat, its composition and origin. On the part played by alluvial deposition in the formation of peat and dunes. Calculating the amount of soil washed into the sea by rivers, its consequences with regard to the height of the sea level, and a comparison of this with the amount of soil lost through peat cutting.

Remarks:

L. has made many changes in the MS for the benefit of the printer. For an account of these see note 2 on this letter.

[p. 58]

d'H^r Meester Antoni Heinsius¹
Raat Pentionaris van Hollant
etc. etc.
126. Missive

Delft^a den ./. Meij 1700².

Wel Edele Gestrenge Heere
etc^b.

⁺Ik hebbe veel malen, het gevoelen, nu van de eene, en dan weder van een ander gehoort, hoe het Veen in deze Landen was voortgebragt; namentlijk, dat ter plaatze daar het Veen gevonden werd, niet anders en heeft geweest, als een Bos, ende dat de afgevalle bladeren vande Boomen, en kleijne takjens, op de aarde vallende, tot een stoffe was geworden {die men Veen noemt}, ende dat de menigte Boomen, die men in het Veen op delft, aldaar hadden staan³ wassen, ende dat die Boomen door een Noort weste storm waren ter neder geslagen, ende dat dus de wortels van alle soo danige Boomen na het Noordweste gestrekt lagen⁴.

1 De brief is gericht aan Anthonie Heinsius (1641-1720). Zie het Biogr. Reg., Alle de Brieven, Dl. 3, blz. 484. L.'s vorige brief aan Heinsius is Brief 195 [112] van 20 september 1698, Alle de Brieven, Dl. 12, blz. 238-248.

a A: Delft in Holland

2 In A is deze brief gedateerd 20. Meij 1700. In het hs. staat op de plaats van de datum: ./., mogelijk bedoeld als teken om aan te geven dat de datum ingevuld moest worden wanneer het nette afschrift voor verzending gereed was.
De drukkerssignaturen die alle in de aantekeningen zijn vermeld, bestaan uit de katernletters, getal van het blad in het katern en het paginanummer (zg. formaatsignaturen).
In de marge van het hs., die ongeveer de halve breedte van de bladzijde beslaat, zijn talrijke toevoegingen aangebracht met verwijzingstekens in de tekst, terwijl in de tekst vrij veel doorhalingen voorkomen. Omdat dit een van de weinige gevallen is, waarin we L. als het ware aan het werk zien -vrijwel altijd immers staat slechts de in het net geschreven brief tot onze beschikking -worden de doorhalingen voor zoverre het geen onbetekenende vergissingen betreft in de aantekeningen verantwoord en wordt alles wat in de marge toegevoegd is tussen accolades geplaatst. Dit laatste echter met uitzondering van de berekeningen, omdat die ook in andere brieven vaak in de marge staan. Ze zijn, evenals in A, tussen de tekst geplaatst. De in A gevolgde plaatsen zijn in het hs. met een streep tussen twee regels aangegeven, behalve voor de eerste berekening. [Dam.]

b A: Wel Edele Gestrenge Heer

+ Ontstaan van veen.

3 Hierna in de tekst een recht haakje, verwijzende naar de formaatsignatuur in de marge Cc 7 pag: Fol: 209, d.w.z. hier begint de 7^e bladzijde van katern Cc, pagina 209.

4 L. doelt hier op de ‘bomenstorting’. Men veronderstelde in L.'s tijd ten onrechte, dat de vele boomstronken en -stammen (kienhout) die in het veen gevonden werden in dezelfde richting lagen. Als verklaring hiervoor werd teruggegrepen op een legende over de apostel der Friezen, Willibrord (rond 800 n. Chr.). Tijdens diens verblijf in Rome zou door een geweldige storm en aardbeving het tot dan toe dichte woud zijn neergestort. Toen Willibrord in de Lage Landen kwam, zou hij de verwoesting als een teken hebben opgevat om de Friezen te gaan bekeren. Het verwoeste woud werd later geïdentificeerd met het in de laat-middeleeuwse literatuur opduikende ‘Wilde Woud zonder Genade’. Al in de negentiende eeuw wees de geoloog W.C.H. Staring erop, dat de veronderstelde gelijke richting van de bomen in het veen op onjuiste waarnemingen berustte en dat er natuurlijke oorzaken voor het verschijnsel aan te geven waren (Staring, Bodem van Nederland, Dl. 1, blz. 120-200). Zie voor Willibrord en de legenden om hem heen: Bejczy, ‘Willibrord en de grote bomenstorting’; Jansma, ‘Het Wilde Woud zonder Genade’; en Carasso-Kok, ‘Het Woud zonder Genade’.

[p. 59]

Mr. Antoni Heinsius, L.LD.¹,
Grand Pensionary of Holland
etc. etc.

Delft, the 20th of May 1700².

Right Honourable Sir,

⁺I have heard many times the view, now of one, then of another person, as to how peat was formed in these lands, viz. that in those places where peat is found there used to be none other but a wood, and that the leaves and small twigs fallen from the trees in falling on the earth had become a material {called peat}, and that the numerous trees which are dug up from the peat had grown³ there, and that those trees had been felled by a north-westerly gale, and that consequently the roots of all those trees extended towards the north-west⁴.

1 The letter is addressed to Anthonie Heinsius (1641-1720). See the Biogr. Reg., Collected Letters, vol. 3, p. 485. L.'s previous letter to Heinsius is Letter 195 [112] of 20 September 1698, Collected Letters, vol. 12, pp. 239-249.

2 In A this letter is dated the 20th of May. On the place of the date in the MS one finds ./., which may have been meant to serve as a pointer that the date should be filled in when the fair copy was ready for dispatch. All printer's signatures are registered in the notes; they consist of the letters on the quires, the number of the sheet in the quire, and the page number (the so-called format signatures). In the margin of the MS, which takes up about half of the page's width, many additions have been inserted with reference signs in the text, while in the text there occur rather numerous deletions. Because this is one of the rare cases in which we, as it were, see Leeuwenhoek at work - for almost always only the fair copy of a letter is available for us - these deletions are accounted for in the notes, in as far as they do not bear upon unimportant mistakes, and everything which has been added in the margin has been put between braces. However, exceptions to this are the calculations because in other letters they are often to be found in the margin as well. They are, as in A, put into the main text. Their positions given in A are indicated in the MS with a dash between two lines, with the exception of the first calculation. [Dam.]

+ Origin of peat.

3 A square bracket following this in the text refers to the format signature in the margin: Cc 7 pag: Fol: 209, i.e.: here begins the 7th page of quire Cc, p. 209.

4 L. here alludes to the ‘crashing of the trees’. In L.'s time it was mistakenly assumed that the numerous tree-stumps and trunks (bog oak, fossilized wood) found in the bog all lay extended in the same direction. For an explanation of this people reverted to a legend about the apostle of the Frisians, Willibrord (c. 800 A.D.). During his stay in Rome a violent storm and earthquake would have brought down the entire forest in Friesland, which had been dense up to that time. When Willibrord arrived in the Low Countries, he would have interpreted this destruction as a sign that he ought to start converting the Frisians. Afterwards the destroyed wood was identified with the ‘Wild Forest without Mercy’, which emerges in the literature of the late Middle Ages. Already in the nineteenth century the geologist W.C.H. Staring has pointed out that the supposedly uniform direction of the trees in the bog was based on wrong observations, and that the phenomenon could be explained from natural causes (Staring, Bodem van Nederland, vol. 1, pp. 120-200). See for Willibrord and the legends clustering around him: Bejczy, ‘Willibrord en de grote bomenstorting’; Jansma, ‘Het Wilde Woud zonder Genade’; and Carasso-Kok, ‘Het Woud zonder Genade’.

[p. 60]

⁺Ik hebbe verscheijde malen de verhaalde gevoelens tegen gesprooken. Want hoe is het te begrijpen, dat soo een groote quantiteit stoffe die wij Veen noemen, afhangende is van Boomen, die in een bos bij den anderen⁵ hebben gestaan, na de maal de Veen stoffe op eenige plaatsen 10: 12. en meer voeten hoogte op den anderen is leggende, en daar benevens is het niet te begrijpen, hoe sware Eijke Boomen, die als midden int Veen leggen, in soo een Veen grond hebben konnen wassen, want een gemene⁶ Storm wind, hadden deselve om verre konnen werpen.

Als^7a wij ook weten, dat^b de Boomen die men diep int veen vind leggen, noijt vind beset, met dunne takken, soo boven aan de Stam, als aan de Wortel, ende dat alle dunne drifbaar Hout⁸ soo van Elsen als Willigen, die int Veen gevonden werden (soo veel mij bekent is) geen vast, maar seer broos Hout is, even als of het selvige eenige jaren inde Lugt hadde gelegen, ofte op de stam vande Boomen was gestorven, ofte voor het merendeel vergaan, selfs het geene in Gelder Land, ofte int Stigt van Utregt, op het Wel zand gevonden werd⁹.

Alle soo danig vergaan Hout, beelde wij ons in¹⁰, is aldaar niet gewassen, maar daar aangespoelt, en dat¹¹ het selfde verscheijde jaren in het water heeft gedreven, ofte inde de opene lugt heeft gelegen, ende dus voor vergaan Hout kan gerekent werden.

Want¹² als ik veel takjens van Willigen Hout {van ontrent een Vinger dikte} die in mijn bijwesen op het wel zand wierden op gedolven, quam te handelen, vond ik die soo sagt en buijgsaam als of wij een uijt gedroogde geele of witte Wortel, anders peen geseijt quamen te buijgen, ofte in een te drukken.

Soo het nu waar was, dat Eijke Boomen, die men diep int Veen vint aldaar hadden staan wassen, soo souden sekerlijk de Boomen met der selver dunne takken, soo aan de stam als wortel^c, was het niet voor het geheel, altijts ten deele daar aan gevonden werden, ende dat on vergaan, want men heeft onder het Veen, op gedolven Haas Nooten¹³, welkers Schorsse^d gans gaaf waren.

Wij weten dat de geseijde Boomen 8. à 10. voeten diep onder het Veen wel gevonden werden, ende dat de oppervlakte van het Veen op eenige plaatsen wel 4. voeten lager is als het buijte water¹⁴ wanneer het op sijn laagst is, en^e welk buijte water niet dan met de ebbe, in Zee kan geloost werden.

+ Hout in veen.

5 bij, aan den anderen, bij, aan elkaar.

6 gemene, gewone

7 De lezing van het hs. zou ertoe leiden de hier beginnende zin te interpreteren als een voorwaardelijke bijzin waarbij de hoofdzin achterwege gebleven is. Door de verandering van Als in Soo als in A kan de zin daar worden beschouwd als een zelfstandige zin die een toevoeging aan de voorgaande zin bevat, namelijk van een nieuw argument voor de daar omschreven onbegrijpelijkheid. Of de verandering van L. afkomstig is dan wel op initiatief van de drukker tot stand gekomen is, valt niet te zeggen. [Dam.]

a A: Soo als

b A: dat men

8 drifbaar Hout, hout dat kan drijven.

9 Welzand, waterige, moerassige zandgrond; drijfzand dat in beweging is geraakt.

10 beelde wij ons in, menen wij.

11 Lees: en wij beelde(n) ons in dat.

12 Voor Want verwijzingsteken naar signatuur Cc 8 pag: Fol: 210.

c A: wortels

13 Haas-Nooten, hazelnoten. Volgens WNT, Dl. V, kol. 1471 is haasnoot een tamelijk verspreide verbastering van hazelnoot.

d A: schorssen

14 Hierna doorgehaald als het selv.

e In A ontbreekt en

[p. 61]

⁺I have frequently denied the said views, for how can it be understood that so big a quantity of material we call peat depends on trees which used to stand together in a wood, since in some places the peat forms a layer 20, 12, and more feet thick. And further it cannot be understood how heavy oak-trees, which lie as it were in the midst of the peat, could have grown in such a peat-soil because an ordinary gale might have overthrown them.

We also know that the trees which are found at great depth in the peat are never found to be covered with thin branches, either at the top of the trunk or at the roots, and that all thin wood capable of floating, both of alders and of willows, found in the peat (to the best of my knowledge) is not solid, but very brittle wood, as if it had been exposed to the air for some years or had died on the trunk of the trees or had largely decayed, even that which is found in Guelderland or in the bishopric of Utrecht on the quicksands.

We think that all this decayed wood did not grow there, but drifted ashore and floated for several years in the water or lay exposed to the air, and consequently can be considered decayed wood.

Indeed⁵, when I handled many twigs of willow-wood {about one finger thick}, which were dug up in my presence from the quicksands, I found them to be so soft and flexible as if we bent or squeezed a dried yellow or white root or carrot.

Now if it were true that oak-trees which are found at great depth in the peat had grown there, undoubtedly on those trees there would be found their thin branches, both on the trunk and on the roots, if not in their entirety, then at least in part, and this in undecayed condition, for there have been dug up from the peat hazelnuts the shell of which was quite intact.

We know that the said trees are sometimes found at a depth of 8 to 10 feet in the peat, and that the surface of the peat in some places is as much as 4 feet below the outer water when it is at its lowest level, which outer water can only be drained into the sea at low tide.

+ Wood in peat.

5 Before Want there is a reference sign to the signature Cc 8 pag: Fol: 210.

[p. 62]

Dit zoo sijnde, hoe is het te begrijpen, dat de Boomen, op soodanigen diepen gront hebben staan wassen, of men most stellen, dat de Zee in die tijd wel 20. voeten lager is geweest, als die nu is.

⁺Als wij nu hier bij doen, daar wij verscheijde malen, oog getuijge van sijn geweest, dat met^a een groote Storm, uijt den Noort westen, de diepe gronden vande Rivier die wij Hollants diep ofte Haring Vliet noemen, soo bewogen heeft, datter groote stukken van seer ligte Veen agtige stoffe, in menigte, inde gront sijn los en driftig geworden¹⁵, die op de gorsinge^b, en¹⁶ tegen de dijken sijn aan gespoelt, ja eenige grooter als een boere miswagen¹⁷ soude konnen weg voeren.

Dese laaste veenagtige stoffe wierde mij onderrigt, dat bij de Arme Lieden weg gehaalt^c, om¹⁸ tot Brant gebruijkt te werden.

Nu kan immers die Veenachtige stoffe uijt diepte vande gront het Haring-Vliet genaamt niet van^d Bladeren en wortelkens {van boomen en ander gewas} daar de veen¹⁹ uijt bestaat²⁰ ende wie weet hoe dik dese Veen oft derrij stoffe, inde gront op een is leggende, aldaar niet gegroeijt sijn.

{In mijn bij wesen is Veen-stoffe 10. voeten diep, uijt het water daar de Veen noijt gebaggert was, gehaalt, welk veen ik} ondersogt²¹ en bevonden^e voor een gedeelte een gewas, die men Heij noemt, en welk gewas in onse Veen landen niet en groeijt.

Ook weet ik dat men veel Veen stoffe diep onder het zand heeft uijt gedolven, en dat niet doorgaans²² maar met stukjens^f en brokken {en ook wel een gantsche streek en selfs in mijn bij wesen,} welke²³ stoffe ik²⁴ konde bekennen dat voor een gedeelte bladeren van Boomen waren, worteltgens van gras, steeltgens van bladeren, en kleijne deeltgens hout^g stoffe, int kort men soude, wanneer men het naeuw keurig door sogt, geen aard gewas, dat gemeenlijk int wilde wast konnen^h verbeelden, of men soude het int veen meenen te vinden.

+ Samenstelling van veen.

a In A ontbreekt met

15 los en driftig geworden, los geraakt en op drift geraakt.

b A: gorsingen

16 Voor en verwijzingsteken naar signatuur Dd. prima. Fol: 211.

17 boere miswagen, boerenmestkar.

c A: gehaalt wierd

18 Lees: weggehaalt wordt. - Brant, brandstof. - om is boven een doorgestreept ende geschreven.

d A: genaamt, van

19 Aanvankelijk deselve; selve is doorgestreept en daarboven is veen geschreven.

20 Hierna leze men eerst aldaar niet gegroeijt sijn (niet is overtollig). In hs. na bestaat een verwijzing naar een toevoeging in de marge: aldaar gegroeijt sijn, maar zowel het verwijsteken als de toevoeging zijn later weer doorgestreept.

21 De aangegeven passage is in de plaats gekomen van: Tis mij bekent dat men de Veenstoffe die tien voeten diep uijt het water wierde op gebaggert, [ondersogt] heeft. Dat is doorgehaald met uitzondering van het woord ondersogt.

e A: bevond

22 doorgaans, hier waarschijnlijk: voortdurend, aan een stuk door. C heeft echter passim.

f A: stuken [sic]

23 De toevoeging in de marge vervangt een andere doorgehaalde toevoeging: selfs in mijn bij wesen dat. Voor welke is en geschrapt.

24 ik, boven doorgehaald men geschreven.

g A: van hout

h A: wast, sig konnen

[p. 63]

This being so, how can it be understood that the trees grew on such deep-lying soil unless one were to assume that the sea-level in those days was at least 20 feet lower than it is now?

⁺Now we may add - as we witnessed several times - that in a violent gale from the north-west the deep beds of the river we call Hollands Diep or Haringvliet were churned up to such a degree that a great many big pieces of very light peaty material were loosened in the ground and broke adrift, and were washed ashore on the mud-flats and⁶ against the embankments, some of them being larger than a dungcart could carry off.

I was informed that this latter peaty material was carried off by the poor, to be used as fuel.

Now in fact this peaty material from the depths of the bed of the Haringvliet cannot have grown there from leaves and roots {of trees and other plants} of which peat consists; and who knows how thick this peat or mud is lying heaped in the bed.

{In my presence peat material was removed 10 feet deep from the water from which the peat had never been excavated, which peat I} examined and found to consist partly of a plant called heather, a plant which does not grow in our peat bogs.

I also know that big quantities of peat material have been excavated from deep underneath the sand, and this not continually, but piecemeal, {and also sometimes a whole area, and even in my presence,} and I could see that this material consisted partly of leaves of trees, small roots of grass, thin stems of leaves, and small fragments of wood; briefly, if it was carefully examined, one could not imagine any plant commonly growing wild but it would be found in the peat.

+ Composition of peat.

6 Before en a reference sign to the signature Dd. prima. Fol: 211.

[p. 64]

⁺{Over²⁵ eenige jaren passeerden ik een weg, ontrent een ure aan dees zijde van Haarlem daar ik sag²⁶ in een weijde nevens een gemene weg²⁷ een Arbeijder een mans lengte diep inde Aerde staan delven. Ik begerig zijnde, te weten wat aldaar gegraven wierde, stapte van mijn rijtuig, en sag dat het Veen stoffe was, welkers stukken en brokken ter drooge gestelt wierde^a, om te verbranden, dese Veen stoffe²⁸ lag aldaar maar met kleijne gedeeltens bij malkanderen en op een andere plaats was^b gans geen teken van eenig Veen te vinden. het geene mij vreemt voor quam, dat was, dat onder en nevens de Veen op het sand, lag, een schoone blaeuwe stoffe²⁹, daar³⁰ ik wat van mede nam, en waar van een weijnig hier nevens is gaande. Ik vraagde of men veel van die blaeuwe Verf aldaar ontdekt hadde, waar op mij geantwoort wierde, dat ze op een andere plaats dikker hadde gelegen, en^c een tonnetge vol bij een versamelt hadde dat men verkogt heeft.}

⁺Als ons nu onderrigt^d werd, dat niet alleen in Hollant, Gelderlant, Stigt van Utregt, maar ook de gantsche zee kust langs tot in Holsteijn, veel veen gevonden werd. Soo³¹ konnen wij ons veel beter voldoen, als wij stellen dat^32e {Engeland en Schotland} niet alleen vereenigt is geweest aan {Yrland} maar dat ook de Eijlanden vande {Orcades,} Hitland, Fero en Fulo, ende verscheijde kleijne Eijlanden, daar ontrent gelegen {aan den anderen⁴ sijn vereenigt geweest} en welkers^f kleijne Eijlanden haar gront steen klippen zijn³³, ende daar om bestendig zijn tegen de zee, en op welke Eijlanden nog Veen gevonden werd. Beter ons selven^g konnen voldoen, als wij stellen, dat de geseijde groote en kleijne Eijlanden, door³⁴ groote stormen, en seer hooge vloeden³⁵ door de groote zee waar tegen ze aan leggen, van malkanderen zijn af geschuert, en dat soo danig Land is begaaft geweest, met Boom gewas, gras kruijden; enz: welke stoffe inde zee drijvende, met Noortweste Stormen, en vloeden, zijn gedreven, daar ze nu leggen, ende dat de Boomen, die men met der selver wortel na het Noortweste vind leggen, aldus hebben moeten leggen, want vast gestelt sijnde,

+ Vivianiet.

25 Over, voor.

26 Voor sag verwijzingsteken naar signatuur Dd 2. pag: Fol: 212.

27 gemene weg, openbare weg.

a A: worden

28 Hierna zijn de woorden die onder het sand lag doorgestreept, terwijl aldaar na lag is ingevoegd.

b A: plaats en was

29 Mogelijk heeft L. hier vivianiet waargenomen. Het dikwijls in veenbodems voorkomende ijzeroer is plaatselijk rijk aan vivianiet en heeft daardoor een blauwe kleur.

30 daar is bovenaan doorgestreept waar van geschreven, terwijl van na wat is ingevoegd.

c A: en men

+ Veen is aangespoelde grond.

d A: ons onderrigt

31 Soo... voldoen, dan kunnen wij onszelf beter tevreden stellen, dan kunnen wij een veel bevredigender verklaring geven. De zin loopt dus nog door.
De vrij verwarde redactie van deze alinea in het hs. is in A wel verbeterd. L.'s gedachte schijnt te zijn, dat de verbreiding van veengronden verklaard kan worden uit het aanspoelen van stukken land die losgemaakt zijn, toen de westwaarts gelegen Britse eilanden uiteen gescheurd werden. [Dam.]

32 In het hs. is dat abusievelijk doorgestreept samen met het erop volgende Schot-land. Boven de doorhaling is geschreven Yerland Schot, maar ook dit is doorgehaald waarna de verdere verbetering in de marge is aangebracht. De toevoeging van Orcades tusen van en Hitland maakt voorvoeging van het lidwoord nodig, wat L. realiseerde door een afkortingsteken boven van aan te brengen.
Fero is de gebruikelijke naam voor de Färøer, Fulo die voor Fuglø, één van de noordelijkste eilandjes van de groep (vgl. Damsteegt, Nieuwe spiegel, kaart 25). [Dam.]

e A: gevonden werd, en wy onderstellen dat

4 L. doelt hier op de ‘bomenstorting’. Men veronderstelde in L.'s tijd ten onrechte, dat de vele boomstronken en -stammen (kienhout) die in het veen gevonden werden in dezelfde richting lagen. Als verklaring hiervoor werd teruggegrepen op een legende over de apostel der Friezen, Willibrord (rond 800 n. Chr.). Tijdens diens verblijf in Rome zou door een geweldige storm en aardbeving het tot dan toe dichte woud zijn neergestort. Toen Willibrord in de Lage Landen kwam, zou hij de verwoesting als een teken hebben opgevat om de Friezen te gaan bekeren. Het verwoeste woud werd later geïdentificeerd met het in de laat-middeleeuwse literatuur opduikende ‘Wilde Woud zonder Genade’. Al in de negentiende eeuw wees de geoloog W.C.H. Staring erop, dat de veronderstelde gelijke richting van de bomen in het veen op onjuiste waarnemingen berustte en dat er natuurlijke oorzaken voor het verschijnsel aan te geven waren (Staring, Bodem van Nederland, Dl. 1, blz. 120-200). Zie voor Willibrord en de legenden om hem heen: Bejczy, ‘Willibrord en de grote bomenstorting’; Jansma, ‘Het Wilde Woud zonder Genade’; en Carasso-Kok, ‘Het Woud zonder Genade’.

f A: geweest, welkers

33 en welkers... zijn, en van welke kleine eilanden de ondergrond steenrotsen zijn.

g A: gevonden werd, ons selven soo sullen wy beter

34 Voor door zijn de woorden aan den anderen zijn vereenigt geweest, ende dat doorgehaald.

35 Voor hooge verwijzingsteken naar signatuur Dd 3 pag: Fol: 213.
Na vloeden is doorgehaald die de geseijde Eijlanden.

[p. 65]

⁺{A few years ago I passed along a road at about one hour's distance on this side of Haarlem when I saw⁷, in a field by the side of a public road, a worker who was digging the earth at a depth equal to a man's height. Being anxious to know what was being excavated there, I got out of my coach and saw that it was peat material, the blocks of which were being dried to serve as fuel. This peat material lay there only in small amounts together, and in another place there was no trace at all of any peat to be found. What appeared strange to me was that underneath and beside the peat on the sand there lay a fine blue material⁸, of which I took a small quantity with me and some of which is enclosed herewith. I asked whether large amounts of this blue material had been discovered there, to which I received the answer that there had been thicker layers of it in another place and that they had collected a small cask full of it, which they had sold.}

⁺When we are now informed that not only in Holland, Guelderland, the bishopric of Utrecht, but also all along the sea-shore as far as Holstein much peat is found, we can give a much more satisfactory explanation if we assume that⁹ {England and Scotland} not only were united with {Ireland}, but that also the {Orkney} islands, Zetland, the Faroes, and Fuglø, and several small islands situated in the neighbourhood were {united with each other,} the subsoil of which small islands consists of rocks and can thus resist the sea, and in which islands peat is still found. We can give a more satisfactory explanation if we assume that the said big and small islands have been torn apart by heavy gales and very high¹⁰ tides of the great sea next to which they lie, and that this land was covered with trees, herbs, etc. and that these substances, floating in the sea, drifted with north-westerly storms and high tides to the place where they now lie, and that the trees which lie with their roots towards the north-west must have lain in this direction; for since it is firmly

+ Vivianite.

7 Before sag a reference sign to the signature Dd.2. pag: Fol: 212.

8 Possibly L. here observed vivianite. Bog ore, which is often present in peat, in some places is rich in vivianite; through this it has a blue colour.

+ Peat is an alluvial deposition.

9 In the MS dat has been mistakenly deleted, together with the following Schot-land. Above the deletion has been written: Yerland Schot, but this has been deleted as well; after that the further correction has been inserted in the margin. The addition of Orcades between van and Hitland requires the insertion of the article; L. indicated this by adding a abbreviation mark above van. Fero is the customary name for the Färøer, Fulo for Fuglø, one of the most northerly islands of the archipelago (cf. Damsteegt, Nieuwe spiegel, map 25).

10 Before hooge a reference sign to the signature Dd 3 pag: Fol: 213.

[p. 66]

dat de wortels vande Boomen, swaarder sijn, dan het bovenste vande Stam, soo hebben de wortels dieper int water moeten sinken, dan het bovenste van de Stam, waar door de wortels de gront geraakt hebbende, het bovenste vande stammen, voorwaarts sijn gespoelt, en dus met hare wortels, alle tegen het Noort weste gestrekt leggen.

⁺De sware stoffen als zand, ende kleij, waar uijt de af geschuerde landen hebben bestaan, en om³⁶ haar swaarheijt, na de gront vande zee sijn gesakt is^a daar na, op gevolgt, en heeft over sulks³⁷, een kleij en sand gront^b, (na de Veen) op veele plaatse gemaakt, dit zand nu den Oever vande Zee geworden zijnde, is door de menigvuldige winden tot Berghjens gestoven, die wij duijnen noemen, want als wij het zand vande duijnen met aandagt sien soo sullen wij het ongemeen kleijn van greijn vinden.

⁺Als³⁸ wij nu hier bij doen, dat onse Rivieren de Rijn en Maas, jaarlijks een groote menigte van zand en kleij afvoert^c, ende wel voornamentlijk inde voortijd, als door de Son, en Regen, het Sneeuw op de Hooge Bergen smelt, en welk^d neder vallende water, over de Landen loopende, een menigte van zand, kleij, en³⁹ aarde met sig voert, tot inde Rivieren, die door de snelle loop van het water geen rust en konnen^e vinden, dan daar de Rivieren wijder werden, ende de Vloeden uijt de zee tegen komen, door welke mindere loop van het water het zand aldaar zinkt, ende een aan landinge⁴⁰ maakt;

Op dese aan landinge set sig de afkomende kleij en aerde, om dat op zoo een zand gront weijnig tij gaat, bij vergelijkinge in de diepte der Rivieren⁴¹, door welke afvoerende⁴² stoffe, wij weten dat veel Land aan gewonnen werd.

Soo wij agt geven op onze zee stranden soo sullen wij op eenige plaatsen, selfs daar het zee water tegen aan stoot en over heen spoelt^f, gantsche stukken, swarte aardagtige stoffe, die seer vast in een gepakt is, sien leggen, die ten deele met sant bedekt sijn, en het ander gedeelte met een gemene⁴ vloet, over stroomt werd.

+ Duinen.

36 Lees: en die om. - In A zijn de terecht de enkelvoudsvormen is en heeft in het vervolg van de zin in meervoudsvormen veranderd.

a A: zyn

37 over sulks, dientengevolge.

b A: gevolgt, en hebben sand gront

+ Afzetting van klei.

38 Als leidt een voorwaardelijke zin in, die besloten had moeten worden met een hoofdzin met de strekking: ‘dan kunnen wij begrijpen dat’. Deze afsluiting is achterwege gebleven. Het is echter duidelijk dat deze alinea fungeert als volgend argument in de reeks waarmee L. wil betogen, dat het water van de zee moet stijgen, als ergens op de aarde tengevolge van aanslibbing of grondafzetting water plaats maakt voor land. Deze stelling berust op het axioma dat er thans evenveel water op aarde is als bij de schepping. [Dam.]

c A: afvoeren

d A: smelt, welk

39 Voor en verwijzingsteken naar signatuur Dd. 4. pag. Fol. 214.

e A: rust konnen

40 aan landinge, aanslibbing.

41 bij vergelijkinge... Rivieren, in vergelijking met de diepere riviergedeelten.

42 afvoerende, afgevoerde.

f A: en heen spoelt

4 L. doelt hier op de ‘bomenstorting’. Men veronderstelde in L.'s tijd ten onrechte, dat de vele boomstronken en -stammen (kienhout) die in het veen gevonden werden in dezelfde richting lagen. Als verklaring hiervoor werd teruggegrepen op een legende over de apostel der Friezen, Willibrord (rond 800 n. Chr.). Tijdens diens verblijf in Rome zou door een geweldige storm en aardbeving het tot dan toe dichte woud zijn neergestort. Toen Willibrord in de Lage Landen kwam, zou hij de verwoesting als een teken hebben opgevat om de Friezen te gaan bekeren. Het verwoeste woud werd later geïdentificeerd met het in de laat-middeleeuwse literatuur opduikende ‘Wilde Woud zonder Genade’. Al in de negentiende eeuw wees de geoloog W.C.H. Staring erop, dat de veronderstelde gelijke richting van de bomen in het veen op onjuiste waarnemingen berustte en dat er natuurlijke oorzaken voor het verschijnsel aan te geven waren (Staring, Bodem van Nederland, Dl. 1, blz. 120-200). Zie voor Willibrord en de legenden om hem heen: Bejczy, ‘Willibrord en de grote bomenstorting’; Jansma, ‘Het Wilde Woud zonder Genade’; en Carasso-Kok, ‘Het Woud zonder Genade’.

[p. 67]

established that the roots of trees are heavier than the upper part of the trunk, the roots must have sunk further into the water than the upper part of the trunk, in consequence of which, the roots having touched the bottom, the upper parts of the trunks were washed forwards, so that they all lie with their roots extending towards the northwest.

⁺The heavy materials, such as sand and clay, of which the torn-off lands consisted and which because of their heaviness sank to the bottom of the sea, were then deposited and consequently produced in many places a soil consisting of clay and sand upon the peat. Now this sand, having become the shore of the sea, was blown by the frequent winds into small hills, which we call dunes, for if we look closely at the sand of the dunes, we shall find its grains are extraordinarily small.

⁺Now add to this that our rivers, the Rhine and the Meuse, annually carry off large quantities of sand and clay, mainly in the spring, when owing to the sun and the rain the snow on the high mountains melts, and¹¹ this falling water, flowing over the lands, carries along big quantities of sand, clay, and earth to the rivers, which in consequence of the rapid flow of the water can only sink to the bottom where the rivers become broader and meet the high tides from the sea, owing to which slower motion of the water the sand will sink to the bottom and form a deposit there.

On this deposit the clay and earth that has been carried off settles, because the tide is moderate on such a sandy soil in comparison with the deeper parts of the rivers, and we know that a good deal of land is reclaimed by means of the material thus carried off.

If we observe our sea-shores, in some places, even where the sea-water strikes against them and floods them, we shall find large patches of black earthy material, which is very compact and partly covered with sand, while other parts are flooded by ordinary high tide.

+ Dunes.

+ Deposition of clay.

11 Before en a reference sign to the signature Dd. 4. pag. Fol. 214.

[p. 68]

Wanneer wij nu soo danige stoffe sien leggen, konnen wij ons wel inbeelden⁴³, dat ons aan gespoelde land, niet alleen met veele kleijne Veseltgens is komen aan drijven, maar met gantsche stukken land, en wie weet, hoe lange soo danige stukken land, om derselver swaarheijt, op de gront vande zee hebben gelegen, eer dat deselve op de Oever vande zee, zijn aan gespoelt geweest, dat⁴⁴ na alle gedagten, niet dan met stormen die lange jaren, na datter al duijnen gemaakt waren, sijn aan gespoelt.

⁺Wanneer wij hoorden verhalen, dat de Heeren vande Regeringe der Stad Leijden, wel getragt hadden, om soo het doenlijk was, een waterloosinge te maken⁴⁵ tot Catwijk in Zee, al waar den Rijn voor veel jaren inde zee sijn uijt wateringe heeft gehad, maar dat sulks niet te verrigten was, om dat de zee soo hoog was⁴⁶.

Dit quam mij^a als doen vreemt voor als mij niet konnende te binnen brengen⁴⁷, hoe de zee in hoogte konde toe nemen, na de maal heden geen meerder water op den Aertbol is, dan dat er vanden beginne aan⁴⁸ is geweest.

⁺Maar als wij onze gedagten verder lieten gaan, en sagen wat al fijn sand, en slibbe⁴⁹ die wij kleij noemen, in onse Rivieren werden af gevoert, die diepe wateren tot land maken, en daar benevens gedenken, wat al groote Rivieren op den Aerdbodem sijn, die alle een groote menigte van zand en slibber af voeren, ende in zee brengen, waar door veele landen ontrent de monden vande Rivieren, tot effen en laag land werd, daar⁵⁰ in tegendeel, de meeste landen, verder van zee afleggende, Bergagtig zijn.

Als wij nu oordelen dat uijt alle^b de Rivieren, een groote menigte Zand en Aerde, en al wat swaarder is als het water, inde zee gestort werd, soo moet sekerlijk volgen, dat de zee van tijd, tot tijd⁵¹, hooger werd, waar door men dan genootsaakt werd, dijken en dammen hooger te maken, en als wij hier nog bij doen, dat door Aertbevingen, gantsche streeken lants weg sinken, en in^c welkers plaats niet dan een poel of water meer over blijft, ende dat op een andere plaats, een brandende Berg, soo veel Steen in zee werpt, dat daar voor desen een diepe zee was, nu een op gehoopte steen is, die boven de zee uijt steekt.

43 ons (...) inbeelden, ons (...) voorstellen.

44 dat, lees: die. Het antecedent moet wel zijn: soo danige stukken land.

+ Hoogte van de zeespiegel.

45 Na ma- een verwijzingsteken naar signatuur D.d. 5. pag. Fol: 215.

46 Ook deze zin is onvoltooid gebleven, al heeft L. eerst wel aan een vervolg gedacht. Aanvankelijk had hij namelijk achter was een komma gezet; daarachter staat het woord dan. Hij heeft dit echter doorgestreept en van de komma een punt gemaakt. [Dam.]

a A: So quam my dit

47 De lezing van A verdient de voorkeur, omdat die aansluiting geeft op de vorige zin, die als voorwaardelijke bijzin fungeert. Men leze dus: ‘toen kwam mij dit vreemd voor, daar ik mij niet kon indenken, hoe de zee...’, enz. [Dam.]

48 vanden beginne aan, van de schepping af.

+ Rivierafzettingen.

49 Achter de e van slibbe is een letter onleesbaar gemaakt. In A slibber, een thans niet meer gebruikte bijvorm. Ook deze zin is een voorwaardelijke bijzin die niet door een hoofdzin wordt afgesloten.

50 daar, terwijl.

b hs: dat alle

51 van tijd, tot tijd, geleidelijk.

c A: sinken, in

[p. 69]

Now when we see such material lying there, we can imagine quite well that our washed-up land has floated not only in many small bits, but in large patches of land; and who knows how long such patches of land, because they are heavy, have lain on the bottom of the sea before they were washed ashore because they were only washed ashore owing to gales which raged many years after dunes had already been formed.

⁺When we heard it said that the gentlemen of the Council of the city of Leyden had tried, if possible, to provide¹² for a drainage at Katwijk into the sea, where many years ago the Rhine drained into the sea, but that this could not be done because the sea was so high,

this appeared strange to me, because I could not imagine how the level of the sea could rise, since there is not more water on the globe now than there was from the moment of creation.

⁺But we let our thoughts wander on and saw what large quantities of fine-grained sand and mud, which we call clay, are carried off by our rivers, thus converting deep waters into land, and we also bear in mind how many big rivers there are on the earth, all of which carry off a large amount of sand and mud, taking them to the sea, in consequence of which many areas near the mouth of the rivers become flat and low land, whereas most of the areas that are further away from the sea mountainous.

If we now take into account that out of all the rivers large quantities of sand and earth, and all that is heavier than water, are dumped into the sea, it must follow for certain that the level of the sea becomes gradually higher, on account of which the people are compelled to make the dikes and dams higher if we add that owing to earthquakes whole tracts of land sink to the bottom, in the place of which nothing but a pool or some water is left, while in another place a burning mountain casts into the sea so many rocks that where there used to be a deep sea there are now heaped-up rocks rising above the sea.

+ Height of the sea-level.

12 After ma- a reference sign to the signature D.d. 5. pag. Fol: 215.

+ Fluvial depositions.

[p. 70]

{Selfs⁵² is inden jare 1692. in Jamaica door een Aertbevinge veel lants weg gesonken, daar een Meer is overgebleven en ontrent 12. uren gaans vande Zee, stonden aan weder zijden vande Rivier twee groote bergen, die tegen malkanderen sijn om verre geworpen, ende dus⁵³ de Rivier gestopt hebben, die een andere loop heeft genomen, welk loopent water veel aarde inde zee sal gevoert hebben⁵⁴, en wie weet wat al aarde van het Eijlant Java, in Zee sal gestort zijn daar wij alleen een loopent gerugt van hebben, en schoon gans Noorwegen Yerlant, Schotlant en een gedeelte van Engeland, enz. die tegen den grooten Oceaan leggen geen aanlandinge³⁹ onderworpen sijn, om dat de zee Oevers^a steijle steen klippen sijn, soo werd egter niet te min zand, enz: door de Rivieren in zee gevoert, welke in gevoerde stoffe, door het slaan vande baaren tegen de klippen, diep in zee werd gevoert, en dus de zee gront doet hooger werden.}

Dit sal eenige wel wat vreemt voor komen, als oordeelende⁵⁵, dat de groote uijt gestrektheijt vande Zee, gans in geen vergelijkinge komt, bij het weijnige land, dat door de Rivieren in Zee gemaakt werd, en over sulks de Zee in geen hoogte⁵⁶ kan doen toe nemen, tot soo verre, dat ze nu hooger soude wesen, als over²⁴ eenige hondert jaren.

⁺Maar laten wij eens stellen dat den vermaarden hoogen Berg Pico⁵⁷, staande op het Eijland Tenerif, die men soo hoog op geeft, dat men deselve wel 40. mijlen⁵⁸ verre in zee kan sien. Soo^b nu sulks waar was⁵⁹, soo soude men moeten oordeelen, dat deselve seer na 4000. roeden⁶⁰ hoog was⁶¹.

Desen Berg seijt men, beslaat voor het meeren^c gedeelte het Eijlant, en is in sijn op gang, ontrent 12. mijlen seer vrugbaar voor koorngewas enz: ende nog drie uren hooger op gaande, staat den selven met Boom gewas en Laurieren, ende dan nog verder ses uren op gaande, soo met Sneeuw als met As, bedekt.

52 Voor Selfs verwijzingsteken naar signatuur D.d. 6. pag. Fol. 216.

53 dus, zo.

54 De bedoelde aardbeving vond plaats op 7 juni 1692, omstreeks het middaguur. De rivier waarvan L. spreekt, was waarschijnlijk de Hope, die afgedamd was door de neergevallen rotsmassa's, totdat de rivier tenslotte een meer werd. (Gardner, History of Jamaica, blz. 75-77.)
L. kan van de aardbeving kennis genomen hebben uit pamfletten (Van der Wulp, Catalogus, Dl. 3, blz. 36, nr. 6786 en 6787; Knuttel, Catalogus, Dl. 3, blz. 106, nr. 13752), of uit Sloane's bericht over de aardbeving in de Philosophical Transactions 18 (maart/april 1694, nr. 109), blz. 78-100.

39 Voor en verwijzingsteken naar signatuur Dd. 4 pag. Fol. 214.

a hs: Overs

55 als oordeelende, omdat zij menen.

56 in geen hoogte, niet in hoogte.

24 ik, boven doorgehaald men geschreven.

+ Berekening volume berg.

57 Pico, Pico de Teyde; in de zeventiende eeuw ook genoemd de Piecke of de Pickberch (vgl. Damsteegt, Nieuwe spiegel, kaart 30). Ook deze voorwaardelijke zin is onvoltooid gebleven. [Dam.]

58 Een mijl is 7,4074 km.

b A: sien: soo

59 Voor was verwijzingsteken naar signatuur D.d. 7. pag. Fol. 217.

60 Een roede is 3,767 m.

61 Zie voor de uitvoering van L.'s berekeningen Dijksterhuis, ‘Wiskunde in Leeuwenhoeck's brieven’, Alle de Brieven, Dl. 3, blz. 442-452.

c A: meerder

[p. 71]

{It even¹³ happened in 1692 that in Jamaica a good deal of land sank to the bottom in consequence of an earthquake and a lake was left, and about a 12 hours' walk from the sea there were on either side of the river two big mountains, which were overthrown against each other and thus blocked the river, which took another course, and this flowing water must have carried a good deal of earth into the sea¹⁴. And who knows what big quantities of earth will have dropped into the sea from the isle of Java, a matter we only know from hearsay. And although the whole of Norway, Ireland, Scotland, and a part of England, etc., which border on the great ocean, are not subject to accretion, because the sea-shores are steep sea rocks, nevertheless sand, etc. is poured by the rivers into the sea, and this material is carried deep into the sea through the crashing of the waves against the rocks and thus raises the bottom of the sea.}

This will probably appear somewhat strange to some people, because they think that the vastness of the sea is not to be compared with the small amount of land deposited by the rivers in the sea and consequently the level of the sea cannot be raised to such an extent that it would now be higher than a few hundred years ago.

⁺But let us take the famous tall mountain Pico¹⁵, standing in the island of Tenerife, which is boasted to be visible from at least 40 miles¹⁶ out at sea. If this were¹⁷ true, one would have to assume it has a height of nearly 4000 rods¹⁸.

It is said that this mountain covers the greater part of the island and that for a distance of about 12 miles upwards it is very fertile soil for corn, etc., and if one ascends for another three hours, it is covered with trees and bay trees, and if one ascends for another six hours, it is covered both with snow and with ashes.

13 Before Selfs a reference sign to the signature D.d. 6. pag. Fol. 216.

14 The earthquake referred to occurred on 7 June, about noon. The river, mentioned by L., probably was the Hope which was blocked off by the mass of boulders hurled down, until the river eventually became a lake (Gardner, History of Jamaica, pp. 75-77). L. may have gained his information about the earthquake from pamphlets (Van der Wulp, Catalogus, vol. 3, p. 36, nrs 6786 and 6787; Knuttel, Catalogus, vol. 3, p. 106, nr. 13752), or from Sloane's report on the earthquake in the Philosophical Transactions 18 (March/April 1694, nr. 109), pp. 78-100.

+ Calculation of volume of mountain.

15 Pico, Pico de Teyde; also called in the seventeenth century the Piecke or the Pickberch (cf. Damsteegt, Nieuwe spiegel, map 30).

16 A mile is 7,4074 km.

17 Before was a reference sign to the signature D.d. 7. pag. Fol. 217.

18 A rod is 3,767 m.

[p. 72]

Laten wij nu desen Berg vergelijken bij een ronde pilaar, die twintig vierkante mijlen tot sijn gront⁶² heeft, en welke pilaar maar 1000. roeden hoog is, en dat wanneer^a soo een Berg in zee quam te storten, wat op rijsinge van water, den selven^b over de gantsche zee soude veroorsaken.

Wij sullen bevinden, dat wanneer soo danigen Berg verspreijt wierde, dat maar een duijm⁶³ breet hoog was, dat als dan die Aerde 2880000 mijlen soude beslaan.

20. mijlen de gront vande Berg
1000.	roeden hoogte
-----
20000.	mijlen een roede hoog.
12.	voeten^64 in een roede.
-----
40000
20000
-----
240000.	mijlen een voet hoog.
12.	duijmen in een voet.
-----
480000
240000
-----
2880000.	mijlen een duijm breet hoog.

Volgens het gemene gevoelen werd den grooten Circul van den Aertkloot genomen op 5400. mijlen, en ijder van die mijlen werd nu bij⁶⁵ den eenen genomen op 1900. roeden, en bij een ander op 2000. roeden.

62 gront, grondvlak.

a A: hoog is, wanneer

b A: van water soude den selven. Het volgende soude ontbreekt in A.

63 Een duijm is 2,61 cm.

64 Een voet is 31,4 cm.

65 bij, door.

[p. 73]

Now let us compare this mountain with a round pillar, whose base has an area of twenty square miles and whose height is only 1000 rods. If such a mountain were to plunge into the sea, what rise of water would it cause all over the sea?

We shall find¹⁹ that if such a mountain were spread out in a layer only one inch²⁰ thick, this earth would cover an area of 2,880,000 square miles.

20. miles the base of the mountain
1000.	rods the height
-----
20000.	sq. miles one rod thick
12.	feet^21 in one rod
-----
40000
20000
-----
240000.	sq. miles one foot thick
12.	inches in one foot
-----
480000
240000
-----
2880000.	sq. miles one inch thick

According to the general opinion the great circle of the earth is taken to be 5,400 miles, and each of those miles is taken by some to be 1,900 rods and by others 2,000 rods.

19 See for the implementation of L.'s calculations Dijksterhuis, ‘Mathematics in Leeuwenhoeck's Letters’, Collected Letters, vol. 3, pp. 443-453.

20 An inch is 2,61 cm.

21 A foot is 31,4 cm.

[p. 74]

Om⁶⁶ nu de superfitie vanden Aertkloot te berekenen, sullen wij⁶⁷ seggen, met Metius, 22. geven 7. wat geeft mij het quadraat getal vanden Circul. daar sal komen wat meer dan 9278181. vierkante mijlen voor den superfitie van den Aertkloot.

22-7-5400
5400
-----
2160000
27000
-----
29160000
7
-----
204120000

⁺Soo men nu stelt, dat ⅔ van de Superfitie vanden Aertkloot zee, ende een derde land is, komt dan, voor de hoe grootheijt vande zee 6185454. vierkante mijlen, ende voor de hoe grootheijt vande Aerde 3092727. vierkante mijlen.

1̷1̷	{1
2̷3̷2̷1̷2̷2̷	{
2̷6̷7̷8̷4̷8̷4̷	{8
2̷0̷4̷1̷2̷0̷0̷0̷0̷		9278181
2̷2̷2̷2̷2̷2̷2̷2̷		3092727
2̷2̷2̷2̷2̷2̷		-----
		6185454

Waar uijt volgt, dat door het in storten vanden geseijden hoogen Berg, 2880000./6185454. gedeelte van een duijm hoog, de zee soude moeten in hoogte toe nemen.

2̷ 2̷
9̷2̷7̷8̷1̷8̷1̷	3092727
3̷3̷3̷3̷3̷3̷3̷

66 Voor Om verwijzingsteken naar de signatuur Dd 8. pag: Fol. 218.

67 Na wij zijn de woorden ijder mijl nemen op 5400. mijlen, en doorgehaald. Na wat geeft mij is het getal 5400 doorgehaald.

+ Gevolg voor hoogte zeespiegel.

[p. 75]

Now²² in order to calculate the surface or the earth we will say, with Metius: 22 gives 7, what does the square of the circle give? This will be slightly more than 9,278,181 square miles for the surface of the earth.

22-7-5400
5400
-----
2160000
27000
-----
29160000
7
-----
204120000

⁺If we now assume that ⅔ of the surface of the earth is sea and one third land, the surface of the sea is 6,185,454 square miles and that of the earth 3,092,727 square miles.

1̷1̷	{1
2̷3̷2̷1̷2̷2̷	{
2̷6̷7̷8̷4̷8̷4̷	{8
2̷0̷4̷1̷2̷0̷0̷0̷0̷		9278181
2̷2̷2̷2̷2̷2̷2̷2̷		3092727
2̷2̷2̷2̷2̷2̷		-----
		6185454

From this it follows that in consequence of the collapse of the said tall mountain the level of the sea should have to rise 2880000./6185454. of one inch

2̷ 2̷
9̷2̷7̷8̷1̷8̷1̷	3092727
3̷3̷3̷3̷3̷3̷3̷

22 Before Om a reference sign to the signature Dd 8. pag: Fol. 218.

+ Consequence for the height of the sea-level.

[p. 76]

Soo nu alle de Rivieren op den Aert kloot, die seer veel zijn, en waar van Spanjen en Poortugaal^a na het uijt wijsen van de kaarten, ontrent 100. Rivieren in haar begrijpen⁶⁸, die alle haar water in de zee storten, soo veel aarde jaarlijkx in de Zee afvoerden, als wij onder stellen, dat de piek groot is, soo soude in 100. jaren de Zee moeten hooger werden, wat meer dan 46. duijmen.

Laten wij nu stellen, dat maar de helft vande stoffe die de piek van Canarien⁶⁹ begrijpt, door de Rivieren jaarlijks in zee werd gebragt, soo soude dan de zee, in 100. jaren tijds, seer na twee voeten in hoogte moeten toe nemen.

2880000

100

-----

288000000

4̷
3̷8̷
4̷4̷71
0̷6̷0̷2̷
4̷4̷8̷8̷4̷84	{ 46
2̷8̷8̷0̷0̷0̷0̷0̷0	{ 46
6̷1̷8̷5̷4̷5̷4̷4	{ 46
6̷1̷8̷545

⁺Dit⁷⁰ dan soo sijnde, soo hebben wij ons niet te verwonderen, dat de vloeden met Noortwesten Stormen hooger komen dan ze over²⁴ veel jaren plagten^b te doen, dat onse zee gaaten wijder werden, dat daar den Rijn bij Katwijk plagt in zee te loopen, nu^c niet en kan geschieden, en over sulks men genootsaakt werd, de dijken te verhoogen, en soo na verloop van veele jaren, door Aerdbevingen, ofte onderaertsche vuiren, geen landen uijt de zee (gelijk wij gelooven dat veele Eijlanden zijn voort gekomen) werden opgeheven, om daar door weder plaats^d te maken, of ruijmte te geven, voor⁷¹ het water, soo beelden wij ons in, dat de lage landen van de zee zullen over stroomt werden.

Men soude mij wel te gemoet voeren, dat in verscheijde landen, veel land tot⁺ water werd gemaakt, om het Veen daar uijt te halen, die men tot turf maakt, en verbrant, dog dit en komt op het duijsentse deel niet bij⁷² het land en slibber, die de Rivieren af sent^e, want als een merge⁷³ land, tot Turf werd uijt gebaggert, soo blijft van een merge lants seer na 6/7.⁷⁴ deelen water over.

a A: Portegaal

68 Na de eerste lettergreep van begrijpen een verwijzingsteken naar de signatuur Ee. prima Fol. 219.

69 De 17de-eeuwse namen voor de Canarische Eilanden waren Gelukkige Eilanden en Eijlanden van Canarien (vgl. Damsteegt, Nieuwe spiegel, kaart 30).

+ Gevolgen van stormen.

70 Voor Dit een verwijzingsteken naar een weer doorgehaalde signatuur Ee prima Fol. 219.

24 ik, boven doorgehaald men geschreven.

b A: dan de Zee over veel jaaren plagte

c A: loopen, het nu

d A: voortgekomen) gedrongen werden plaats

71 Voor voor een verwijzingsteken naar de signatuur Ee 2 pag: Fol: 220.

+ Vergelijking met turfsteken.

72 dit en komt op het duijsentste deel niet bij, dit haalt niet het duizendste deel van.

e A: senden

73 merge, morgen. In Delft was een Rijnlandse morgen 600 vierkante Rijnlandse roeden, dus 0,85 ha.

74 De noemer 7 is nagenoeg onleesbaar, doordat L. het cijfer door een ander heeft heengeschreven. De 7 wordt bevestigd door de lezing in A en het vervolg van het betoog. [Dam.]

[p. 77]

Now if all the rivers on the earth - which are very numerous, with Spain and Portugal according to the maps containing about 100 rivers - all of which pour their water into the sea, annually carried off as much earth into the sea as we assume the peak to consist of, in 100 years the sea must rise slightly more than 46 inches.

Now let us assume that only half of the material of which the peak in the Canaries consists is annually carried off by the rivers into the sea. Then in 100 years the level of the sea must rise nearly two feet.

2880000

100

-----

288000000

4̷
3̷8̷
4̷4̷71
0̷6̷0̷2̷
4̷4̷8̷8̷4̷84	{ 46
2̷8̷8̷0̷0̷0̷0̷0̷0	{ 46
6̷1̷8̷5̷4̷5̷4̷4	{ 46
6̷1̷8̷545

⁺This²³ being so, we need not wonder that with north-westerly gales the tides rise higher than they used to do many years ago; that our estuaries grow wider; that whilst the Rhine used to flow into the sea near Katwijk, this cannot happen now and consequently it becomes necessary to raise the dikes, and if after many years, through earthquakes or subterranean fires, no lands are raised from the sea (the way in which we believe many islands have arisen), thus making room or space again²⁴ for the water, we think that the low lands will be flooded by the sea.

⁺It might be objected that in different countries a good deal of land is converted into water in order to excavate the peat, which is made into peat blocks and burned, but this does not amount to one thousandth of the land and mud carried off by the rivers, for if a morgen²⁵ of land is excavated to obtain blocks of peat, nearly 6/7 of a morgen remains as water.

+ Effects of storms.

23 Before Dit a reference sign to a signature Ee prima Fol. 219, which has then been deleted.

24 Before voor a reference sign to the signature Ee 2 pag: Fol: 220.

+ Comparison with excavations of peat

25 A morgen is a Dutch area measure of about 2 acres. In Delft a Rhineland morgen was 600 square Rhineland rods, which amounts to 0,85 ha.

[p. 78]

Als bij voorbeelt, men sal een vierkante roede⁷⁵ lants beleggen met bagger of turf stoffe, om tot turf te maken.

Deze stoffe sal men 14. duijmen hoog leggen, deselve⁷⁶ sal in houden 168. lighamelijke voeten⁷⁷, ende als wij zes lighamelijke voeten voor een grof tonne⁷⁸ nemen, soo hout een roede Turf stoffe in 28. grof tonnen⁷⁹.

Soo nu een Roede turf stoffe tot drooge Turf geworden is, soo sal maar ses tonnens⁸⁰ Turf, uijt soo een verhaalde roede voort komen.

Dese ses Turf tonnens^a die overhoops⁸¹ inde tonnens werd geworpen, en sal beeld ik mij in, niet meer lighaams⁸² uijt leveren, dan vier grof tonnens met water, waar uijt dan volgt, dat soo seven mergen lants werd uijt geveent, niet meer plaats maakt als voor een mergen water.

Als men nu 1000^b. mergen⁷² uijt geveent lant, waar in het water 10. voet diep staat, weder omdijkt en tot land maakt, en welk uijt gemalen water geen andere plaats heeft, als de zee, waar in het geloost werd, soo⁸³ konnen wij seggen, dat de zee, de spatie van⁸⁴ tien duijsent mergen, daar door een voet verhoogt werd.

Als wij nu weten, dat op eenige plaatsen het Veen boven gemeen hoog, uijt het water, en dat seer dik op een is leggende, en dat selfs op Bergen veen gevonden werd, soo moet in die tijd, dat het aldaar gebragt is, een onbedenkelijke⁸⁵ groote over stortinge van water geweest zijn, of soo danige landen moeten door Aertbevingen op geheven zijn, want sonder sulke toevallen, en konnen wij ons daar ontrent niet voldoen⁸⁶. Ik sal blijven enz.⁸⁷

A: Leeuwenhoek^c

75 Een vierkante roede is 14,19 m².

76 deselve is boven een doorgehaald dese stoffe geschreven, als een stilistische verbetering.

77 lighamelijke voeten, kubieke voeten. Een Rijnlandse kubieke voet is 0,03 m³.

78 Een grof tonne is een inhoudsmaat met een wisselende grootte. De berekening van L. leidt tot een volume van 583,3 l. Over het algemeen was voor de berekening van hoeveelheden turf de Leidse of Hollandse turfton in gebruik van 227 l. (Vgl. Verhoeff, Maten en gewichten, blz. 126.)

79 L.'s berekeningen zijn correct.

80 tonnens is een meervoudsvorm van het type dat we bij L. vaak aantreffen bij woorden op -e, bijv. siektens, mandens, gedaantens. Zij waren tot in de achttiende eeuw gebruikelijk. - In A is de vorm drie maal veranderd in tonnen, maar de vierde keer is tonnens blijven staan. [Dam.]

a A: tonnen Turf

81 overhoops, ordeloos.

82 niet meer lighaams, niet meer volume.

b A: 100.

72 dit en komt op het duijsentste deel niet bij, dit haalt niet het duizendste deel van.

83 Voor soo verwijzingsteken naar de signatuur E.e. 2 pag. Fol 221.

84 de spatie van, over een opppervlakte van.

85 onbedenkelijke, ondenkbaar.

86 konnen... voldoen, kunnen we dit niet bevredigend verklaren.

87 L. komt terug op de samenstelling van veen in zijn volgende brief aan Heinsius, Brief 215 [129] van 10 juli 1700, in dit deel, en in Brief 222 van 9 februari 1701, in dit deel.

c A: A. van Leeuwenhoek.

[p. 79]

For instance, one square rod²⁶ of land is covered with mud or peat material to make blocks of peat.

This material is laid in a layer 14 inches thick; it will contain 168 cubic feet²⁷, and if we take six cubic feet for one gross ton²⁸, one cubic rod of peat contains 28 gross tons²⁹.

Now when one cubic rod of peat has become dry peat, only six tons of peat will be produced from such a cubic rod.

I think that these six tons of peat, which are thrown in a disorderly way into the barrels, will not yield more volume than four gross tons of water, from which then follows that when seven morgens of land are excavated, this makes room for no more than one morgen of water.

When 1000 morgens of land which have been excavated, in which the water stands to a depth of 10 feet, are embanked again and reclaimed as land, while the drained water has no other place to be carried off to but the sea, we³⁰ can say that the sea is thus raised by one foot over an area of 10,000 morgens.

If we now know that in some places the peat lies exceptionally high, above the water, and in a very thick layer, and that peat is even found on hills, there must have been exceptional floods in the period in which it was brought there, or these lands must have been raised by earthquakes, for without such happenings we cannot account satisfactorily for it. I remain, etc³¹.

A. Leeuwenhoek.

26 A square rod is 14,19 m².

27 A Rhineland cubic foot is 0,03 m².

28 A grof tonne is a measure of volume of varying size. L.'s calculation gives the result of a volume of 583,3 l. Generally, the Leiden or Holland peat ton of 227 l. was used for calculating amounts of peat (Cf. Verhoeff, Maten en gewichten, p. 126).

29 L.'s calculations are correct.

30 Before soo a reference sign to the signature E.e. 2 pag. Fol 221.

31 L. returns to the subject of the composition of peat in his next letter to Heinsius, Letter 215 [129] of 10 July 1700, in this volume, and in Letter 222 of 9 February 1701, in this volume.