Alle de brieven. Deel 5: 1685-1686

[p. 354]

Brief No. 89 [48].
22 Januari 1686.

Gericht aan: de Coninklijke Societeit.

Manuscript: Ondertekende, door anderen geschreven copie te Londen, Royal Society. MS. 1908. L 1. 79. Twaalf kwartobladzijden met 3 figuren, die ontbreken.

Gepubliceerd in:

Antoni van Leeuwenhoek, Ontledingen en ontdekkingen. C. Boutesteijn. Leyden, 1686. Blz. 3-24. Met 3 figuren. (Hollandse tekst.) [A]

Antoni van Leeuwenhoek, Ontledingen en ontdekkingen. J.A. Langerak. Leyden, 1713. Blz. 3-24. Met 3 figuren. (Hollandse tekst.) [B]

Antoni van Leeuwenhoek, Anatomia seu interiora rerum. C. Boutesteijn. Lugduni Batavorum, 1687. Blz. 178-194. Met 3 figuren. (Latijnse vert.)

Bibliothèque universelle de l'année 1687. Tome V. Amsterdam, 1687. Blz. 372-383. (Frans extract.)

Antonii a Leeuwenhoek Opera omnia. Ed. nov. J.A. Langerak. Lugduni Batavorum, 1722. Blz. 178-194. Met 3 figuren. (Latijnse vert.) [C]

Philosophical Transactions. Vol. XVII. No. 200. For the month of May, 1693. London, 1693. Blz. 754-760. Met 3 figuren. (Engels extract.)

N. Hartsoeker, Cours de physique etc. et d'un extrait critique des lettres de M. Leeuwenhoek. La Haye, 1730. Blz. 21. (Frans extract.)

S. Hoole, The select works of Antony van Leeuwenhoek. Vol. II. London, 1807. Blz. 151-161. (Engelse vertaling van het tweede deel van de brief.)

Korte inhoud:

Onderzoekingen over de samenstelling van cinnaber, buskruit en salpeter. Kritiek op de gebruikelijke proeven met buskruit, waarbij de uitkomsten grotendeels van toevallige omstandigheden afhankelijk zijn, proeven over de dampspanning bij verbranding van buskruit en bespreking van de hierbij gevonden feiten in verband met de praktische toepassing (lengte van vuurmond en samenstelling kruit).

Opmerkingen:

Het MS. is niet door Leeuwenhoek zelf geschreven, alleen ondertekend.

[p. 355]

Letter No. 89 [48]
January 22nd 1686.

Addressed to: The Royal Society.

Manuscript: Signed letter, written by others: London, Royal Society, MS. 1908. L 1. 79. Twelve quarto pages, with three figures, which latter are missing.

Published in:

Antoni van Leeuwenhoek, Ontledingen en ontdekkingen. C. Boutesteyn. Leyden, 1686; pp. 3-24. Three figures. (Dutch text.) [A]

Antoni van Leeuwenhoek, Ontledingen en ontdekkingen. J.A. Langerak. Leyden, 1713; pp. 3-24. Three figures. (Dutch text.) [B]

Antoni van Leeuwenhoek, Anatomia seu interiora rerum. C. Boutesteyn. Lugduni Batavorum, 1687; pp. 178-194. Three figures. (Latin translation.)

Bibliothèque universelle de l'année 1687. Tome V. Amsterdam, 1687; pp. 372-383. (French extract.)

Antonii a Leeuwenhoek Opera omnia. Ed. nov. J.A. Langerak. Lugduni Batavorum, 1722; pp. 178-194. Three figures. (Latin translation.) [C]

Philosophical Transactions. Vol. XVII. No. 200. For the month of May, 1693. London, 1693; pp. 754-760. Three figures. (English extract.)

N. Hartsoeker, Cours de physique etc. et d'un extrait critique des lettres de M. Leeuwenhoek. La Haye, 1730; p. 21. (French extract.)

S. Hoole, The select works of Antony van Leeuwenhoek. Vol. II. London, 1807; pp. 151-161. (English translation of the second part of the letter.)

Summary:

Investigations into the constitution of cinnabar, gunpowder, and saltpetre. Criticism of the then customary method of testing gunpowder, in which the results largely depended on accidental circumstances; experiments relating to the gaseous tension from burning gunpowder, and discussion of the facts found in these experiments, in connexion with the practical application (length of the gun's barrel and composition of the gunpowder).

Remarks:

The manuscript was not written, only signed, by Leeuwenhoek.

[p. 356]

Delft in Holland den 22^en Januarij 1686.

Hoogh Edele, Hoogh Geleerde, ende seer vermaarde Heeren¹⁾.

Mijn laatste alderonderdanigste aan U Hoog Edelen is geweest den 12. October laatstleden²⁾.

Hiernevens gaan weder eenige van mijne seer Geringe Observatien ontrent de Cinnaber ende Bus-poeder³⁾.

⁺Ik hebbe weder de Cinnaber Naturalis⁴⁾, soo naaukeurig als het mij doenlijk was, geexamineert, en van een gesepareert, maar daarinne niet⁵⁾ konnen sien het geene noterens waardig was.

Ik hebbe vorders de Cinnaber bij een seer⁶⁾ stark vuijr gebragt, en met vermaak gesien, dat deselve inde groote hitte beweegde; in welke beweginge daar kleijne deelen afgingen, die sig plaatsten daar het vuijr wat minder was⁷⁾.

Ik heb ook gesien, dat vande Cinnaber, hoe swaar dat deselve ook is, sodanige groote deelen als een speldenhooft is, voor het

1) In plaats van de aanspreking hebben A en B: ‘Geschreven aan de Koninglijke Societeit tot London’.

2) A en B hebben: ‘Mijn laatsten alderonderdanigsten enz:’.

3) Deze zin ontbreekt in A en B.

+ Onderzoek van Cinnaber.

4) In N. Chomel, Algemeen Huishoudelijk-, Natuur-, Zedekundig- en Konstwoordenboek I (1778) blz. 38, komt een uitvoerig artikel over cinnaber voor. Chomel onderscheidt drie soorten: gemaakte cinnaber, natuurlijke of berg-cinnaber en ‘Cinnaber van Antimonie’. Van de berg-cinnaber is de Spaanse de beste: fraai hoogrood en met weinig verontreinigingen; daarop volgt in kwaliteit de goudachtige Hongaarse cinnaber. Door de ruwe cinnaber één of twee maal te sublimeren wordt zij gereinigd en bruikbaar voor geneesmiddelen. Op deze wijze worden de mindere qualiteiten even goed als de dure ‘Japansche of puik puike’. Volgens Chomel wordt de cinnaber, behalve als verfstof, gebruikt in kleine doseringen bij ‘alle pijnlijke en krampachtige toevallen’ en bij stuipen; in iets grotere dosering is het een middel tegen langdurige hoofdpijn. Voorts is de cinnaber volgens Chomel een bestanddeel van een geneesmiddel tegen vallende ziekte. [Dam.]

5) Niet - niets.

6) In A en B ontbreekt ‘seer’.

7) De cinnaber (HgS) is, evenals kwarts, trigonaal-trapezoëdrisch; vaak komen tweelingkristallen voor. L. beschrijft hier de sublimatie van cinnaber, die in het luchtledige volkomen is, doch, zoals hij die uitvoert, gedeeltelijk ontleding tot gevolg heeft onder ontwikkeling van zwaveldioxyde (SO₂) en afscheiding van metallisch kwikzilver. De door hem beschreven zeszijdige kristalletjes zijn plaatjes volgens de basis (0001); die, welke er uitzien als een ‘triangel’, zijn eveneens basisch, met duidelijk + en - rhomboëdrische begrenzing. [J.]

[p. 357]

Delft in Holland, January 22nd 1686.

Very noble, Learned and Illustrious Sirs¹⁾.

My last, most humble letter to your Honours was dated the 12th of October last²⁾.

Inclosed herewith are a few more of my very modest observations, concerned with Cinnabar and Gunpowder³⁾.

⁺I have once again examined Cinnabar Naturalis⁴⁾, as carefully as was feasible to me, and finely divided the same; but I have not been able to find anything about it worth the recording.

I have further placed the Cinnabar close to a very⁵⁾ hot fire, and I was fascinated to see that, in the great heat, it moved; in this movement, small particles detached themselves, and placed themselves where the fire was less hot⁶⁾.

I also observed that, however heavy the Cinnabar may be, parts of it about the size of a pin's head arose from the fire, and stuck

1) A and B have, instead of the salutation: ‘Written to the Royal Society at London’.

2) A and B have: ‘My last most humble etc:’.

3) In A and B this sentence is missing.

+ Examination of Cinnabar.

4) N. Chomel, Algemeen Huishoudelijk-, Natuur-, Zedekundig- en Konstwoordenboek I (1778) p. 38, contains a long and detailed article about cinnabar. Chomel distinguishes three kinds, i.e. manufactured cinnabar, natural or ‘mountain’-cinnabar, and ‘Cinnabar of Antimony’. Of the ‘mountain-cinnabar’ the Spanish variety is the best; it is a beautiful vermillion and contains very few impurities; the next best is the golden Hungarian cinnabar. Sublimating crude cinnabar once or twice purifies it and renders it suitable for medicinal purposes. This renders the inferior qualities equally good as the expensive ‘Japanese top-grade’ variety. According to Chomel, cinnabar, apart from its use as a pigment, is used in small doses ‘in all painful and spastic attacks’, and in convulsions; in slightly larger doses, as a remedy against prolonged headache. Furthermore cinnabar, according to Chomel, is a component of a remedy against epilepsy. [Dam.]

5) In A and B ‘very’ is missing.

6) Cinnabar (HgS), like quartz, is trigonal-trapezoedric; twin crystals are frequent. L. here describes the sublimation of cinnabar, which is complete in a vacuum, but which results, in his procedure, in partial disintegration, with production of sulphur dioxide (SO₂), and separation of metallic mercury. The hexagonal crystals he describes are platelets on a (0001) basis; those resembling a ‘triangle’ are also basic, with a distinctly + and - rhomboedric border. [J.]

[p. 358]

vuijr opresen, en aan andere deelen van het vuijr⁸⁾ vast bleven sitten, daar minder hitte was: Ja, ik heb verscheijde maal gesien, dat de Cinnaber van onder opde grond, daar het starkste vuijr hadde geweest, sodanig was verhuijst, dat daar geen deelen om soo te spreeken, waren overgebleven: En wanneer de hitte bij de Cinnaber quam, ging daar aanstonts een groote swarte rook van op, die uijt globulen bestond. Wanneer nu deselve kout geworden was, heb ik gaan examineren met het vergrootglas, die deelen die naast aan het vuijr hadden geweest, ende wel gesien, dat daar lagen figuiren die sessijdig waren; als hier met No 1. fig: A aangewesen werd⁷⁾. Eenige van deselve waren gantsch regulier,⁺ en andere weder seer ongeschikt⁹⁾; ook van verscheijde grootheden: want daar waren¹⁰⁾ die de groote hadde van een kleijn santje, en ook die wel hondert maal kleijnder waren dan een Sand¹¹⁾. Ook heb ik wel sessijdige figuiren gesien, die de gedaante hadden, als off van een triangel de drie hoeken waren afgesneden; als hier met fig: B wert aangewesen; en hoe menigmaal ik de Cinnaber geexamineert heb, eer dat deselve bij het vuijr hadde geweest, soo en heb ik nogtans diergelijke figuiren niet konnen ontdekken: waar uijt ik besluiten most, dat dese sessijdige figuiren uijt kleijnder deelen vande Cinnaber, door de kragt van het vuijr waren gemaakt, En hoe stark de Cinnaber door het vuijr was gegaan, soo behielt hij nogtans een roode Couleur; alleen dat de Couleur wat bruijnder¹²⁾ was.

Vorders lag de Cinnaber ook wel naast aan het vuijr, als hier met fig: CD wert aangewesen. Ook mede heb ik wel gesien, dat de Cinnaber, schoon deselve uijt een sessijdige figuir bestond, egter die figuir¹³⁾ weder uijt verscheijde figuiren was te samen

8) L.'s beschrijving van deze proef is niet geheel duidelijk; wellicht betekent het woord ‘vuijr’ hier vuurplaat of ovenplaat. [Dam.]

7) De cinnaber (HgS) is, evenals kwarts, trigonaal-trapezoëdrisch; vaak komen tweelingkristallen voor. L. beschrijft hier de sublimatie van cinnaber, die in het luchtledige volkomen is, doch, zoals hij die uitvoert, gedeeltelijk ontleding tot gevolg heeft onder ontwikkeling van zwaveldioxyde (SO₂) en afscheiding van metallisch kwikzilver. De door hem beschreven zeszijdige kristalletjes zijn plaatjes volgens de basis (0001); die, welke er uitzien als een ‘triangel’, zijn eveneens basisch, met duidelijk + en - rhomboëdrische begrenzing. [J.]

+ fig. LXXI.

9) Ongeschikt - onregelmatig van vorm.

10) A en B hebben: ‘daar waren 'er’.

11) Een ‘santge’ heeft volgens L. een middellijn van ± 260 µ, een ‘groff sant’ een van ± 870 µ (verg. Alle de brieven I, blz. 380). Vermoedelijk bedoelt L. met ‘kleijn santje’ in tegenstelling tot ‘sand’ hetzelfde, wat hij vroeger met ‘santge’ en ‘groff sand’ aanduidde. In het algemeen vergelijkt L. de oppervlakken en als dat hier het geval is zouden de grotere kristallen een middellijn moeten hebben gehad van 260 µ en de kleinere van 87 µ respectievelijk 26 µ. [S.]

12) Bruijnder - donkerder.

13) De zin verloopt hier; lees: dat die figuur toch weder... enz.

[p. 359]

to other parts of the fire⁷⁾ where there was less heat. Nay, I have seen several times that the Cinnabar had moved from below, where the hottest fire had been, so completely that no particles, so to speak, had remained there. And as soon as the heat came near the Cinnabar, a large black cloud of smoke arose from it, which smoke consisted of globules. And when the same had cooled down, I examined, with the microscope, those particles which had been nearest the fire; and I could well see that there lay figures that were six-sided,⁺ as has been indicated here in No. 1. fig. A⁶⁾. A few of these particles were quite regular in shape, and others again, very irregular, and also of different sizes; for there were some which had the size of a small grain of sand, and also some that were quite a hundred times smaller than a grain of sand⁸⁾. I also saw some six-sided figures which had a shape as if the three corners of a triangle had been cut off, as is shown here by fig. B. And however often I examined the Cinnabar before it had been near the fire, I could nevertheless not discover any such figures, from which I was forced to conclude that these six-sided figures had been made from smaller parts of the Cinnabar, by the force of the fire. And however strongly the Cinnabar had gone through the fire, it none the less retained its red colour; except that the colour was somewhat darker.

Here and there the Cinnabar lay close to the fire, as indicated here by fig. CD. Sometimes, moreover, I also noticed that, although the Cinnabar consisted of a six-sided figure, this figure itself was

7) L.'s description of this experiment is not quite clear. Maybe word ‘fire’ here stands for fire-plate or oven-plate. [Dam.]

+ fig. LXXI.

6) Cinnabar (HgS), like quartz, is trigonal-trapezoedric; twin crystals are frequent. L. here describes the sublimation of cinnabar, which is complete in a vacuum, but which results, in his procedure, in partial disintegration, with production of sulphur dioxide (SO₂), and separation of metallic mercury. The hexagonal crystals he describes are platelets on a (0001) basis; those resembling a ‘triangle’ are also basic, with a distinctly + and - rhomboedric border. [J.]

8) A grain of sand, according to L., has a diameter of ± 260 µ; coarse grain of sand, of ± 870 µ (cf. The Collected Letters I, p. 381). Probably L. understands, by the contradistinction ‘small sand’ - ‘sand’, what he formerly indicated by ‘sand’ - ‘coarse sand’. L. generally compares not diameters but surface-areas; if such is the case here, the larger crystals should have had a diameter of 260 µ, and the smaller ones of 87 and 26 µ respectively. [S.]

[p. 360]

gestelt; als fig: E. als mede sag ik wel figuiren leggen als F. Ook lag het selve wel met sodanige hoeken en winckels¹⁴⁾ als fig: GH. Wat hooger als daar dese Cinnaber deelen lagen sat een swartagtige stoffe¹⁵⁾, die als rook vande Cinnaber was gescheijden, en tegen dese swarte stoffe sat een overgroot getal van uijtnemende kleijne globulen quiksilver, soo dat ik met verwondering sag, de groote quantiteijt Quiksilver die inde Cinnaber was. Dese geseijde swarte stoffe, die sig aan kleijne globulen opgaff¹⁶⁾, en welke stoffe ik mij inbeelde, dat de brandende stoffe vande Cinnaber was, stremde¹⁷⁾ naast aande Cinnaber in groote globulen te samen, die hoe verder deselve van het vuijr af was, hoe kleijnder globulen die ook maakten. Onder dese globulen lagen mede eenige kleijne deelen, die ik oordeelde Soutdeelen¹⁸⁾ te sijn; maar ik konde om derselver uijtnemende kleijnte geen figuir aan deselve bekennen¹⁹⁾. Wanneer ik de Cinnaber inde openen lugt liet branden quam daar een vlam aff, seer na gelijk de vlam van Swavel. Dit deede mij weder verscheijde malen, die deelen vande Cinnaber, die door het vuijr om hoog gedreven waren (sonder dat daar eenige vlam afging) examineren; Maar ik en konde niet oordeelen dat onder de Cinnaber de brandende deelen van deselve Swavel was: en omme mij hierin te voldoen²⁰⁾ heb ik Swavel genomen, ende deselve door het vuijr om hoog gedreven, sonder datter nog tans brand aande Swavel quam, en hebbe gesien dat den rook, die vande

14) Met hoeken en winckels - met scherpe kanten en hoeken. Dit is een tautologie die L.o.a. ook heeft gebruikt in de brief van 12 October 1685 (aant. 27); deze stijlfiguur komt in de 17e-eeuwse literatuur zeer veel voor. [Dam.]

15) Wellicht heeft dit te maken met de vorming van wat zwart HgS, de⁺ kubische modificatie van het kwiksulfide. L. zou aldus de eerste waarnemer ener dimorphie (cinnaber - meta-cinnaberiet) zijn geweest, ofschoon hij zich niet daarvan bewust was. Tevens neemt hij globulieten van gesmolten en weer gestolde zwavel waar. [J.]

+ afb. 59.

16) Het woord ‘opgaff’ schijnt hier de betekenis te hebben: ‘zich vertoonde’ blijkens de vertaling in C: ‘quae sub parvorum globulorum apparebat’.

17) Stremmen - zich samenvoegen tot C: ‘coagulabatur’.

18) Soutdeelen - kristallen.

19) Ik konde geen figuir bekennen - ik kon geen bepaalde vorm onderscheiden.

20) Omme mij hierin te voldoen - om mij hieromtrent zekerheid te verschaffen. Merkwaardig is, dat L. zijn mening omtrent de zwaveldelen experimenteel tracht te bewijzen. [S.]

[p. 361]

in its turn composed of several figures, as in fig. E., while I also observed figures like F. Again, the figure might present such corners and angles⁹⁾ as shown in fig. GH. A little higher than the place where these Cinnabar particles lay, there was a blackish substance¹⁰⁾ which, like smoke, was separated from the Cinnabar; and against this blackish substance there were a very large number of exeedingly small globules of quicksilver, so that I was astonished to see how great a quantity of quicksilver there was in the Cinnabar. This aforesaid blackish substance, which appeared as small globules, and which I imagined to be the burning substance of the Cinnabar, collected in large globules close to the Cinnabar; and the farther it was from the fire, the smaller the globules which were produced. Among these globules there were also some smaller particles, which I judged to be crystals; but owing to their extreme minuteness I was unable to distinguish any shape in them. When I let the Cinnabar burn in the air it produced a flame resembling very much the flame of sulphur. This led me to re-examine, several times, those parts of the Cinnabar which had been driven upwards by the fire (without any flame coming from them); but I was unable to ascertain that the burning portions of the Cinnabar were sulphur. In order to satisfy myself in this respect¹¹⁾, I took some sulphur, and let the fire drive it upward, without, however, the sulphur being set fire to; and I saw that the smoke which arose from the sulphur deposited itself in large irregular particles,

9) Corners and angles - sharp edges and corners. This is the same tautology which L. also uses, inter alia, in the letter of 12 October 1685; this style-figure occurs very frequently in 17th-century literature. [Dam.]

10) This may have been the formation of black HgS, the cubic modification⁺ of sulphide of mercury, In this case, therefore, L. would have been the first to observe a physical dimorphism (cinnabar - meta-cinnabarite), although he himself was unaware of it. He is also observing globulites of molten and re-coagulated sulphur. [J.]

+ ill. 59.

11) It is remarkable that L. endeavours to prove experimentally his opinion about the sulphur particles. [S.]

[p. 362]

swavel opging, te samen stremde²¹⁾ in groote irreguliere deelen, die weder uijt kleijne globulen bestonden, en met de gedaante vande Swavel over een quamen; Maar de deelen die hooger klommen en te samen stremden hadden mede in irreguliere figuiren²²⁾ ofte deelen, die soo helder waren off het olij hadde geweest: Ende die deelen die nog hooger waren geklommen²³⁾ bestonden uit seer nette ronde doorschijnende globulen, die, hoe hooger dat deselve opgeklommen waren, hoe kleijnder die waren, tot dat die eijndelijk het gesigt ontweken, en gelijk²⁴⁾ de vlugste deelen vande Cinnaber Naturalis met groot vuijr niet hoog konden werden gedreven, soo gingen de vlugge deelen vande Swavel met weijnig vuijr veel hoger. Hoe brandende de Cinnaber ook was, soo en konde ik geen deelen indeselve waarnemen, die met de Swavel overeenquamen. Ik heb ook inde opgedrevene kleijne deelen vande Swavel verscheijde Soutdeelen¹⁸⁾ sien leggen, die ik mij inbeelde dat gemaakt waren uijt te samen gestremde kleijne globulen²⁵⁾. Om die redenen imagineerde ik mij, dat geen Soutdeelen, door een gemeen vuijr om hoog konnen werden gedreven, off deselve sijn alvoren, door de kragt van het vuijr soo sagt gemaakt, dat deselve een ronde figuir hebben aangenomen, ende²⁶⁾ dat wanneer als dese opgedrevene Soutdeelen weder in rust komen seer ligt weder in scharpe deelen konnen veranderen, en voornamentlijk als die eenige vogt ontmoeten²⁷⁾.

Na dese heb ik de Cinnaber kleijn gestooten²⁸⁾, ende als doen daar mede gehandelt als met de eerst geseijde, ende hebbe gesien, dat daar niet alleen sessijdige en meer²⁹⁾ figuiren wierden gemaakt; maar ook seer nette triangels of drie sijdige figuiren; andere waren

21) Te samen stremde - zich afzette. Verg. aant. 17. [S.]

22) De deelen... hadden mede in irreguliere figuiren - onder de delen... bevonden zich tevens onregelmatige figuren.

23) A en B hebben: ‘die noch hooger klommen’.

24) L. bedoelt met dit voegwoord een tegenstelling aan te geven: ‘hoewel ofschoon’ (zie ook aant. 65).

18) Soutdeelen - kristallen.

25) Wellicht verontreinigingen. [J.]

26) Men leze deze zin als volgt: ‘ende ik imagineerde mij, dat deze⁺ opgedrevene Soutdeelen, wanneer als sij weder in rust komen,...’ enz. [Dam.]

+ afb. 60.

27) Blijkbaar denkt L. dat kristallen, die sublimeren, eerst stollen tot ronde delen, die later weer uitkristalliseren als zij met water worden gemengd. Deze mening is in het algemeen onjuist maar zwavel gaat bij een hogere temperatuur eerst in een andere vorm over. [J.]

28) Kleijn gestooten - fijn gestampt.

29) Sessijdige en meer figuiren - lees: ‘zes- en meerzijdige figuren’.

[p. 363]

which, again, consisted of small globules, and corresponded to the shape of the sulphur. But among the parts which rose higer and deposited themselves there were both irregular figures, and parts which were as clear as if it had been oil. And those parts which had risen still higher¹²⁾ consisted of very distinct, round, transparent globules which, the higher they had risen, the smaller they were, until they finally escaped observation. And whereas the quickest parts of the Cinnabar Naturalis could not be driven high up by a big fire, the quick parts of the sulphur went much higher with only a small fire. However much the Cinnabar was burning, I could not perceive any parts in it which resembled sulphur. I also saw several crystals lying in the particles of the sulphur that had been driven up, which crystals, I imagined, were composed of small globules that had coalesced together¹³⁾. For this reason I imagined that no crystals can be driven upward by an ordinary fire unless the force of the fire has previously made them so soft that they have assumed a round shape; and I thought that these crystals, when they come to rest again after first having been forced upwards, may very readily change into sharp particles again, especially when they meet with some moisture¹⁴⁾.

After this I crushed the Cinnabar to a powder, and dealt with it as with the first-mentioned Cinnabar; and I saw that not only were figures produced with six and even more sides, but also very perfect triangles, or three-sided figures; others, too, showed

12) A and B have ‘... which rose still higher’.

13) Probably impurities.

14) Evidently L. thinks that crystals, in the process of sublimation first⁺ coagulate into round particles, which crystallize again later, when they are mixed with water. This opinion is, generally speaking, erroneous, but at a higher temperature sulphur first changes into another form. [J.]

+ ill. 60.

[p. 364]

van een nette³⁰⁾ driehoek, uijtgesondert dat sommige eene hoek, ende andere weder twee hoeken afgekort waren: ende daar benevens veel verscheijde figuiren, die een seer scharpe hoek hadden. Dog hoe veel bijsondere³¹⁾ figuiren mij ook te voren quamen soo en heb ik er geen gesien, die een net viersijdig off langwerpig vierkant uijtmaakten. En wanneer dese deelen seer dun waren, vertoonden die een seer schoon rood, hoewel deselve weder uijt kleijne deelen waren te samen gestelt. In dese mijne observatien, is mij meer als gemeen veel Olij te voren gekomen, die seer helder was, beset sijnde rontom met seer heldere globulen; welke globulen ik mij mede inbeelde, dat olij en sout was, dog dat deselve op de eene plaats waren te samen gestremt, en dus distincter voor Olij konde aangenomen werden: welke olij op veele plaatsen alderveerst van het vuijr lag; en ik imagineerde mij, dat de brandende stoffe, die inde Cinnaber is, alleen uijt de olij bestaat, die indeselvige is; ende dat de swarte stoffe¹⁵⁾, die hier voren geseijt is, dat vande Cinnaber int branden afgaat, de stoffe van de olij is³²⁾.

Vorders heb ik opde Cinnaber Naturalis, soo als die door het vuijr was opgevlogen, sonder dat die nogtans door de vlam geconsumeert was, schoon regenwater gegoten, om te sien off dit water eenige scharpe Souten vande Cinnaber soude overnemen. Wanneer dit water eenigen tijd inde lugt hadde gestaan, tot dat het ten deelen was weggewasemt, sag ik een overgroot getal van uijtnemende kleijne soutdeelen, die langagtig waren lopende beijde de eijnden seer spits toe, sijnde int midden versien met een dikte,⁺ als hier met No. 2 fig: I wert aangewesen. Maar daar het water wat dik op malkanderen gestaan hadde³³⁾, sag ik de verhaalde Soutfiguiren veel grooter, en daar onder veel irreguliere Soutfiguiren, welke laatste weder uijt verscheijde deelen bestonden. Als ik dese op sijn aldernaaukeurigst beschoude, soo konde ik niet anders oordeelen, off derselver groote was alleen om dat veele vande eerste geseijde kleijne Soutfiguiren waren te samen gestremt.

30) Ofschoon ‘net’ meestal de betekenis heeft van ‘regelmatig’, is het hier wel gebruikt in de zin van ‘fraai’, ‘aardig’, want de driehoeken waren zeer verschillend van vorm. [Dam.]

31) Bijsondere - verschillende.

15) Wellicht heeft dit te maken met de vorming van wat zwart HgS, de ⁺kubische modificatie van het kwiksulfide. L. zou aldus de eerste waarnemer ener dimorphie (cinnaber - meta-cinnaberiet) zijn geweest, ofschoon hij zich niet daarvan bewust was. Tevens neemt hij globulieten van gesmolten en weer gestolde zwavel waar. [J.]

+ afb. 59.

32) Zie aant. 55.

+ fig. LXXII.

33) Begrijpelijkerwijze is het water ongelijkmatig uitgevloeid, zodat er op sommige plaatsen een dikker ‘laagje’ water had gestaan dan op andere. [Dam.]

[p. 365]

quite a nice triangle, except that some of them had one angle, and others again, two angles truncated. In addition there were many different figures that had a very sharp angle.

But however many different figures came into my view, I have not seen a single one shaped like a distinct square or an oblong rectangle. And when these parts were very thin they showed a very beautiful red colour, although they consisted again of smaller particles. In these my observations I have also seen an unusually large quantity of oil, which was very clear, and all around it were very transparent globules, which globules I imagined to be oil and salt also, except that the same were collected together in one place, and could therefore more readily be taken for oil. This oil lay in many places furthest away from the fire; and I thought that the burning substance which is in the Cinnabar consists only of the oil that is in the same, and that the black substance¹⁰⁾ which I mentioned heretofore as separating from the Cinnabar during burning, is the substance of the oil¹⁵⁾.

I furthermore poured clean rainwater on the Cinnabar Naturalis, just after it had been forced up by the fire, without, however, being consumed by the flame; this in order to see whether this water would take over any sharp crystals from the Cinnabar. When this water had been standing in the open air for some time, until it had partly evaporated, I saw a great multitude of exceedingly small crystals, which were longish, with both extremities tapering to a very sharp point, and provided in the middle with a thickening, as shown here in No. 2, fig. I. But where the water had formed a⁺ thicker layer¹⁶⁾, I saw the said crystal figures much larger, and among them, many irregular crystals, which latter, in their turn, consisted of several particles. When I contemplated these with the greatest care and attention, I could not judge otherwise but that their size was due only to the fact that many of the first-mentioned

10) This may have been the formation of black HgS, the cubic modification⁺ of sulphide of mercury, In this case, therefore, L. would have been the first to observe a physical dimorphism (cinnabar - meta-cinnabarite), although he himself was unaware of it. He is also observing globulites of molten and re-coagulated sulphur. [J.]

+ ill. 59.

15) See note 24.

+ fig. LXXII.

16) It is understandable that the water had spread irregularly, so that there was a thicker ‘layer’ of water in some places that in others. [Dam.]

[p. 366]

Op een ander tijd sag ik boven³⁴⁾ de verhaalde Soutfiguiren, eenige weijnige nette figuiren, welkers grond³⁵⁾ sessijdig was, lopende de sijden piramidaals als off het de schoonste diamant hadde geweest. Alsmede eenige weijnige langwerpige viersijdige figuiren, die plat en seer dun waren; ende daar benevens soo veel bijsondere Sout figuiren, dat daar gantsch geen Staat op te maken was³⁶⁾. Wel is waar dat in het aldersuijverste regenwater altijts een sout gevonden word; maar dat en komt in geen consideratie bij het menigvuldige Sout, dat ik hier hebbe gesien³⁷⁾.

Hier na heb ik de Cinnaber Naturalis kleijn gestooten, ende daar op dan schoon regenwater gegoten, ende na dat [ik] het selvige soo eenige weeken hadde laten staan, heb ik dit water gaan examineren, als het selve ten deelen was weggewasemt, ende gesien dat daar een onbegrijpelijk getal van Soutdeelen in waren, die soo kleijn, en naar advenant haar groote dik waren, dat die door mijn naaukeurigste glasen soo kleijn scheenen, als Sant in ons bloote oog doet, soo dat ik gantsch geen figuir daaraan konde bekennen; alleen dat ik mij wel inbeelde aan eenige seer weijnige te konnen sien, dat haar figuir sessijdig was.

Vorders heb ik de Cinnaber mede kleijn gestooten²⁸⁾, ende daar op water gegoten, ende die in een suijver³⁸⁾ nieuw glas laten koken, en dit water als het kout geworden was, ende ten merendeel inde gemene lugt was weggewasemt, gaan observeeren, ende daar in nog een grooter getal van Soutdeelen ontdekt³⁹⁾, als hier voren geseijt, waar van eenige, die boven andere ⁺ de fig: van No. 2. K ende LL hadden, ende aan de kleijnder Soutdeelen en konde ik mede geen figuir bekennen⁴⁰⁾.

Ik heb hier voren geseijt, hoe ik mij inbeelde, dat alle Sout deelen, die door de kragt van het vuijr om hoog wierden gedreven rond

34) Boven - behalve.

35) Grond - grondvlak.

36) Bijsondere - die geen gelijkenis met andere vertoonden. Dat daar gantsch geen Staat op te maken was - dat er in het geheel niets uit op te maken was. [Dam.]

37) De beschrijving wijst op kaliumsulfaat en ammoniumnitraat, welke stoffen waarschijnlijk bestanddelen van het regenwater waren en ten dele wellicht onzuiverheden van het mineraal. [J.]

28) Kleijn gestooten - fijn gestampt.

38) Suijver - schoon.

39) ‘Ontdekt’ ontbreekt in A en B.

+ fig. LXXII en afb. 60.

40) Dit wijst er op dat de cinnaber onzuiver is geweest. [Ho.]

[p. 367]

small crystals had collected together. At another time I saw, apart from the aforesaid crystals, a very few distinct figures, whose base was sixsided, the sides running pyramidally, as though it had been the finest of diamonds; as well as a very few oblong rectangular figures that were flat and very thin; and in addition, so many, crystals having no resemblance to the other, still more different, crystals that it was impossible to come to any conclusion at all.

True; in the very purest rainwater one can always find a salt; but that is nothing in comparison with the multifarious crystals which I here saw¹⁷⁾.

After this I have crushed the Cinnabar naturalis fine, and poured clean rain-water on it; and after having left the same to stand like that for a few weeks I began to examine this water when it had partly evaporated; and I saw that it contained an incredible number of crystals, which were so small - and thick relatively to their size - that they appeared, under my most accurate (magnifying) glasses, as small as a grain of sand does to the naked eye, so that I could not assign any shape to them whatsoever; except that I imagined being able to observe that a very few of them had a six-sided figure.

Furthermore I also crushed the Cinnabar fine and poured water on it, and let it boil in a clean new glass; and when this water had cooled down, and most of it had evaporated in the open air, I⁺ examined it, and I discovered an even greater number of crystals in it than what I spoke of before, some of which, that exceeded the others in size, had the shape shown in No. 2, K and LL. I could not assign any shape to the smaller crystals¹⁸⁾.

I stated heretofere that I thought that all those crystals which were driven upwards by the force of the fire must be round, because

17) This description points to the presence of potassium sulphate and ammonium nitrate derived from the rain-water, and partly, maybe, impurities from the mineral. [J.]

+ fig. LXXII and ill. 60.

18) This goes to show that the cinnabar was impure. [Ho.]

[p. 368]

mosten zijn, om dat die door het vuijr sagt wierden gemaakt, ende een snelle beweginge wierden aangedaan. Om mijn selven hier in te voldoen²⁰⁾, dagt ik aan mijne observatien die ik over eenige jaren ontrent Bus-poeder hadde gedaan⁴¹⁾. Ik heb dan weder op nieuw genomen verscheijde glase flesjens, ende die soo suijver³⁸⁾ gemaakt, als off deselve eerst⁴²⁾ uijt een glasblasers oven quamen waar van eenige drie, andere vier, en ook wel ses vinger breet hoogh waren.

⁺Dese heb ik heet gemaakt, op dat de vogtige lugt die wij int na-jaar hadden, daar uijt soude verhuijsen, ende een dunder lugt, als waar in dat wij leven in het flesje souden wesen: in sodanigen flesje heb ik gedaan een off meer vande grootste kernen⁴³⁾ Buspoeder, ende hetselve soo stark en vast toegeslooten, dat daarinne geen dikke off vogtige Lugt, waarin wij leven, konde komen, en hebbe dit flesje, ter plaatse daar het buspoeder lag, bij soo een krachtig vuijr gebragt, dat het buspoeder aan brand vloogh; met dit aan brand vliegen van het buspoeder wierd het flesje als vervult met een witten rook, en onder van het selve soo opde grond als aande sijden van het glas, bleeff de Houtskool en Swavel van het Buspoeder leggen. Dog als ik twee, drie en meer greijnen⁴³⁾ buspoeder in soo een flesje hadde gedaan, vloog de Houtskool en Swavel veel hooger op, en dus kon ik de Swavel seer naakt uijt de Salpeterdeelen bekennen: want deselve lag op eenige plaats[en] soo dik op een, dat⁴⁴⁾ selfs een geele couleur vertoonde: Dese (int oog) witagtige rook, die inder daat de Salpeter was, ging ik aanstonts door een goet Microscope examineren, en sag met groot vermaak de onbegrijpelijke groote meenigte van dese deelen, van een uijtstekende kleijnheijt in een circulaire ronde beweginge door malkanderen swieren. Alle dese deelen, hoe naukeurig ik die examineerde, scheenen mij niet als⁴⁵⁾ volkome ronde figuiren, behalven veele andere die aan het glas in rust saten; Na een weijnig

20) Omme mij hierin te voldoen - om mij hieromtrent zekerheid te verschaffen. Merkwaardig is, dat L. zijn mening omtrent de zwaveldelen experimenteel tracht te bewijzen. [S.]

41) Over eenige jaren - enige jaren geleden, nl. in de brief van 11 Januari 1675 (Alle de brieven I, blz. 222).
Buspoeder (= buskruit) is een mengsel van kalisalpeter, zwavel en houtskool. (Zie aant. 50 t.a.p., en aant. 93 bij deze brief).

38) Suijver - schoon.

42) Eerst - juist, pas.

+ Proeven met buskruit.

43) Kern, hier = korrel, als synoniem van ‘greijn’, dat hier dus geen gewichtshoeveelheid aanduidt. [S.]

43) Kern, hier = korrel, als synoniem van ‘greijn’, dat hier dus geen gewichtshoeveelheid aanduidt. [S.]

44) Dat - lees: dat zij.

45) Niet als - uitsluitend.

[p. 369]

they were softened by the fire, and subjected to a fast movement. In order to satisfy myself on this point, I called to mind the⁺ observations which I made some years ago in relation to gunpowder¹⁹⁾. So I again took several small glass bottles, and made them so clean as if the same had just come out of a glass-blower's furnace; some of them were three, others four, and some, again, quite six fingers high.

I heated these glasses, in order to remove the humid air which we had in the autumn, so that there should be a thinner air in the little bottle than that in which we live. In such a bottle I then put one or more of the largest grains²⁰⁾ of gunpowder; I then closed it so tight and firmly that no thick or humid air, in which we live, could get into it; and I then placed the part of the bottle where the gunpowder lay, near to a fire which was so strong that the gunpowder flared up. As the gunpowder caught fire, the little bottle became filled with a white smoke; and below this smoke, both at the bottom and at the sides of the glass, the charcoal and the sulphur remained. But when I had put two, three or more grains²⁰⁾ of gunpowder in such a bottle, the charcoal and sulphur flew up much higher, so that I could distinguish the sulphur very clearly from the saltpetre parts; for the former lay so thickly together in some places that it even showed a yellow colour. I then immediately began to examine this (apparently) whitish smoke which, in fact, was the saltpetre, through a good microscope; and I observed with great pleasure the incredibly great multitude of particles, of an extraordinary minuteness, whirling about round and round one another in a circular movement. All these parts, however carefully I examined them, seemed to me nothing but perfectly round shapes, except for many others which adhered to the glass without moving. After a little time I saw that the moving parts

+ Experiments on gunpouder.

19) See letter of 11 January 1675 (The Collected Letters I, p. 223). Gunpowder is a mixture of potassium nitrate, sulphur and charcoal (see note 21 l.c., and note 38 to the present letter).

20) Grain - here indicating size, not weight. [S.]

20) Grain - here indicating size, not weight. [S.]

[p. 370]

tijd, sag ik dat dese bewegende deelen seer langsaam na de grond van het glas sakten; waar op ik de glasen niet overeijnde stelde, maar op sij nederlegde, met die insigte om dat⁴⁶⁾ de Salpeter deelen niet opde grond van het glas (daar een gedeelte vande Houtskool en Swavel lag) soude nederdalen. Wanneer ik nu dit glas soo langh hadde laten leggen tot dat ik oordeelde dat de Salpeterdeelen in rust waren, ging ik deselve weder observeren, en sag doen met groote verwonderingh dat meest alle die deelen, die een weijnig tijt daar te voren rond waren of daar ik geen andere als een ronde figuir aan konde bekennen, nu in sessijdige Sout figuiren waren verandert, waar van eenige seer net⁴⁷⁾ waren als⁺ No 3 fig: M; en weder andere⁴⁸⁾ irreguliere sessijdige figuiren⁺ als fig: N ende O.

Aan veele van dese Sout figuiren konde ik seer distinct sien, dat haar eijnden piramidaals op liepen, als off wij puntige diamanten sagen. En wanneer ik het glas beschoude, daar dese Salpeter deelen alderdikst bij een lagen, daar konde ik maar eenige weijnige Salpeter deelen bekennen die sessijdig waren, uijt oorsaak, dat de sijden vande Salpeter deelen malkanderen (int veranderen vande figuiren, te weten van een ronde figuir, in een sessijdige figuir) quamen aan te raken waar door veele Salpeter deelen in een quamen te stremmen¹⁷⁾, ende aldus irreguliere figuiren veroorsaakten; dog als ik het glas beschoude, daar de Salpeter deelen seer dik op een lagen, daar en konde ik niet doorsien van wegen de menigvuldige deelen, soo dat mij daar bij wijlen niet anders en scheenen te leggen als globulen. Ende daar beneffens sag ik ook wel eenige Salpeter deelen leggen, die de figuir hadden vande Salpeter deelen als in mijn missive vanden 23^en januarij 1685⁴⁹⁾⁺ ende aldaar met No 4 fig: CDE. is aangewesen. Alleen met dit onderscheijt, dat dese laatste gemaakte Soutfiguiren wel hondert⁺ maal kleijnder waren, als⁵⁰⁾ in mijn geseijde voorgaande Missive hebbe vermelt. Ook sag ik wel weder in een ander glas de Salpeter deelen (tusschen eenige weijnige vande hier vorenverhaalde figuiren leggende) die seer lang en dun waren; waar van eenige

46) Met die insigte om dat - met de bedoeling dat.

47) Net - regelmatig van vorm. Zij waren dus weer uitgekristalliseerd. Zie p. 362, aant. 27. [S.]

+ fig. LXXIII.

48) A en B hebben: ‘en andere weder’.

+ afb. 61.

17) Stremmen - zich samenvoegen tot C: ‘coagulabatur’.

49) Zie blz. 78.

+ fig. XV.

+ afb. 11.

50) Als - lees: als (dan) ik.

[p. 371]

were sinking very slowly to the bottom of the glass. I then did not put the glasses upright, but laid them on their sides, with the intention not to allow the saltpetre to sink to the bottom of the glass (where there lay part of the charcoal and the sulphur). Now when I had left this glass lying so long until I judged that the saltpetre parts were in rest, I began to examine them again, and I saw to my great surprise that most of those parts which, a short time before, had been round - or in which I could not detect anything but a round shape - had now changed into six-sided crystals, some of⁺ which were very regular in form²¹⁾, as No. 3 fig. M; and others⁺ again, irregular six-sided figures, as fig. N and O.

Of many of these crystals I could see very distinctly that their sides sloped upwards pyramidally, as if we were looking at pointed diamonds. And when I examined the glass where these saltpetre parts were lying thickest together, I could distinguish only a few saltpetre parts which were six-sided, the reason being that the sides of the saltpetre parts (during the change of shape, that is, from a round figure into a six-sided figure) came to touch one another, which caused many saltpetre parts to coalesce and thereby produce irregular shapes. But when I looked at the glass where the saltpetre parts were lying very thickly together, I was unable to see through it, on account of the multitude of parts, so that it seemed sometimes as if there was nothing there except globules. and apart from this, I did see a few saltpetre parts which had the shape of the saltpetre parts as in my missive of the 23rd⁺ January 1685²²⁾, and shown there in No. 4, fig. CDE. Only with this difference, that this time the crystals were quite a hundred⁺ times smaller than those which I described in my aforesaid previous missive. Again, in another glass I saw the saltpetre parts (lying among some few shapes like those mentioned heretofore), which were very long and thin, and some of which resembled a sheaf of

+ fig. LXXIII.

21) They had crystallized again, see p. 363 note 14 and ill. 61. [S.]

+ ill. 60.

+ fig. XV.

22) See p. 79.

+ ill. 11.

[p. 372]

vertoonden⁵¹⁾ als een bos pijlen die int midden bij een gebonden sijn en welkers eijnden van malkanderen lagen gespreijt⁵²⁾.

Boven de verhaalde beschouwingen quam mij int aldereerst, soo⁵³⁾ als het buspoeder door de vlam sig had verspreijt boven int glas, int oog, een seer dunne vogtigheijt voor, die aan globulagtige deelen, van verscheide grootheden bij een lag⁵⁴⁾, welke vogtige substantie, ik mij vast inbeelde, dat voor het merendeel vande⁺ salpeter was gescheijden, en die ik de olij vande salpeter sal noemen; welke olij ook wel konde vermengt sijn met de olij van de swavel⁵⁵⁾. Omme mij hier in verder te voldoen, heb ik vande verhaalde flesjes genomen, ende daar in gedaan geraffineerde Salpeter⁵⁶⁾, ende sodanigen flesje boven een kleijne opening gegeven, om dat⁵⁷⁾ het niet ontstukken⁵⁸⁾ soude bersten, ende als dan dat flesje bij soo een stark vuijr gebragt, dat de salpeter seer stark stond en kookte⁵⁹⁾, alleen met die insigte, om dat⁵⁷⁾ ik de dampen off opgaande vogt vande salpeter, die [ik] hier voren olij hebbe genoemt, soude konnen beschouwen: En hebbe gesien, dat boven aan het glas uijtnemende veel seer heldere stoffe sat, die seer vloeijende was, ende diemen int besigtigen niet anders als voor olij konde aannemen. Op een andere tijd was dese stoffe oft olij met soo een groote meenigte bij malkanderen gestremt, als off een droppel water platagtig, en irregulier tegen het glas aan sat⁶⁰⁾.

Met dese verhaalde observatien en heb ik mij niet vergenoegt gehouden⁶¹⁾, maar op nieuw verscheijde glaasjes genomen, die seer dun van glas waren, op dat ik des te distincter mijne observatien

51) Vertoonden - er uit zagen, zich voordeden als.

52) Bij de verbranding van het buskruit ontstane kristalletjes van kalium-sulfaat. Daarnevens zulke van salpeter. [J.]

53) Soo - zodra.

54) A en B hebben verkeerdelijk: ‘lagen’.

+ Onderzoek van salpeter.

55) Dit is vocht, afkomstig uit de houtskool, met zuur, door verbranding ontstaan, erin opgelost. [Ho.]

56) Door omkristallisering zuiverder salpeter. [Ho.]

57) Om dat - opdat.

58) Ontstukken - A en B hebben hier en elders: ‘aan stukken’.

59) Stond en kookte - stond te koken. Deze stijlfiguur (hendiadys) die ook in de 17e eeuwse literatuur veelvuldig voorkomt, gebruikt L. verderop nog eens: ‘open en boven eijnde’ (= het open boveneinde). [Dam.]
Het ‘koken’ omvat mede de zuurstofontwikkeling uit de gesmolten salpeter. [Ho.]

57) Om dat - opdat.

60) Gevormd water, in druppeltjes gecondenseerd. [J.]

61) Zich vergenoegt houden - zich tevreden stellen.

[p. 373]

arrows tied together in the middle, and whose extremities were spread apart²³⁾.

In addition to the aforementioned observations I had noticed first - as soon as the gunpowder had spread, owing to the flame, to the top of the glass - some very thin moisture, which had accumulated in the form of particles resembling globules of various sizes; which moist substance, so I firmly believed, had to a large extent separated from the saltpetre, and which I shall call the oil of the saltpetre, which oil might also have got mixed with the oil of⁺ the sulphur²⁴⁾. In order to satisfy myself regarding this I took some of the said glass bottles and put refined saltpetre²⁵⁾ in them, making a small opening in the top of these bottles so that they should not explode; and I then brought that bottle near to such a strong fire that the saltpetre boiled very strongly²⁶⁾, only with this intention that I should be able to examine the vapour, or rising moisture, of the saltpetre, which I heretofore called the oil. And I noticed in the upper part of the glass an exceedingly great quantity of a very clear substance, which was very fluid, and which one could not, on examining it, take for anything but oil. At another time this substance, or oil, had accumulated in so large a quantity, as if a drop of water had adhered, flattish and irregular, to the glass²⁷⁾.

With the aforementioned observations I did not content myself, but once more took several glasses, the glass of which was very thin, in order that I might effect my observations still more

23) These are crystals of potassium sulphate produced by the burning of the gunpowder, together with saltpetre crystals. [J.]

+ Examination of saltpetre.

24) This is liquid present in the charcoal, with acid, produced by combustion, dissolved in it. [Ho.]

25) Saltpetre purified by re-crystallization. [Ho.]

26) This ‘boiling’ also comprises the production of oxygen from the molten saltpetre. [Ho.]

27) Water produced by the reaction and condensed into droplets. [J.]

[p. 374]

soude te weeg brengen, alleen om te sien off ik voor mijn gesigt de verandering vande salpeterdeelen (te weten van ronde deelen in sessijdige figuiren) niet soude komen te sien; en hebbe soo aanstonts als het buspoeder int glas, door het vuijr was opgesprongen⁶²⁾, het glas, door een Microscope, voor het gesigt gebragt; ende eijndelijk de ronde salpeter figuiren, soo schielijk voor mijn gesigt in sessijdige figuiren sien veranderen als een blixem voor onse oogen, ende dat niet een ofte meer figuiren; maar om soo te spreeken altemaal gelijk; en alhoewel ik op de sijden van het glas, die onder gelegen hadde, ende daar de meeste Salpeterdeelen waren gesakt, wanneer hare beweginge ophield, een overgroot getal van sodanige kleijne deelen sag leggen, aan dewelke geen figuiren te bekennen waren, soo beelde ik mij egter⁶³⁾ in, dat die kleijne deelen sodanigen figuir hadden als de grooter deelen, en dit versterkte mijn gevoelen⁶⁴⁾, als ik soo nu als dan een grooter deeltge onder de geseijde kleijne deelen sag leggen, aan 't welke ik de figuir, die een grooter deeltge hadde, konde bekennen: Dit getal van Salpeter deelen, die van een kern buspoeder komen, is soo onbegrijpelijk veel, dat ik het getal daar van niet en derff begrooten; ende dat boven de Swavel deelen ende de deelen vande houtskool; en gelijk⁶⁵⁾ ik een kleijn deeltge als een groff Sand of diergelijke, met mijn gedagten in duijsent Millioenen van deelen gedeelt heb⁶⁶⁾, en daar benevens vast gestelt de groote meenigte van deelen, waar uijt soo een deeltge was te samen gestelt, soo quamen mij de Salpeter, Swavel en houtskool deelen, die van een greijn⁴³⁾ buspoeder afquamen, mij in nog grooter getal te voren als duijsent Millioenen van deelen. Dese geseijde observatien vande sessijdige salpeter deelen, quamen mij alderbequaamst⁶⁷⁾ te voren, als ik een greijntge buspoeder in een glaasje liet springen: want als ik drie

62) Opgesprongen - ontploft.

63) Egter - toch.

64) Het onderwerp bij ‘versterkte’ is de volgende bijzin; men leze dus: ‘en deze mening werd versterkt, toen...’. [Dam.]

65) Ook hier vinden wij de verbinding van een vergelijking met een tegenstelling. De gedachte is: ‘Met de duizendmillioen deelen van een grof zand kan ik het aantal delen van een korrel buskruit vergelijken en dan is het laatste toch nog groter’. Wij zouden hier een tegenstellend voegwoord gebruiken (hoewel, ofschoon), maar voor L. blijkt het element van de vergelijking te praevaleren. [Dam.]

66) Een groff sand heeft een middellijn van ± 870 µ, zulk een deeltje zou dus een middellijn van 1µ moeten hebben. [S.]

43) Kern, hier = korrel, als synoniem van ‘greijn’, dat hier dus geen gewichtshoeveelheid aanduidt. [S.]

67) Alderbequaamst - op de beste wijze, het mooist.

[p. 375]

distinctly; merely to see whether I might not observe the change in the saltpetre parts (to wit, from globular into six-sided figures). And so, as soon as the gunpowder, through the fire, had exploded in the glass, I brought the glass to my eye under a microscope: and I then at last watched the round saltpetre figures change into six-sided figures, as rapidly as the lightning before our eyes; and not, moreover, one or more figures, but so to speak all at once; and although I could see a very large number of particles which were so small that their figures could not be distinguished, lying on that side of the glass which was lowest, and where most of the saltpetre, parts had settled when their movement stopped, I nevertheless imagined that those tiny particles had a figure similar to the larger parts. And I was strengthened in this opinion when I saw, here and there, a larger part lying among the small ones, on which I could recognize the figure of a large part. This number of saltpetre parts which come from one grain of gunpowder is so incredibly great that I dare not form an estimate of their number; and this over and above the sulphur parts and the charcoal parts, and while I have, in my imagination, divided a small part such as a coarse grain of sand into a thousand million particles²⁸⁾, and, moreover, determined the large number of parts of which such a particle is composed, yet the saltpetre, sulphur and charcoal particles, coming from a grain²⁰⁾ of gunpowder appeared to me present in still larger number than a thousand million particles.

These aforesaid observations of the six-sided saltpetre parts appeared to me most clearly when I made a single grain of gunpowder explode in a glass; for when I put three grains together

28) Such a particle should have a diameter of about 1 µ as a coarse grain of sand has a diameter of about 870 µ. [S.]

20) Grain - here indicating size, not weight. [S.]

[p. 376]

greijntges te gelijk in een glaasje deede, wierpen de Salpeter deeltges, niet alleen de Swavel, maar ook de Houtskool tot boven int glas, welke twee laatste deelen niet alleen het gesigt belette, maar het belette ook de veranderinge vande figuiren. Ik heb ook waargenomen, dat alsmen eene kern buspoeder van onderen aansteekt, dat alsdan de Swavel en Houtskool seer hoog werd opgeworpen, ende dat wanneermen een kern buspoeder van bovenen aansteekt, dat alsdan weijnigh houtskool, en ook minder swavel om hoog werd geworpen⁶⁸⁾.

⁺Uijt dese observatien, quam mij in gedagten, de proeff van het bus-poeder, die men hier te lande is nemende, om te sien off het deugtsaam⁶⁹⁾ buspoeder is; namentlijk: men neemt een musquetschoot⁷⁰⁾ buspoeder, en dat leijtmen soo piramidaals als men kan op een schoon wit papier, en men steekt met een brandende lont opde top, off van bovenen in het buspoeder; en wanneer nu het papier niet verbrand nog swart is, soo oordeelt men het goet buspoeder te sijn: Maar hier toe kan de hand vanden aansteker (beeld ik mij in) veel contribueren: want soo den aansteker met de punt vande brandende Londt alleen de superfitie⁷¹⁾ van het buspoeder komt aan te raken, ende alsoo het selve aansteekt, soo moet volgen, dat het papier seer besmet moet sijn en ook verbrand, uijt oorsaak dat het bovenste buspoeder eerst in brand raakt, en gewelt⁷²⁾ op het onderste, dat laatst in brand raakt, is doende⁷²⁾, waar door dan de rook en vuijr van het laast brandende buspoeder wort nederwaarts geslagen. Maar wanneer de aansteker met een schielijke hand, de brandende lont in het buspoeder soo diep komt in te dringen, dat de brandende lont het onderste buspoeder soo vaardig, off vaardiger⁷³⁾ komt aan te steken als het bovenste buspoeder, soo moet volgen dat het onderste buspoeder het buspoeder dat boven en ter sijden leijt al omhoog werpt, eer dat het in brand is, waar uijt volgen moet dat in sulken geval het papier

68) Als de gassen zich bovenaan ontwikkelen, vinden zij natuurlijk geen zwavel en koolstof boven zich, zodat deze ook niet omhoog geworpen kunnen worden. [Ho.]

+ Kritiek op de gangbare methode van onderzoek van buskruit.

69) Deugtsaam - deugdelijk.

70) Zoveel buskruit als men voor een schot met een geweer nodig had. [Dam.]

71) Superfitie - het oppervlak.

72) Geweld doen - kracht, druk uitoefenen.

72) Geweld doen - kracht, druk uitoefenen.

73) Soo vaardig, off vaardiger - even snel of sneller.

[p. 377]

in a glass the saltpetre parts drove not only the sulphur, but also the charcoal to the top of the glass, which latter two parts not only obstructed the view, but also prevented the figures from changing. I have also observed that if one lights a grain of gunpowder from below, then the sulphur and the charcoal are forced up very high; but that, when one lights a grain of gunpowder from above, only little charcoal, and also less sulphur are thrown up²⁹⁾.

⁺Following these observations I came to think about the test of the gunpowder such as is being made in this country, in order to find out whether it is of good quality; namely, one takes a musket-shot³⁰⁾ of gunpowder, and places it as pyramid-wise as possible on a clean white sheet of paper, and one holds a burning linstock to the top or pushes it into the upper part of the gunpowder. Now if the paper is neither burnt nor blackened, one judges the gunpowder to be good. But (I imagine) the hand of the lighter may contribute greatly to this; for if the lighter touches only the surface of the gunpowder with the point of the burning fuse, and so sets the same on fire, it must follow that the paper must get very much blackened, and also burns, because the top of the gunpowder burns first, and exercises pressure on the lowest part, which burns the latest, wherefore the smoke and fire from the gunpowder which burns last, are forced downwards. But if the lighter, with a rapid hand pushes the burning linstock so deeply into the gunpowder that the burning linstock lights the gunpowder at the basis as quickly as, or more quickly than, the powder near the top, it must follow that the former already forces the gunpowder, lying beside and above it, upwards before it has yet caught fire, from which it must follow that, in such a case, the paper will not be greatly damaged

29) If the gases develop on top, they do not, of course, find any sulphur and charcoal above themselves, so that these cannot be forced up either. [Ho.]

+ Criticism on the the usual method of testing gunpowder.

30) The quantity of gunpowder then required for one rifle-shot. [Dam.]

[p. 378]

weijnig last lijd en besmet word. In somma den eenen sal het buspoeder sodanig aansteken, datmen sal oordeelen het goet buspoeder te sijn; ende den anderen sal het selve⁷⁴⁾ aansteken, datmen het sal oordeelen voor ondeugende⁷⁵⁾, ofte onstark, ofte dat het te vogtig is: want sien wij datter tijd vereijst word (gelijk het ook seeker is) dat de brand van eene kern buspoeder, die van onderen aangesteken word, het bovenste gedeeltge [!] vandeselve kern, eer dat het de brand heeft ontfangen, om hoog werpt; hoe veel te meer tijd heeft een gantsche Musquetschoot buspoeder van noden, eer de brand vande eene kern tot de andere overgaat?

⁺Vorders heb ik mijn gedagten verder laten gaan op het aangesteken buspoeder in dat⁷⁶⁾ besloote glas; namentlijk, off de bewegende Salpeterdeelen, en het vuijr niet na en lieten een grooter⁷⁷⁾ off meerder in een gedrongen lugt in het besloote glas. Om hier van een proeff te nemen, heb ik verscheijde glaasjens genomen ende inde eerste gedaan een groote greijn off kern buspoeder; in een ander twee greijnen, ende in een derde drie greijnen buspoeder, ende deselve seer digt toegestopt hebbende, heb ik het buspoeder daarin laten springen, ende deselve glasen soo lang laten stil leggen, tot dat ik oordeelde dat de salpeterdeelen in rust waren. En wanneer ik nu dese glaasjens quam te openen, vloog de lugt met gewelt daar uijt.

Na desen heb ik nog met verscheijde andere glasen gehandelt, als hier boven geseijt, ende hebbe deselve eerst den vierden, en ook den vijfden dag geopent, ende hebbe insgelijks waargenomen, dat de lugt int openen met soo grooten gewelt daar uijt vloog, als inde eerst geseijde glasen.

Voorts heb ik nog verscheijde andere glaasjens genomen, en in ijder gedaan drie kernen off greijnen buspoeder, ende deselve mede wel toegeslooten hebbende, het buspoeder daar in laten springen, dog hier sprongen met een slag verscheijde glasen ontstukken, schoon in deselve gelijke quantiteijt buspoeder, ende de glasen van een ende deselve groote waren. Ik beelde mij in, dattet geschiede, om dat inde ontstukken gesprongen glasen de kernen buspoeder te gelijk off vaardiger⁷³⁾ in brand raakte, als in andere die heel

74) Het selve - hetzelfde, een gelijk monster.

75) Ondeugende - ondeugdelijk.

+ Verder onderzoek van het buskruit. Meting van het volume gas dat bij de verbranding ontstaat.

76) A en B hebben: ‘in een’.

77) Grooter - d.w.z. meer gecomprimeerd en dus tevens in grotere hoeveelheid aanwezig. C. heeft ‘majore quantitate’.

73) Soo vaardig, off vaardiger - even snel of sneller.

[p. 379]

or soiled. In short, one person will light the gunpowder in such a way that it will be considered good, and another will light the same sample in such a way that it will be judged of poor quality, or not strong enough, or too moist. For seeing that time is needed (as it certainly is) for the fire of a single grain of gunpowder which is lit from below, to force up the upper part of the same grain before it has been reached by the fire; how much time will then be needed for an entire musket-shot of gunpowder, before the fire spread from one grain to another?

⁺I furthermore continued to let my thoughts dwell on this lighted gunpowder in that³¹⁾ closed glass; namely, whether the moving saltpetre parts and the fire did not leave behind them more³²⁾, and more compressed, air in the closed glass. In order to make a test of this, I took several small glasses, and put a large grain of gunpowder in the first, in another, two grains, and in a third, three grains of gunpowder; and after having closed them very tightly, I made the gunpowder explode inside. I then left the glasses alone for so long until I thought that the saltpetre parts were in rest. And when I then came to open these glasses, the air burst out with force.

After this I again dealt with several other glasses in the way described above, and only opened the same, some on the fourth, and others on the fifth day, and observed also that, on the glasses being opened, the air burst out with the same great violence as from the first-mentioned glasses.

I further took several other glasses, and placed three grains of gunpowder in each; and after having closed them well, made the gunpowder explode inside. But here, several glasses burst into pieces with a detonation, although they had the same quantity of gunpowder in them, and were of the same size. I thought that this happened because the grains of gunpowder in the exploding glasses caught fire either simultaneously, or quicker than in the other ones

+ Experiments on the volume of gas, produced by the burning of gunpowder.

31) A and B have ‘in a’.

32) I.e. more compressed, and also, therefore, in greater quantity. C has ‘majore quantitate’. [Dam.]

[p. 380]

bleven. De heel geblevene glaasjens heb ik na verloop van vier en twintig uijren sodanigh geopent, dat de in eengedronge off geperste lugt (die in dese glasen grooter⁷⁷⁾, was als de gemene lugt is, waar in wij leven, en waarmede de glaasjes waren gevolt eer ik deselve toesloot) soude moeten gaan in het midden van een glase bol met een redelijk naauwe hals, gevolt met water; welke hals niet regt over eijnde, maar wat op een sijde lag, met die insigte om naaukeurig agt te konnen nemen, de hoegrootheijt vande Lugt, die uijt een vande verhaalde glasen, waar in het buspoeder was gesprongen, met het openen vandeselve soude gaan inde glase bol, die gevolt was met water; want soo veel uijtbreijdinge vande Lugt als inde glase bol wiert gestort soo veel water most uijt deselve verhuijsen.

Ik heb dan verscheijde glaasjens, na dat het buspoeder daar in was gesprongen gewogen; dog ik sal der alhier maar een, in plaats van alle, aanroeren. Dit glas woog⁷⁸⁾ 77 asen⁷⁹⁾, ende wanneer ik de starke off in een gedronge lugt, die daar in was, hadde laten vliegen inde voorverhaalde glase bol⁸⁰⁾, volde ik het selve glas met water; dit water wegende, bevond ik, dat inde holligheijt van het glaasje gingh de quantiteijt van 63. asen swaarte water; Met dit water vulde ik de te meer geseijde glase bol⁸¹⁾, waar uijt het water met de inkomende lugt, die uijt het glas, waar in het buspoeder was gesprongen, gelopen was, en ik bevond dat uijt de glase bol was gestort 55 asen swaarte water: want ik behield maar 8 asen swaarte over en bij gevolg dan de Lugt die uijt het glaasje⁸²⁾, waar in drie kernen buspoeder sijn gesprongen, is soo in een gedrongen geweest, dat met het openen van het selve glas, daar uijt verhuijst sijn, seer na ⅞ deelen, in somma, de Lugt int glaasjen, eer dat het

77) Grooter - d.w.z. meer gecomprimeerd en dus tevens in grotere hoeveelheid aanwezig. C. heeft ‘majore quantitate’.

78) A en B hebben hier en elders: ‘woeg’; dit is een oude vorm van de verleden tijd.

79) Een aas is 48 mg. [S.]

80) Geheel duidelijk is L. niet in de beschrijving van zijn methode om⁺ gassen uit het ene vat in het andere over te brengen. Afb. 62 geeft waarschijnlijk zijn werkwijze weer. L. meet niet direct het volume van het ontwikkelde gas, maar het gewicht van het verplaatste water. Het is zeer merkwaardig, dat L., die geen scheikundige was, quantitatieve metingen over gasontwikkeling deed vóór Stephen Hales (1727), aan wie de prioriteit in deze gewoonlijk wordt toegeschreven. [Ho.]

+ afb. 62.

81) L. bepaalde dus het volume van het glas, door de hoeveelheid water erin te wegen. [S.]

82) In deze zin ontbreekt, ook in A en B, het werkwoord ‘ontsnapte’ of ‘gelopen was’.

[p. 381]

that had remained whole. After twenty-four hours I opened the glasses that had remained whole, in such a way that the compressed air (which is present in these glasses in greater quantity³²⁾ than the ordinary air in which we live, and with which the glasses were filled before I closed them) would have to go into the centre of a glass sphere with a fairly narrow neck, and filled with water. This neck not to be upright, but slightly on one side; with this intention, to enable myself to observe very closely the quantity of air that would go into the glass sphere filled with water, from the said glasses in which the gunpowder had exploded; for just as much expansion of air as was forced into the glass sphere, as much water was bound to move out of the same.

I then weighed several of the glasses after the gunpowder had exploded in them; but I will here refer only to one, instead of to all of them. This glass weighed 77 aces³³⁾; and when I had let the strong, or compressed, air which was in it, fly into the aforesaid glass sphere³⁴⁾, I filled the former glass with water; and on weighing this water I found that a quantity of 63 aces' weight of water had gone into the hollowness of the glass. With this water I then filled the glass sphere³⁵⁾ referred to before - from which the water had been removed by the incoming air that had escaped from the glass in which the gunpowder had exploded -; and I found that a quantity of 55 aces' weight had poured from the glass sphere; for there remained only 8 aces' weight on the balance. Therefore, the air which had escaped from the glass in which the three grains of gunpowder had exploded, had been compressed to such a degree that almost seven-eights of it escaped from the said glass when it was opened; in short, the air in the glass, before the

32) I.e. more compressed, and also, therefore, in greater quantity. C has ‘majore quantitate’. [Dam.]

33) An ace is 48 mg. [S.]

34) L. is not quite clear in the description of his method of transferring gases from one vessel to another. Ill. 62 probably purports to illustrate his working method. L. does not measure directly the volume of the gas developed, but the⁺ weight of the water displaced. It is most remarkable that L., who was not chemically trained, made quantitative measurements concerned with the formation of gases before Stephen Hales (1727), to whom the priority in this is usually attributed. [Ho.]

+ ill. 62.

35) L. therefore determined the volume of the glass by weighing the quantity of water in it. [S.]

[p. 382]

buspoeder was opgesprongen, was een, en wanneer het buspoeder was opgesprongen, was de lugt soo stark ineen geperst, dat deselve, om niet ineen gedrongen, maar liber te sijn de spatie van seer na 1 ⅞ van nooden hadde⁸³⁾.

Met dese mijne verhaalde observatien, en heb ik mij nog niet vergenoegt gehouden⁶¹⁾, maar onder anderen genomen een glaasje, ende in dat selvige gedaan een gemene kern buspoeder, ende in dat glaasje een opening gelaten, als een gemene spelt dik is, welk open en boven eijnde⁸⁴⁾ dat dun en spits was, heb ik gebragt inde hier te voren geseijde glase bol, die gevolt was met water, ende dus de eene kern buspoeder int glas aangesteken hebbende wiert soo een groote quantiteijt lugt uijt het glas, waar in het buspoeder was aangesteken, gebragt inde glase bol, die gevolt was met water, dat ik om die glase bol weder te vullen met water, daar toe 160 asen swaarte⁸⁵⁾ water van doen hadde, ende dat boven het water dat in het glas was gestort, waar in het buspoeder was gesprongen. Dit glas benevens nog een ander, dat onder verscheijde glasen in sijn geheel was gebleven, uijt oorsaak dat veele glasen, door het innekomende water ontstukken sprongen⁸⁶⁾, heb ik, al eer ik de kern buspoeder liet springen, gewogen, met die insigte, omme na het springen de hoegrootheijt vande holligheijt van het glas te weten, ende bevonden dat het water dat int selvige was 150 asen swaar woogh.

Om hier uijt nu een calculatie te maken (soo na als het ons doenlijk is) soo moeten wij de hoegrootheijt vande holligheijt van het glas, waar in het buspoeder was gesprongen aan een sijde stellen⁸⁷⁾, en seggen alleen maar: een gemene kern buspoeder,

83) L. heeft gevonden, dat er voor de ontploffing 63 volume-eenheden lucht waren en na de ontploffing 55 volume-eenheden gas in de ontvanger komen, dus ± ⅞ deel. Het ontging hem, dat een deel der verbrandingsproducten in het water oploste. [Ho.]

61) Zich vergenoegt houden - zich tevreden stellen.

84) Welk open en boven eijnde - en dit open boveneinde. Zie aant. 59.

85) A en B hebben verkeerdelijk: ‘swaar’.

86) L. bedoelt, dat hij de proef maar met twee glaasjes heeft kunnen doen, doordat de andere stuk sprongen. Hij zal ze natuurlijk alle voor de proef hebben gewogen, daar hij steeds alle wetenschappelijke voorzorgen nam. [Dam.]

87) Aan een sijde stellen - buiten beschouwing laten.

[p. 383]

gunpowder exploded, was one; and when the gunpowder had exploded the air had been compressed so strongly that - in order not to be compressed but free - it required the space of very nearly one and seven-eights³⁶⁾.

I did not content myself with the observations described heretofore; but, among other things, I have taken a glass and placed in the same an ordinary grain of gunpowder, leaving in the glass an opening as wide as a common pin is thick; I then introduced the open top of the glass, which was thin and pointed, into the glass sphere referred to before, which was filled with water. Now as that one grain of gunpowder had been set alight, such a large quantity of air was forced from the glass in which the gunpowder had been set alight, into the glass sphere filled with water, that, in order to fill that glass sphere once again with water I required 160 aces' weight of water; and such over and above the water that had been poured into the glass in which the gunpowder had exploded. This glass, and another too, which had, out of several remained whole - for many glasses burst into pieces through the incoming water³⁷⁾ - I weighed before causing the grain of gunpowder to explode; with the intention to determine, after the explosion, the size of the hollowness of the glass; and I found that the water which was in the same weighed 150 aces.

Now to make a calculation from this (as accurately as is feasible to us) we must leave aside the content of the cavity of the glass in which the gunpowder has exploded, and only say: an ordinary grain of gunpowder, as it was set alight, has forced a volume of air

36) L. found that, before the explosion, there were 63 volume-units of air, and that, after the explosion, 55 volume-units pass into the receiver, i.e. a ⅞ part. It escaped his notice that part of the combustion-products dissolved in the water. [Ho.]

37) L. means that he was able to make the experiment with only two glasses, because the others burst into pieces. He will, of course, have weighed them all, since he invariably took every scientific precaution. [Dam.]

[p. 384]

heeft met het aangaan⁸⁸⁾ van het selvige een spatie⁸⁹⁾ lugt in een glase bol gebragt, die sodanigen plaats beslaat als 160 asen swaarte water in sig begrijpt. En omme de hoegrootheijt vande Lugt, die door eene kern buspoeder wert veroorsaakt met de hoegrootheijt van het buspoeder (dog gantsch onseker) over een te brengen, het soo stellen, dat het water en buspoeder even stoff swaar is⁹⁰⁾; daar⁹¹⁾ nogtans ter contrarie, het buspoeder stoff swaarder is dan het water; want het buspoeder smelt⁹²⁾ int water; Laat nu 13 kernen buspoeder een aas wegen, dese 13 kernen met 160 asen vermenigvuldigt comt 2080 maal dat een kern buspoeder grooter plaats van doen heeft als sij aangesteken is⁹³⁾.

88) Het aangaan - het ontbranden, exploderen.

89) Spatie - volume.

90) Even stoff swaar is - hier zeker: hetzelfde soortelijk gewicht heeft.

91) ‘Daar’ betekent hier ‘hoewel’. L. bedoelt dus: ‘nemen wij maar aan, hoewel het niet juist is, dat water en buskruit een gelijk soortelijk gewicht hebben’. L. weet heel goed dat buskruit soortelijk zwaarder is, daar het zinkt (zie aant. 92). [S.]

92) Het woord ‘smelt’ in het handschrift moet een verschrijving zijn; A en B hebben ‘sinkt’. C heeft: ‘nam pulvis pyrius in aqua petit fundum’. [Dam.]

93) Het rookgevende, zwarte buskruit is omstreeks het midden van de 14e eeuw in Europa bekend geworden en bij de legers in gebruik genomen. Een van de eerste offers, die de vervaardiging van deze gevaarlijke stof vergde, was het raadhuis in Lübeck dat door een buskruitontploffing een prooi der vlammen werd.
Noch de Dominicaner monnik Roger Bacon, noch de Franciscaner monnik Berthold der Schwartze mogen als de uitvinder worden beschouwd. Het kruit stamt uit China, waar het salpeter wordt gevonden. Salpeter werd oudtijds wel Chinees zout of Chinese sneeuw genoemd.
Het rookgevende kruit is nagenoeg 500 jaar weinig in samenstelling veranderd, alleen de zuiverheid van de samenstellende stoffen is vergroot en de afmetingen der korrels werden gewijzigd.
Buskruit bestaat uit een mengsel van salpeter, zwavel en houtskool (in Nederland in een verhouding van ongeveer 70 : 14 : 16), verschillend naar gelang van het land van herkomst.
Verschillende onderzoekers hebben getracht de hoeveelheid gas die zich ontwikkelt bij de verbranding van het kruit, te bepalen. Fontana zegt dat buskruit zich 2276 maal zou uitzetten, Robins noemt 1000 maal. Musschenbroek vond volgens Amontons en Bellidor een getal van 4000, volgens Havebec 2220. Brianchon (Sur la poudre à tirer, 1822) berekent op grond van genomen proeven dat 100 g kruit 288 1 gas geeft, bij een temperatuur van O^o C. en een barometerstand van 760 mm.
In het algemeen kan men aannemen, dat 1 kg kruit bij 0^o C. en 760 mm 3000 1 gas geeft.

[p. 385]

into the glass sphere, which occupies as much space as a volume of water weighing 160 aces. And in order to compare the volume of air created by one grain of gunpowder, with the size of the gunpowder (albeit very inaccurately) we must assume that the water and the gunpowder have the same weightiness, although, on the contrary, the gunpowder is weightier than water, because the gunpowder melts³⁸⁾ in water. Now let 13 grains of gunpowder weigh one ace; multiply these 13 (grains) with 160 (aces); makes 2080. Therefore, a grain of gunpowder requires 2080 times its own space when it has been set alight³⁹⁾.

38) The word ‘smelt’ (= Dutch for ‘melts’) must have been a slip of the pen. A and B have: ‘sinkt’ (= sinks). C has: ‘nam pulvis pyrius in aqua petit fundum’. [Dam.]
L. knows very well that the specific weight of gunpowder is greater, since it sinks. [S.]

39) The smoke-producing, black gunpowder became known in Europe about the middle of the 14th century, when it was put into use by the various armies. One of the first sacrifices demanded by the manufacture of this dangerous substance was the Lübeck town hall which was burnt down owing to an explosion of gunpowder.
Neither the Dominican monk Roger Bacon, nor the franciscan monk Berthold der Schwartze must be regarded as the inventor. Gunpowder originally came from China, where saltpetre is found. In olden times saltpetre was often called ‘Chinese salt’, or ‘Chinese snow’.
The composition of smoke-producing gunpowder has hardly been altered during these 500 years; only the purity of the component substances has been improved, and the size of the grains was modified.
Gunpowder is a mixture of saltpetre, sulphur and charcoal (in the Netherlands, in a proportion of about 70 : 14 : 16) differing according to the country of origin.
Various investigators have attempted to determine the quantity of gas produced by the combustion of gunpowder. Fontana says that gunpowder expands 2276 times; Robins mentions 1000 times. Musschenbroek - according to Amontons and Bellidor - found the figure of 4000, and according to Havebec, 2220. Brianchon (Sur la poudre à tirer, 1822), on the basis of experiments made by him, calculates that 100 gr. gunpowder produces 288 litres of gas, at a temperature of 0^o C, and a barometre pressure of 760 mm.
In general we may assume that 1 kg gunpowder, at 0^o C and 760 mm, produces 3000 1 gas.
References.: L.A. van Meerten (1807), Verhandeling over de ontploffing van het buskruid in toepassing op het voorgevallen ongeluk te Leyden op den 12 January 1807; C.J. Brianchon, op. cit.; B. Lepsius (1891), Das alte und neue Pulver (1900), Treatise on service explosives. [v.d.B.]
Bronnen: L.A. van Meerten (1807) Verhandeling over de ontploffing van het buskruid in toepassing op het voorgevallen ongeluk te Leyden op 12 January 1807; C.J. Brianchon, op cit.; B. Lepsius (1891), Das alte und das neue Pulver; (1900) Treatise on service explosives [v.d.B.]

[p. 386]

Hier heb[t] gij dan de hoegrootheijt vande uijtbreijdinge van het buspoeder bij mij soo naaukeurig genomen, als het mij doenlijk was, dog gantsch onvolkomen⁹⁴⁾: want de eene kern buspoeder sal veel volmaakter het vuijr ontfangen, als een ander; om dat de vermengde stoffe van salpeter, swavel, en houtskool niet juijst overal gelijk is⁹⁵⁾: te meer om dat ik een kern buspoeder heb aangesteken, waar van een gedeelte al gebrand⁹⁶⁾ was, eer de rest opvloog. Maar het geene dat mij in dese mijne speculatien⁹⁷⁾ het aanmerkenstwaardigste scheen, dat was, dat soo schielijk als de lugt door de opening van het glas, daar in de kern buspoeder was, door het aansteken van het selve buspoeder wiert gestort inde glase bol, die gevolt was met water, soo onbedenkelijk⁹⁸⁾ schielijk wierd wederom het water door de naaute van het glas, daar in de kern buspoeder was aangesteken, gestort uijt de bol met water dat selfs het glas seer na halff gevolt was met water.

De oorsaak hier van bragt mij geen andere redene te binnen als deze: Het vuijr dat van het buspoeder afgaat, en int besloote glas is, heeft een groote uijtbreijdinge in het glas van noden, waar voor de lugt die int glas is voor een gedeelte moet verhuijsen, en soo schielijk als dit vuijr aangaat, soo schielijk verhuijst het vuijr weder door de vaste deelen van het glas; met dese verhuijsinge van het vuijr uijt de holligheijt van het glas, moet daar weder een ander lichaam inde plaats komen, om dat geen ijdel⁹⁹⁾ int glas kan sijn, en dus moet de plaats, waar uijt het vuijr verhuijst weder gevolt

94) A en B hebben: ‘onvolmaakt’.

95) Om dat de vermengde stoffe... niet juijst overal gelijk is - omdat het mengsel niet homogeen is. [Dam.]

96) A en B hebben: ‘verbrand’.

97) Speculatien - proefnemingen, onderzoekingen.

98) Onbedenkelijk - ondenkbaar.

99) IJdel - leegte, vacuum.

[p. 387]

Here, then, you have the degree of the expansion of the gunpowder, computed by me as accurately as was feasible to me, though quite imperfectly; for one grain of gunpowder will take up the fire much more perfectly than another, because the mixture of saltpetre, sulphur and charcoal is not exactly equal all over⁴⁰⁾; the more so, because I set alight a grain of gunpowder, part of which had already been burned before the remainder exploded. But what seemed to me most remarkable in these my investigations, was that, just as fast as the air was forced, through the opening of the glass in which lay the grain of gunpowder, when the said gunpowder was lit, into the glass sphere filled with water, just as incredibly fast the water poured through the narrowness of the glass in which the grain of gunpowder had been set alight, from the sphere filled with water, so that the glass itself was nearly half filled with water. For the cause of this I could find no other reason but this one: the fire coming from the gunpowder, and being in the enclosed glass, requires a great expansion inside the glass, so that part of the air, that is in the glass, must move away; and as rapidly as this fire is lighted, just as rapidly does the fire move away again through the solid parts of the glass; with this removal of the fire from the hollowness of the glass, some other body must come there in its place, because there cannot be an emptiness in the glass; and therefore the space from which the fire has moved must be filled again

40) I.e. not homogeneous. [Dam.]

[p. 388]

werden met water, om dat de opening van het glas onder het water is¹⁰⁰⁾.

⁺Uijt de weder instortinge van het water in het glas (waar in het buspoeder was aangesteken) doen het vuijr daar uijt verhuijsden, heb ik mijn gedagten laten gaan op het aangestooken buspoeder in een Canon off roer, en vast gestelt dat de kogel¹⁰¹⁾ uijt een overlang¹⁰²⁾ Canon off roer, soo veel kragt niet en kan doen off soo verre niet kan geschooten werden, dan off¹⁰³⁾ het Canon off roer minder lengte hadde. De reden die ik mij hier van te binnen bragt¹⁰⁴⁾ was dese: een Canon dat 18 voet lang is, daar in heeft het buspoeder 1½ maal soo veel tijd van noden, eer dat het de kogel kan brengen tot voor aan de tromp van het Canon, dan in een Canon dat 12 voet lang is, in welke lange tijd veel buspoeder int lange Canon al verbrand is, eer dat de kogel inde opene lugt is gekomen; Dit verbrande buspoeder is niet alleen weg; maar soo ras en heeft het Buspoeder sijn uijtbreijdinge niet gedaan off daar verhuijst aanstonts uijt het Canon seer na 1/9¹⁰⁵⁾ van de uijtbreijdinge, die weder gevolt moet werden met een andere stoffe, die het dan ontleent ofte gevolt werd van het buspoeder dat in brand raakt, na dat het eerst al verbrand is; en dus vermindert de kragt van het buspoeder, eer dat de kogel uijt het kanon is, even gelijk ik hier voren geseijt heb, dat het toegaat met het aansteken van het buspoeder in een glas, dat soo ras als het aangesteken is, ende de vlam gegeven heeft, de lugt in het glas, door het verhuijsen vande vlam, soo kleijn is, dat ontrent een vierde vande uijtbreijdinge

100) L. erkent blijkbaar - met de Cartesianen - geen vacuum. De ‘vuurmaterie’ drijft eerst lucht uit het ontploffingsvat en treedt dan zelf door de poriën van de glazen wanden naar buiten. Om een ‘ledig’ te voorkomen, wordt nu water uit de ontvanger naar binnen gezogen. Modern vertolkt: na de ontploffing wordt een groot deel van de gassen naar de ontvanger verplaatst; bij afkoeling en dus inkrimping der achtergebleven gassen, wordt water in het ontploffingsvat gezogen. [Ho.]

+ Toepassing van het gevondene op de lengte van een kanon.

101) Kogel - A en B hebben hier en elders de in de 17e eeuw vaak voorkomende vorm: ‘koegel’, die met het Duits verband houdt. [Dam.]

102) Overlang - zeer lang; C heeft ‘valde longus’, doch volgens Kiliaen komt overlang overeen met ‘perlongus’. [Dam.]

103) Off - indien.

104) Te binnen bragt - kon bedenken; L. gebruikt in deze betekenis vaak ‘imagineerde’.

105) A en B hebben hier ‘¼’, klaarblijkelijk een correctie op het handschrift.

[p. 389]

with water, because the opening of the glass is under the water⁴¹⁾.

⁺From this re-entrance of the water into the glass (in which the gunpowder had been set alight) when the fire moved out of it, I let my thoughts dwell upon the lighted powder in a cannon or musket, and concluded that the ball from an over-long⁴²⁾ cannon or musket cannot have so much power, or be shot so far away, as when the cannon or musket has less length. The reason which I imagined for this was the following: In a cannon which is 18 feet long, the gunpowder takes 1½ times as long before it can bring the ball to the mouth of the cannon, than in a cannon which is 12 feet long; in which long time much gunpowder in the long cannon is already burned ere the ball has come into the open air. This burned gunpowder is not only lost, but no sooner has the gunpowder expanded but there immediately moves out of the cannon very nearly 1/9⁴³⁾ of the expanded air, which must be replaced again with some other substance, which is substituted or produced by the gunpowder that catches fire after the first is already burned up; and so the force of the gunpowder diminishes before the ball is out of the cannon, just as happens - like I said heretofore - when the gunpowder is set alight in a glass; (in) which, as soon as it is lighted and has produced the flame, the air in the glass, through the flame having removed itself, becomes so small that

41) Evidently L. - in common with the Cartesians - does not recognize the existence of a vacuum. The ‘fire matter’ first forces air out of the explosion-vessel, and then makes its own exit through the pores in the glass walls. To prevent an ‘emptiness’ the water is then sucked in from the receiver. Interpreted in modern terms; after the explosion a large part of the gases is removed to the receiver; as the gases left behind cool down and, therefore, contract, water is sucked into the explosion-vessel. [Ho.]

+ The lengths of cannons in connection with the above mentioned experiments.

42) Over-long - very long. C has ‘valde longus’, but according to Kiliaen ‘over-long’ corresponds to ‘perlongus’. [Dam.]

43) A and B have here ‘¼’, evidently a correction of L.'s handwriting.

[p. 390]

die het buspoeder, met het aansteken gemaakt heeft, weder van noden heeft om het glas te vullen¹⁰⁶⁾.

Ende wanneer ik nu laatst tegen seekere Heer Gesaghebber, die mij onder het geselschap van Uijtlandse Furstelijke Persoonen, quam besoeken, en mijn gevoelen ontrent de onbequaamheijt van het al te lange Canon oploste¹⁰⁷⁾, (alsoo wij over die materie quamen te spreeken) verhaalde mij dat¹⁰⁸⁾ bijgewoont hadde, wanneer men met een stuk kanon dat 18 voet lang was, en met een ander dat 14 voet lang was, om veerst hadde geschooten, ende gesien dat het Canon van 14 voet sijn kogel veel verder hadde geworpen, als het Canon dat 18 voet lang was: waar mede ik in mijn gevoelen was gesterkt¹⁰⁹⁾.

Ik hebbe voor desen van geen andere gedagten geweest, en het stond bij mij vast, datter geen andere redenen ontrent de groote uijtbreijdinge van het aangesteken buspoeder en was, als dat eensdeels de Salpeterdeelen sig soo stark quame te bewegen, ende in soo veel deelen te deijlen, en ten anderen door het vuijr, ende dat als dese eerste deelen in rust waren, ende het vuijr was verhuijst, dat alsdan beijde dese Stoffen geen grooter plaats na en lieten, dan deselve hadden, eer dat de Salpeter door het vuijr in veel deelen was gedeelt. Dog wij sien nu ter contrarie: want de deelen vande Lugt in een beslooten glas, daar het buspoeder in is aangesteken,

106) L. is in zijn lange zin verstrikt geraakt, zodat zijn formulering nogal verward is geworden. De gedrukte teksten bieden geen opheldering en ook het passivum ‘adeo minuitur’ dat C geeft als vertaling van ‘soo kleijn is’ brengt geen oplossing. De bedoeling schijnt te zijn, dat bij de explosie ¼ deel van de volumevermeerdering ontsnapt, welke ruimte eerst moet worden opgevuld met de gassen van het resterende buskruit, eventueel met lucht, voor er verder explosieve kracht wordt ontwikkeld. [Dam.]

107) En mijn gevoelen ontrent de onbequaamheijt... oploste - mijn mening omtrent de mindere geschiktheid... uiteenzette. Het voegwoord ‘en’ is abusievelijk in deze zin terecht gekomen, doordat L. de aanhef: ‘wanneer ik’ uit het oog had verloren. [Dam.]

108) Verhaalde mij dat - lees: ‘verhaalde hij mij, dat hij’.

109) In die tijd hadden de kanonnen een gemiddelde vuurafstand van 500-600 m. Door de bolvormige kogels schoten de zware kalibers niet veel verder dan de lichtere. Het kon zelfs heel goed voorkomen dat een kanon van 14 voet verder schoot dan een van 18 voet. Dit is te verklaren door het gebruik van poeder-buskruit (buspoeder) dat snel brandt en een gasdrukcurve geeft die naar de monding snel afloopt, zodat daar weinig voortdrijvende kracht meer wordt ontwikkeld. Bovendien werd door de ruwe afwerking van loop en kogels de wrijving zeer groot en verminderde vermoedelijk de V₀. (Zie ook Pepys, Diary II, bl. 675). Pas toen een paar eeuwen later het materiaal goed werd afgewerkt door de verbeterde techniek, de projectielvorm werd ingevoerd en langzaam brandend buskruit (in grote korrels samengeperst) werd gebruikt, won uiteraard het lange kanon het. Omstreeks 1600 was men van mening dat vermindering van de kruitlading betere uitkomsten gaf, wat theoretisch onwaarschijnlijk is. De verhouding van kogelgewicht tot kruitlading was destijds 1 : 0,50; zij werd door Prins Maurits op 1 : ⅓ gebracht.
Aan het eind van de 16e en het begin van de 17e eeuw overtrof de Nederlandse artillerie, verbeterd onder leiding van Prins Maurits, die van elke andere Europese mogendheid. De bronzen kanonnen voor Land- en Zeemacht werden te 's Gravenhage gegoten; het aantal kalibers werd tot vier beperkt en de affuitage uitstekend geregeld. Het grootste kanon (de kartouw) woog toen 3458 kg, de lengte was 17 kalibers; het projectiel woog 23,7 kg (48 pond), bij een kaliber van 18,85 cm; de buskruitlading woog 9,88 kg.
Omtrent het midden van de 17e eeuw werd hier te lande een korte houwitser van 20 cm ingevoerd, in het laatst van die eeuw het Coehoorn-mortier; beide wapens maakten in het buitenland grote opgang.
Bronnen: G. de Josselin de Jong (1901) Handleiding tot de kennis der artillerie; A. Manucy (1949) Artillery through the ages. [v.d.B.]

[p. 391]

about one-fourth of the expansion which the gunpowder has made when is was lighted, is required again to fill the glass⁴⁴⁾.

Now when I recently was visited by a certain gentleman Commander, in the company of foreign Princely Personages, and conveyed to him my opinion concerning the unsuitability of too long cannon (because we came to speak about this matter), he told me that he had witnessed, when a cannon which was 18 feet long, and another one which was 14 feet long, were tried to see which could shoot furthest, that the 14-foot cannon had thrown its ball much further than the cannon which was 18 feet long, with which I was strengthened in my opinion⁴⁵⁾.

Formerly I had no other idea about this matter than that - (and I felt quite certain about this) - there existed no other cause of the great expansion of the lighted gunpowder than, on the one hand the fact that the saltpetre parts started moving so strongly, and splitting themselves into so many particles, and, on the other hand, the fire; and that, when these first parts were in a state of rest, and the fire had moved away, both these substances left no greater space behind than they had before the saltpetre had been divided into many particles by the fire. But we now see quite the contrary; for the particles of air in a closed glass in which the

44) L has got tied in a knot with his long sentence, so that his formulation has become somewhat confused. The printed texts give no clarification; neither does the passive voice ‘adeo minuitur’, which C gives as translation of ‘becometh so small’ provide a solution. L.'s intention, it seems, is to say that, at the explosion, ¼ of the volume-increase escapes, which space must first be filled up with the gases produced by the remaining gunpowder before any further explosive power can be developed. [Dam.]

45) In those days the guns had an average firing range of 500-600 metres. Owing to the projectiles being spherical, the heavy calibres did not shoot much further than the lighter ones. It was indeed quite possible for a 14-foot cannon to shoot further than an 18-foot one. This can be explained by the use of gunpowder in actual powder-form, which burns rapidly and has a pressure-curve that falls rapidly towards the cannon-mouth, at which point, therefore, only little propellent is any longer developed. Moreover, due to the crude finish of both the barrel and the balls, there was very considerable friction, which probably diminished the V₀. (See also Pepys, Diary II, p. 675). Not until a couple of centuries later when the material was given a better finish thanks to improved technique, and the projectile-form (shell or bullet) was introduced together with slowly burning gunpowder (compressed into large grains) did the long-barreled gun prove superior. Around 1600 it was held that a reduction of the gunpowder charge gave better results - which is improbable theoretically. In those days the ratio between the weight of the ball and the gunpowder charge was 1 : 0,50. It was brought by Prince Maurice of Orange to 1 : ⅓.
At the end of the 16th and the beginning of the 17th century the Dutch artillery, improved under Prince Maurice's direction, excelled that of every other European power. The bronze guns for the Army and Navy were cast at The Hague; the number of calibres was limited to four, and the system of mounting the guns was excellent. The biggest gun (the ‘kartouw’, i.e. cannon-royal) then weighed 3458 kg; its length was 17 times its calibre; the projectile weighed 23,7 kg (48 Dutch pounds) at a calibre of 18,85 cm; the gunpowder charge weighed 9,88 kg.
About the middle of the 17th century a short, 20-cm howitzer was introduced in this country; towards the end of the same century, the Coehoorn mortar. Both these weapons were a big success abroad.
References: G. de Josselin de Jong (1919), Handleiding tot de kennis der artillerie; A. Manucy (1949), Artillery through the ages. [v.d.B.]

[p. 392]

leggen soo gedrongen in een, dat dselve wel ⅞ grooter plaats vereijsschen.

Ik tragt mijn selven te voldoen²⁰⁾ met te seggen, de gemene Lugtdeelen, die int glas beslooten sijn voor het aansteken van het buspoeder, worden met het aansteken van het selvige in veel kleijne deelen gedeelt, ende dese deelen, die rond sijn, moeten (wanneer die niet in een geparst sijn) met haar superfitien malkanderen maar aanraken, ende tusschen haar deelen weder een fijnder stoffe hebben; waaruijt dan volgen moet, dat de Lugtdeelen in het glas, een grooter uijtbreijdinge vereijsschen: Maar als ik dan weder overweeg, dat schoon ieder deeltge lugt, dat int beslooten glas was, eer dat het buspoeder is aangesteken, nu met het aansteken van het buspoeder in duijsent deelen gedeelt is, soo en kan egter de lugt sodanigen grooter uijtbreijdinge niet hebben, als wij waarnemen dat deselve heeft: Want laten wij een sak taruw¹¹⁰⁾ tot fijn meel laten malen, soo sal ieder greijntge taruw wel in duijsent deelen gedeelt sijn; en schoon dese taruw in soo veel kleijne deelen gedeelt is, soo en sal deselve egter geen ⅞ meer grooter plaats beslaan, dan dezelve hadde, eer dat die gemalen was. In somma heb ik nu

20) Omme mij hierin te voldoen - om mij hieromtrent zekerheid te verschaffen. Merkwaardig is, dat L. zijn mening omtrent de zwaveldelen experimenteel tracht te bewijzen. [S.]

110) Taruw - tarwe.

[p. 393]

gunpowder is set afire. lie so closely pressed together that the same require at least ⅞ greater space.

I try to satisfy myself (on this point) by saying that the ordinary particles of air which are contained in the glass before the gunpowder is lit, are divided, when the same is set afire, into many small particles; and these particles, which are round must, (when they are nor compressed together) just touch each other with their surface, and have, between their parts, a still finer substance, from which it must follow that the parts of air in the glass require a greater space. But when I then reflect again that, although each particle of air that was in the enclosed glass before the gunpowder was set alight, is now divided into a thousand particles when the gunpowder is lighted, the air however, can not take up so much more space, as we observe it to do. For, let us have a sack of corn ground into fine flour, then each grain of corn will surely have been divided into a thousand parts; and though this corn has been divided into so many particles, the same will nevertheless not occupy a ⅞ greater space than it had before it was ground. To sum up, with these observations concerning the great expansion which the

[p. 394]

met dese observatien over de groote uijtbreijdinge die het buspoeder comt na te laten, als het aangesteken is, mijn selven tot nog toe niet konnen voldoen.

Maar als wij uijt de voorgaande observatien gaan overwegen, de tijd die het aangesteken buspoeder vandoen heeft, eer het de kogel uijt het Canon werpt, en wat al buspoeder in die tijd al verbrand is, en welk verbrand buspoeder schade doet; als ook mede wat al buspoeder onverbrand uijt een Canon werd geworpen; soo heeft men alleen maar Middelen int werk te stellen, om het buspoeder soo veel als het mogelijk is, te gelijk te doen branden, en wanneer men sulcx te weeg brengt, soo salmen op verre na soo veel buspoeder niet van noden hebben, als tegenwoordig in gebruijk is.

⁺Uijt de hier voren verhaalde observatien, ontrent de makinge vande Lugt, door het buspoeder heb ik mijn gedagten laten gaan, opde groote meenigte van lugt, die de stoffe, die men kreeften oogen noemt, voortbrengt, als die in asijn werden geworpen¹¹¹⁾; ende omme mijn selven hierinne mede te voldoen, heb ik een aas⁷⁹⁾ swaarte kreeften oog genomen; ende dat in kleijne stukjes geslagen, ende het selvige in een weijnig wijn edik gedaan, ende waargenomen, dat inden tijt van vier uijren, uijt een aas kreeften oog, soo een groote quantiteijt lugt voort quam, als het water dat 44 asen swaar is, plaats van noden heeft¹¹²⁾. Dese gemaakte lugt, heb ik 12 uijren beslooten gehouden, alleen omme te sienen, of geen

+ Kreeftsogen.

111) Zie de brief van 5 Januari 1685, blz. 12 e.v.
Kreeftsogen (lapides s. oculi cancrorum) zijn opeenhopingen van reservekalk in de maagwand van de kreeft. Verg. aant. 31 bij de brief van 14 Juni 1680 (Alle de brieven III, blz. 258) en afb. 45 l.c. [S.]

79) Een aas is 48 mg. [S.]

112) Uit de koolzure kalk (63%) ontwikkelt zich door de azijn CO₂, en L. mat de volume-vermeerdering die hiervan het gevolg is. [S.]

[p. 395]

gunpowder leaves behind when it is set fire to, I have not, so far, been able to satisfy myself.

But if we begin to study, from the foregoing observations, the time which the lighted gunpowder requires before it drives the ball out of the cannon; and the amount of gunpowder which is already burned up in that time, and the damage done by the burnt gunpowder; and also how much unburnt gunpowder is forced out of the cannon, then all we have to do is to employ means to make the gunpowder, as much as possible, burn all together; and when this is brought about we shall not require anything like the quantity of gunpowder which is being used nowadays.

⁺From the observations related heretofore, concerning the production of air by the gunpowder, I have let my thoughts dwell upon the great quantity of air produced by the substance that is called crab's eyes, when they are thrown into vinegar⁴⁶⁾. And to satisfy myself on this point, I took an ace's weight of crab's eye, and beat it into small pieces, and put the same in a little wine-vinegar; and I observed that, within the space of four hours, a quantity of air came from one ace of crab's eye, equal to the space required by water weighing 44 aces⁴⁷⁾. I have kept the air, so produced, enclosed for 12 hours, merely to see whether any change

+ Crab's eyes.

46) See the letter dated 5 January 1685, p. 13 et seq.
Crab's eyes (lapides s. oculi cancrorum) are concretions of reserve lime contained in the stomach-wall of the crayfish. Cf. note 15 to the letter of 14 June 1680 (The Collected Letters III, p. 259), and ill. 45, l.c. [S.]

47) From the calcium carbonate (63 per cent.) CO₂ is produced through the action of the vinegar; L. measured the resultant increase in volume. [S.]

[p. 396]

veranderinge in deselve soude geschieden; dog de gemaakte lugt behield die uijtbreijdinge, die deselve hadde, doen die eerst⁴²⁾ gemaakt was. Naderhant heb ik drie asen kreeften oogen in wijn edik geleijt, ende heb ondervonden, dat seer na driemaal soo veel lugt uijt drie asen te voren quam ofte gemaakt wierde, als hier voren van een aas is geseijt.

Dit sijn, Hoog Edele Heeren, mijne geringe Observatien, die¹¹³⁾ ik voor dees tijd hebbe goet gedagt mede te deelen [en]¹¹⁴⁾ sal onder des blijven

Hoogh Edele, Hoogh Geleerde ende s[eer] vermaarde Heeren,

UE Hoogh Edelen Dien[aar]

Antoni Leeuwen[hoek]

42) Eerst - juist, pas.

113) A en B hebben na ‘observatien’: ‘enz: Antoni van Leeuwenhoek’.

114) De rechterzijde van de bladzijde van het manuscript is iets te ver afgesneden, waardoor tussen [] geplaatste letters ontbreken. [Dam.]

[p. 397]

might occur in it; but the air produced retained the degree of expansion which it had when it was first made. After this I put three aces' weight of crab's eyes in wine-vinegar, and I found that very nearly three times as much air emerged from, or was made by, three aces, as the amount stated heretofore in the case of one ace.

These are, Most Noble Sirs, my modest observations which I⁴⁸⁾ have thought fit, this time, to communicate to you [and]⁴⁹⁾ will meanwhile remain,

Most Noble, Learned and Illustrious Sirs,

Yours most respectful servant,

Antoni Leeuwenhoek

48) A and B have, after ‘observations’: ‘etc: Antoni van Leeuwenhoek’.

49) The right-hand edge of the page of the manuscript has been cut away a little too far, so that the letters between [] are missing.

+ afb. 59.

+ ill. 59.

+ afb. 60.

+ ill. 60.

+ afb. 59.

+ ill. 59.

+ afb. 62.

+ ill. 62.