Dye hystorien ende fabulen van Esopus

Esopus, de fabelverteller

Een naam die steeds weer naar voren komt als het over fabels gaat, is die van Esopus. Eeuwenlang dacht men dat hij de oorspronkelijke auteur was, maar wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat dit allerminst zeker is, ondanks vermeldingen in geschriften die reppen van zijn leven en hem bij zijn naam noemen. Wel is bekend dat het werk dat zijn naam droeg, grote bekendheid genoot en in verschillende versies is verspreid. ²² Mann merkt in dit verband op dat geen van Esopische fabels oud genoeg is om geschreven te zijn door Esopus, die leefde, als hij al bestaan heeft, in de zesde eeuw voor Christus. ²³

Zijn naam duikt op in de vijfde eeuw voor Christus. De geschiedschrijver Herodotus noemt hem in zijn Historiën (II, 134). In dit boek wordt beschreven hoe het boetegeld na de gewelddadige dood van Esopus uiteindelijk opgeëist werd door de kleinzoon van Iadmon. Hierin zag Herodotus het bewijs dat Esopus in dienst was geweest bij Iadmon. De fabeldichter Esopus was samen met Rhodopis, een courtisane afkomstig uit Thracië, in dienst bij Iadmon op het eiland Samos. Herodotus vermeldt niet de aanleiding van de veroordeling van Esopus. Blijkbaar ging hij ervan uit dat het verhaal algemeen bekend was bij het publiek. Esopus moest als afgezant van de Lydische koning Croesus naar Delphi afreizen om het orakel te raadplegen. Hij kreeg daar ruzie met de tempelpriesters. Hij had hen laten weten dat ze via de offers alleen maar van de inkomsten van anderen leefden en te lui waren om zelf te werken. Hierop werd Esopus door de tempelpriesters valselijk beschuldigd van roof van een schaal uit de tempel van Apollo. Hij werd opgepakt en van de rotsen geworpen.²⁴ Deze gebeurtenis is in overeenstemming met het slot van de Vita Aesopi.

Ook Aristophanes (ca. 446-ca. 386 v. Chr.) maakt in zijn komedies melding van Esopus en zijn fabels. In De wespen (v. 1445-1448) vermeldt hij dat Esopus door de Delphiërs werd beschuldigd van het stelen van een schaal van de god Apollo. Er wordt in de verzen verwezen naar de fabel van de haas, de kever en de adelaar.²⁵ Deze allusie komt eveneens voor in De vrede (v. 127-130) en in Lysistrata (v. 694-695).²⁶ De fabel is ook opgenomen in de drukken van Steinhöwel, Macho en Leeu, met dien verstande dat in de druk van Macho de kever een veldmuis is en bij Leeu een uiltje.²⁷ Esopus wordt ook genoemd in De vogels (v. 471-475). De Athener Pisthetaerus vertelt dat de vogels het oudst zijn, zelfs ouder dan de goden. Als de koorleider zegt dat hij dat niet wist, antwoordt Pisthetaerus: ‘Dat komt omdat je onwetend en niet nieuwsgierig bent en Esopus niet stukgelezen hebt.’²⁸ Deze fabel is in het corpus van esopische fabels niet overgeleverd.

Ook Aristoteles was bekend met het leven en de fabels van Esopus. Niet alleen in de Retorica komen wij de naam Esopus tegen, maar ook in een aantal van zijn andere werken.²⁹ Valentin Rose (1829-1916) neemt in zijn Aristotelis qui ferebantur librorum fragmenta een fragment op waarin verwezen wordt naar Aristoteles en Esopus. Het betreft hier een scholion op vers 471 in De vogels vanAristophanes.’En Aristoteles zegt in de Staatsinrichting van de Samiërs dat hij beroemd was door het vertellen van fabels.’³⁰ Het is een ontlening van Aristoteles uit de Horoi Samion (circa 510 v. Chr.) van de Samische kroniekschrijver Eugeon. De Horoi Samion is verloren gegaan.³¹ Meer informatie over Esopus is in hetzelfde scholion terug te vinden. ‘Esopus was een Thraciër en hij werd vrijgelaten door Iadmon de stomme. Hij was eerst de slaaf van Xanthus.’³² De Amerikaanse classicus en filoloog Ben Edwin Perry (1892-1968) merkt op dat de namen Iadmon en Xanthus ergens in de lange traditie van het levensverhaal van Esopus verwisseld zijn. In het levensverhaal van Esopus is het namelijk Xanthus die Esopus in vrijheid stelt en niet Iadmon. etiologisch ³³

Het ontstaan van het levensverhaal van Esopus is in nevelen gehuld. Perry neemt aan dat het tussen 100 voor en 200 na Christus op schrift is gesteld. Hij sluit echter niet uit dat het reeds in de vijfde eeuw voor Christus is opgeschreven en verwijst bij deze speculatie naar De wespen van Aristophanes.³⁴ Zeker is dat een verder onbekende schrijver in de eerste eeuw na Christus het levensverhaal van Esopus op schrift heeft gesteld: de Vita Aesopi.

Van deze tekst zijn twee Griekse handschriften overgeleverd. Aan het begin van de veertiende eeuw vond de Byzantijnse monnik Maximus Planudes in Constantinopel een Griekse vita van Esopus en bracht deze naar Italië. Rinuccio da Castiglione (ook wel Rinuccio d'Arezzo en Rimicius genoemd) vertaalde deze vita in het Latijn en voegde daar 100 fabels, toegeschreven aan Esopus, uit de Romulus aan toe (zie hierna). Dit werk werd in 1474 voor het eerst gedrukt in Milaan door Antonius Zarotus.³⁵

22 Stuiveling 1965, p. 4.

23 Mann 2010, p. 2.

24 Van Dolen 2000, p. 13 en p. 189, boek 2, 134 en voetnoot. Van Dolen vermeldt de aanleiding van de dood van Esopus in de voetnoot.

25 Als een haas achtervolgd wordt door een adelaar vraagt hij een kever om hulp. De kever verzoekt de adelaar de haas met rust te laten, maar de adelaar veracht de kleine kever en vreet de haas op. De kever wraakt zich door steeds de eieren van de adelaar te breken. Ten einde raad vraagt de adelaar tenslotte aan Zeus om de eieren voor hem te bewaren. Zeus bewaart de eieren in zijn schoot, maar wanneer de kever mest in de schoot van Zeus werpt, springt Zeus onnadenkend op en breekt daardoor de eieren. De moraal is dat men nooit iets moet minachten hoe onbeduidend het ook lijkt, omdat niets zo zwak kan zijn dat het je toch kan raken.

26 Jeffrey Henderson 1998, p. 405 en p. 443. Jeffrey Henderson 2000, p. 362, voetnoot 70.

27 Steinhöwel 1476/77, p. 188v-189v: ‘Fabula II De aquila et scabrone.’ ‘Die ander Fabel von dem adler und burnussel’; Macho 1486, I2v: ‘La seconde fable est de l'aigle et de la mulote’. Leeu 1485, H5r: ‘Die anderde fabule, dwelc is vanden aern ende van dat uulken. Leeu 1485, H5v.

28 Het volledige citaat luidt: ‘"Dat komt omdat je onwetend en niet nieuwsgierig bent en Esopus niet stukgelezen hebt." Hij vertelt in een fabel dat de zwaluw het eerst van alle vogels werd geboren, eerder dan de aarde. Vervolgens stierf haar vader door een ziekte. Aangezien er geen aarde was, bleef hij vijf dagen onbegraven liggen en omdat zij niet wist wat zij moest doen, begroef ze hem ten einde raad in haar hoofd.’ Jeffrey Henderson 2000, p. 83.

29 Smith en Ross, e.a. 1912, De partibus animalium, book III. 2, 663^a-663^b. Ross, e.a. 1931, Meteorologica, book II. 2, 356^b.

30 Rose 1866, p. 355, fragment 573. Vertaling uit het Grieks door Willem van Bentum.

31 Perry 1975, XXXV.

32 De naam Xanthus wordt verschillend gespeld. Leeu over het algemeen Xanctus, maar ook Xantus. Macho: Xantus (Hecker 1982, p. 8-35). Steinhöwel: Xanthus (Österley 1873, p. 11-28). Kuiper en Resoort hanteren Xanthes in hun nawoord (Kuiper en Resoort 1990, p. 83-84). Vanwege de uniformiteit wordt in de inleiding Xanthus gebezigd.

33 Perry 1936, p. 24-26 en noot 1 op p. 25. Perry 1975, p. XXXXXVII.

34 Perry 1936, p. 24-26 en noot 1 op p. 25.

35 Hecker 1982, p. XII.