Vanden verlooren zoone

[p. 89]

^*

* fol. 116

Twee Schoone Rethoryckelicke
Speelen van Zinnen ende dat vanden
Verlooren Zoone. Luce int XV^e
Capittele.
Den Eersten Bouck. ^Titel

1583

Titel Het eerste spel.
Een lijst van spelers, die de spelen van Lawet gewoonlijk voorafgaat, komt bij dit eerste spel niet voor.
speelen van zinnen: Vgl. voor deze benaming Van Mierlo, Gesch. van de Letterk. der Nedl. II, blz. 241. Oorspronkelijk werd deze benaming gebruikt voor ieder spel waarin naar lering werd gestreefd. Zo stond deze naam waarschijnlijk tegenover ‘spel van ghenouchten’, waarin men uitsluitend het vermaak op het oog had. Vergl. ook nog Worp, Gesch. van het Drama en het Tooneel, I blz. 110.
ende dat: en wel het spel ... Men zou dit hier wellicht kunnen weergeven met n.l.
schriftuerelick: aan de H. Schrift ontleend. Vgl. scriftelick in vs. 475.
figuerelick: Dit adj. betekent hier waarschijnlijk voorzien van fygueren, tooghen. Vgl. II vs. 766, 770, 1024. Mnl. Wdb. II, 802 geeft een bijw. figuerlike = aanschouwelijk, door een (levend) voorbeeld.
vichtienste: vijftiende. Voor de overgang van f voor t tot ch zie Van Helten § 98, C; Franck § 110.
N.B. Bij aanhalingen uit de Bijbel wordt verwezen naar de latijnse tekst van de Vulgaat, een enkele maal ook naar ‘De Katholieke Bijbel’, vertaling uit de oorspr. tekst, uitgave Teulings, 's-Hertogenbosch 1938.
Al qwaelcke ghewedt: Deze spreuk, die de naam Lawet verbergt, kan zoveel betekenen als: niets is zeker. Immers als men wedt over b.v. de afloop van een oorlog, dan meent men die afloop zeker te kennen. Lawet wil dus zeggen dat het wedden over welke zaak dan ook altijd hachelijk is, omdat men van niets zeker kan zijn.

[p. 91]

^*

* fol. 117

Twee Schoone Scriftuerelicke ende
Fyguerelicke Gheestelicke Rethoryckelicke
Speelen van Zinnen vanden Verlooren Zoone,
Luce int Vichtienste Capittele.
1583

Al Qwaelcke Ghewedt.

Den eersten bouck.

^*

Quaden Wille, zinnekin, i^e personayghe.

1

Hau! Zinnelick Ingheven, talder liefste maechskin // myn!¹

Sinnelick Ingheven, zinnekin, ij^e personayghe.

 

Wat schuulter, Quaden Wille / mynen goeden compeyn // reyn?²

Quaden Wille.

 

Stickt uutte thooft / ende compt met my te velde // hier!

Sinnelick Ingheven.

 

Daer toe bem ick bereedt / voor minste / ende meeste.⁴

Quaden Wille

5

Ick zoude met u wel dryncken een ghelaechskin // wyn!⁵

Sinnelick Ingheven.

 

tZoude ons beede wel dienen / bin swerels ghemeyn // pleyn.⁶

Quaden Wille.

 

Hau! Zinnelick Ingheven / talder liefste maechskin // myn!

Sinnelick Ingheven.

 

Wat schuulter, Quaden Wille / mynen goeden compeyn // reyn?

* fol. 118

1 Hau: hei daar! Tussenwerpsel, waarmee Q.W. zijn makker te voorschijn roept. Mnl. Wdb. III, 181. Lawet gebruikt nu eens hau, dan weer au (b.v. vs. 850); beide vormen komen ook in het Mnl. voor.
talder: De t- is rest van het lidwoord; voor de ingeschoven -d- vgl. Franck § 116, 1.
maechskin: verkleinwoord van maech = bloedverwant. Hier: neefje. In het rondeel waarmee het tweede spel opent, spreken de zinnekens elkaar aan met neve en cozyntin. Voor de oude, herhaaldelijk hier voorkomende deminutief uitgang vgl. Jacobs blz. 289, IV, 1.

2 wat schuulter: wat is er. Mnl. Wdb. VII, 807 kent voor schulen deze bet. niet; daar alleen schuilen, verborgen zijn.
compeyn: gezel, makker. De gewone Mnl. vorm is compaen Mnl. Wdb. III, 1740. Vgl. palaes - paleis.

4 bem: ben. Deze in het Mnl. algemeen gebruikelijke vorm (vgl. Van Helten § 243a), komt bij Lawet zo goed als uitsluitend voor. Lubach § 110a, heeft voor de 16e eeuw slechts èèn maal deze vorm opgetekend, en wel uit de Gentse spelen van 1539. Ic bem is de Vlaamse vorm. Voor het enige voorbeeld van ic ben bij Lawet zie II vs. 928 en de Aant.
voor minste ende meeste: voor de geringste en de aanzienlijkste, voor rijk en arm, voor allen zonder onderscheid. Mnl. Wdb. IV, 1611, 2.

5 ghelaechskin: een portie, een rondje. Verkleinwoord van ghelaech - ghelach. Mnl. Wdb. II, 1186/7 enkele plaatsen: een gelach biers.

6 ghemeyn: geheel. Mnl. Wdb. II, 1350, b.
pleyn: swerels pleyn, omschrijving voor wereld. Mnl. Wdb. VI, 461: Plein met gen. verbonden dient tot omschrijving. Vgl. nog Tielebuys vs. 513: Ghelt en goet wert onghelijck ghecreghen In swerrels pleijn.

[p. 92]

Quaden Wille.

 

Tsamen moeten wy stichten / een listich vlaechskin // fyn!⁹

Sinnelick Ingheven.

10

Daer toe willick my voughen / ick zwerdt u serteyn, // greyn.¹⁰

Quaden Wille.

 

Ja wel, compt voort dan buuten dynen ghehelde // schier!¹¹

Zinnelick gheheel uut commende

Sinnelick Ingheven.

 

Dat willick emmers gherrene doen met blyden gheeste.

Quaden Wille.

 

Hau! Zinnelick Ingheven / talder liefste maechskin // myn!

Sinnelick Ingheven.

 

Wat schuulter, Quaden Wille / mynen goeden compeyn // reyn?

Quaden Wille.

15

Stickt uutte thooft / ende compt met my te velde // hier!¹⁵

Sinnelick Ingheven.

 

Daer toe bem ick bereedt / voor minste ende meeste^1-16

 

Ghewillich ten keeste.

Quaden Wille.

 

Wy hebben hedent feeste¹⁷

 

Ten helschen foreeste // zoo ghy emmers mueght weten // snel,¹⁸

 

^* Al waer men vry houden zal groot onghemeten // spel.¹⁹

20

Dies zynde ghezeten / wel / zonder iet tonberrene²⁰

 

Zoo waer icker gherrene.

Sinnelick Ingheven.

 

Ten staet my niet te werrene,²¹

 

Want torsen en lanterrene // ter helscher taverrene²²

 

Met grooten begherrene / om die te maeken // claer.²³

 

Ontstickt men zonder slaken // daer.²⁴

Quaden Wille.

 

Elck poochter te waken // naer

25

Om vruecht te doen daken // zwaer / buuten allen ghescreye²⁵

 

Daer doende zyn intreye.

9 stichten: op touw zetten, uithalen. Mnl. Wdb. VII, 2116, 4.
listich: vals, bedrieglijk, listig (in ongunstige zin). Mnl. Wdb. IV, 676.
vlaechskin: heftige, onstuimige aanval. Mnl. Wdb. IX, 575/6: vlage = vlaag, heftige beroering (van natuur, gemoed, hartstocht).

10 greyn: voortreffelijke. Aanspreking. Westvlaams voor graen. Mnl. Wdb. II, 2125, 6: De bet. pit, kern, gaat over in die van het puik of beste, het uitgelezene; de bloem, de keur van iets, vooral van personen gezegd.

11 ghehelde: schuilplaats? Niet Mnl. Mnl. Wdb. III, 293 s.v. helde: boei, band, gevangenschap. Misschien hoort het bij hem houden, zich ophouden (Mnl. Wdb. III, 641, 6). Vgl. II vs. 1110: ‘bin shemels ghehelden’.

15 te velde: voor de dag.

1-16 Deze 16 hele regels vormen een rondeel. Bij Lawet spreken de zinnekens meestal bij hun opkomen in de vorm van een rondeel.

17 ten keeste: geheel en al, tot het binnenste. Keest = pit, kern, het binnenste. Vgl. Mnl. Wdb. III, 1271: Du hebs dijnre herten keest (uw gehele hart) met minnen ghegheven eenen wive, O. Vl. Lied. e. G. 503, 332. Comt tot mi alle bedructe ten keest (gij die tot in uw binnenste bedroefd zijt), Boom d. Scr. 883.
hedent: heden. Met paragogische -t, vgl. Franck, 116, 4.

18 foreeste: ten helschen foreeste, omschrijving voor: in de hel. Foreest heeft hier wrschl. de ruimere bet. van onherbergzaam oord, vgl. Mnl. Wdb. II, 836.

* fol. 118^vo

19 onghemeten: oneindig groot, buitengewoon groot; onmatig, buitensporig. Mnl. Wdb. V, 622.
spel houden: pret, plezier maken. Houden = zich bezighouden met, vgl. Mnl. Wdb. III, 637, 12.

20 tonberrene: te ontberen. Voor het ontbreken van de t van ont- zie Franck § 115, 9.

21 werrene: beletten, verhinderen, trans. Mnl. Wdb. IX, 2304, 5.

22 torsen: toortsen, fakkels. Syncope van t niet in het Mnl., vgl. Mnl. Wdb. VIII, 603.
taverrene: ter helscher taverrene, omschrijving voor: in de hel. Mnl. Wdb. VIII, 101 taverne = herberg. In het Mnl. komt taverne wel enkele malen voor in de bet. van de hemel.

23 die: slaat terug op helscher taverrene.

24 zonder slaken: zonder ophouden.
Vgl. Mnl. Wdb. VII, 1228 slaken, intr. = losgaan, bedaren, verminderen.

25 daken: neerdalen. Vgl. Mnl. Wdb. II, 41: Mueghelic winnynghe zal op ons daken = te beurt vallen; Belg. Mus. 6, 54, blijkens de Bouwstoffen, blz. 74, no. 57, 2^o een citaat uit Esbatement van den Visscher door Corn. Everaert. In het Westvlaams betekent daken nog raken, treffen; De Bo.

[p. 93]

Sinnelick Ingheven.

 

Hut de donckere valeye²⁶

 

Es Luchifer, onsen meestere / en dat onbedwonghen,²⁷

 

Ter laveye ghespronghen.

Quaden Wille.

 

Ja! met alle zyne jonghen.²⁸

 

Daer werdt vry ghezonghen // by goeden expresse²⁹

 

Een zeer vrimde lesse.

Sinnelick Ingheven.

30

Jaet tot vyve ofte zesse³⁰

 

Met grooter adresse, // want al thelsche ghebroet // vroet³¹

 

Werter scheppende moet // goet.

Quaden Wille.

 

Seer stranghe hem ter vloet // spoet³²

 

Charon den schippere / als een fraey piloote,³³

 

Om wachten de zielen / daer commende ter schoote,³⁴

35

Die hy al leedende es te coote // met listighen betrape³⁵

 

Ontspronghen zynde uut slape.³⁶

Sinnelick Ingheven.

 

En des duusterheyts knape

 

Cherberus, den helhondt / in alle zyn upzet // quaet,³⁷

 

Ontsluut de glenders / mackt dat oopen twinket // staet,³⁸

 

Van blytscap hulende / met thierende ghezouchte³⁹

 

Naer zyne ghevouchte.

Quaden Wille.

40

^* Pluto heefter vulle ghenouchte,⁴⁰

 

Cryselende met zyne tanden / achtere en vooren,⁴¹

 

Het es wondere te hooren.

Sinnelick Ingheven.

 

Alle de helsche mooren⁴²

 

Als Leviathan / Asmodeus / hooghe booven maten,

 

Mammon / ende Beelsebub / als lieden van staten,

45

Met Belphegor / Baalberech / in dese qua // daghen^43-45

 

Houden hare ra / slaghen.⁴⁶

26 hut: uit. Voor prothesis van h- in het Vlaams zie Van Helten § 132, C. en voor de verklaring Van der Meer § 95 Anm. Lawet gebruikt ook het woord zonder h- b.v. I vs. 500 uut.
de donckere valeye: omschrijving voor de hel.
Valeye = dal. Mnl. Wdb. VIII, 1190.

27 onbedwonghen: uit eigen beweging, vrijwillig, zonder dwang. Mnl. Wdb. V, 214, 1.

28 ter laveye springhen: gaan wandelen, kuieren, en wel op 's duivels manier: niet rustig voortwandelend, maar springend. Vgl. Mnl. Wdb. IV, 218, ter laveie gaen = gaan slenteren, kuieren. Kil.: laveyen = vagari otiose.
jonghe: leerling, kwekeling. Mnl. Wdb. III, 1060, 2. Het meer gewone woord is jongher.

29 by goeden expresse: De gewone bet. van by expresse, nadrukkelijk (Mnl. Wdb. II, 765) past hier slecht.

30 vrimde: vreemde. Over deze verkorting vòòr m, die bij Lawet telkens weer voorkomt, vgl. Franck § 43.
tot vyve ofte zesse: een aanduiding van tijd? Of is het een aan het dobbelspel ontleende uitdr. evenals van thienen en vieren? vgl. de Aant. op II vs. 65.

31 adresse: behendigheid? Fr. adresse. Of succes? Vgl. adresseren = goed uitvallen, slagen, in het Mnl. Handwdb. In het Mnl. Wdb. komt het woord niet voor. Vgl. nog II vs. 301 en 1354.

32 stranghe: met geweld, hevigheid. Bijw. Mnl. Wdb. VII, 2269, 4.

33 fraey: flink, ervaren. Mnl. Wdb. II, 846, 1.
piloote: stuurman. Mnl. Wdb. VI, 347 geeft slechts èèn plaats: Ann. Em. 4, 234, 23 (a. 1488); blijkens de Bouwstoffen, blz. 10, 2e kol. is de geciteerde plaats Vlaams. Kil. piloot j. pijlloot = nauarchus.

34 schoote: waterkant, oever. Vgl. Jacobs, blz. 301: Schoot, m. (valkant van een waterloop). In het Mnl. Wdb. VII, 658, 6 komt schoot voor in de bet. van schuine zijde, schuinaflopende kant van stenen. In het Westvlaams komt schoot nog voor in de bet. van: schuine kant van een weg langs het water; De Bo.

35 te coote: naar de hel. Cot = hut, huisje; kot enz.
Vgl. Mnl. Wdb. III, 1988. Hier: het kot, hol van de hel.
met listighen betrape: door ze listig in zijn macht te brengen. Vgl. Mnl. Wdb. I, 1162, 1: betrapen = iem. vangen, betrappen; machtig worden. Hiervan het subst. betrap = het in bezit nemen, vangen komt ook in het Mnl. voor. Men kan de uitdr. hier wellicht eenvoudig weergeven door op listige wijze. Vgl. hier bij nog Tielebuys vs. 255: Daer men hem insteken sal met sulcken betrape, wat vertaald wordt met zo listig(?).

36 ontspronghen zynde uut slape: ontwaakt uit zijn slaap. (Hoort bij hij). Voor deze bet. van ontspringhen zie Mnl. Wdb. V, 1283, 4.

37 Cherberus: Bij vele voorstellingen van de hel komt de klassieke hellehond als portier voor; vgl. Haslinghuis, a.w. blz. 152, waar ook gewezen wordt op een afbeelding van de hellehond op ‘het Laatste Oordeel’ van Lucas van Leiden.

38 glenders: hekken. Vgl. Mnl. Wdb. II, 1993: glenden = rasterwerk aanbrengen, en ibidem II, 1223: gelent = borstwering, balustrade, omheining, schutting; Schuermans 145: gelint = traliewerk van latten of ijzeren staven; de Bo: gelent = hek van latten. Vgl. nog Duits: Geländer.
winket: deur, poort. Mnl. Wdb. IX, 2535, 1 wiket = een kleine deur in een muur, poortje. Kil. wincket, wiket = portula, foricula, fenestella.

39 ghezouchte: geraas, leven. Mnl. Wdb. II, 1662: gesoech = 1^o gezwoeg, gehijg; 2^o geraas, leven. Over de uitspraak van ou vgl. Jacobs, blz. 9, en Franck § 30.

* fol. 119

40 ghevouchte: zin, wens, lust. Mnl. Wdb. II, 1823. ou zie voorgaande Aant.
De namen die de duivels dragen zijn ontleend aan de bijbel en aan de klassieke mythologie! Een zelfde mengelmoes komt voor in II vs. 456 vlgg. Vgl. nog de Aant. op vs. 51.
vulle: ten volle, volop. Bijw. Vgl. Mnl. Wdb. IX, 858.
ghenouchte hebben: genoegen, vermaak, plezier hebben. Mnl. Wdb. II, 1436.

41 cryselende: knarsende. Mnl. Wdb. III, 2108.
achtere ende vooren: voortdurend. Vgl. Mnl. vore ende na = vroeger en later, te allen tijde, Mnl. Wdb. IX, 937. Vgl. nog Groote Hel vs. 1003 Aant.

42 wondere: een wonder. Bij de uitdr. met wonder en horen die het Mnl. Wdb. IX, 2778 opgeeft ontbreekt overal het lidwoord een.
mooren: ook in het Mnl. als benaming van duivels, vgl. Mnl. Wdb. IV, 1923. Kil. Moor = maurus, aethiops.

43-45 De nu volgende duivelnamen zijn aan de Bijbel ontleend.
Leviathan: vgl. Job. 3, vs. 8; 40, vs. 20 en Jes. 27, vs. 1. Er is daar sprake van een monster, een slang of krokodil.
Asmodeus: vgl. Tobia 3. vs. 8.
Mammon: vgl. Matth. 6, vs. 24 en Luc. 16, vs. 9, 11 en 13. De verpersoonlijking van de rijkdom als afgod.
Beelsebub: vgl. IV Kon. 1, vs. 2, 3, 5 en 16. De naam van een afgod uit Ekron. Ook in het N.T. wordt hij genoemd, n.l. Matth. 10, vs. 23; 12, vs. 24 en 27; Marc. 3, vs. 22; Luc. 11, vs. 15, 18 en 19.
Belphegor: vgl. o.a. Num. 25, 3 en 5. Een afgod der Moabieten. De naam luidt eigenlijk Baäl-Peor. In II vs. 457 schrijft Lawet Belsegor.
Baalberech: vgl. Recht. 8, 33. Een afgod. In de Vulgaat luidt de naam Baalberith.

46 ra slaghen: beraadslagingen. Merkwaardig is hier de opoffering van de eigenlijke vorm van het woord raet aan het rijm!

[p. 94]

Quaden Wille.

 

Noch compt hemlien na // vraghen

 

Den Aesterot / sluutende zeer wys van bestrecke⁴⁷

 

Tavys ter zelver plecke.

Sinnelick Ingheven.

 

Dan compt Belial ten portecke,⁴⁸

 

Als clerck vertooghende / zonder iet te snevene,⁴⁹

 

Het slodt der princen zevene.

Quaden Wille.

50

En zonder te beghevene⁵⁰

 

Jupiter / ende Scrobbe / met noch wel ellevene,⁵¹

 

Dansen over tzwerdt / makende blyde gheruchten,⁵²

 

Vry zondere duchten.

Sinnelick Ingheven.

 

Dats vry wel te pluchten,⁵³

 

Want Cloto / Lachesis / en oock Atrophos mede,⁵⁴

55

Die stellen hare croocken / upt moyste met vrede,⁵⁵

 

Duer datse daer ter stede // alle vruecht ghewinnen,⁵⁶

 

Zy en haspen noch en spinnen.⁵⁷

Quaden Wille.

 

Tesser buuten en binnen

 

Al vulle vruecht / ende datte int openbare // vry.

 

Dies doeter clyncken / Orpheus zyne snare // hy,

60

Ende Proserpyna / by rade / van Plutos ghyde⁶⁰

 

Zidt zou an zyn zyde.⁶¹

Sinnelick Ingheven.

 

Al thelsche ghebroet es blyde

 

Als nu ten tyde // zondere svertouffens pause,⁶²

 

^* Ende dat alleenelicken / uut zekere cause

 

Dat nu de gheheele werelt ghezedt es in quade.⁶⁴

65

Want elcken die leeft es vul van onghenade.⁶⁵

 

Niemant en heeft / up eenen anderen met beghernesse⁶⁶

 

Eenighe dernesse.⁶⁷

47 Aesterot: Astarte. Vgl. o.a. Recht. 2, vs. 13. Een vrouwelijke afgod van de Kanaänieten. In IV Kon. 23, vs. 13 wordt Astarot een god der Sidoniërs genoemd.
bestrecke: verlokking, verleiding? Van bestricken = verstrikken, verlokken. Mnl. Wdb. I, 1122, 3c. Bij Aesterot als een vrouwelijke afgod past dit wel, vgl. de vorige Aant.

48 tavys: (dat avys) raad. Mnl. Wdb. I, 501. Bij Lawet komt ook de vorm advys voor, vgl. vs. 690.
Belial: vgl. o.a. Recht. 19, vs. 22. Belialskind is in de Bijbel een veel gebruikt scheldwoord voor schurk, vgl. nog II Paral. 13, vs. 7.
portecke: zuilengang, gaanderij? Uit lat. porticus, niet Mnl. Wel geeft het Mnl. Wdb. VI, 591 s.v. porte een var. van Rijmbijbel 23765: portiken = zuilengang, gaanderij.

49 clerck: secretaris. Het optreden van een secretaris van Lucifer is in helletonelen niet ongewoon, vgl. Brouwersgilde, waar onder de ‘parsonages’ vermeld staat: den Secretaris, en de Aant. aldaar op blz. 64. Voor deze bet. van het woord vgl. Mnl. Wdb. III, 1534, 4.
vertooghende: mededelende. Mnl. Wdb. IX, 155, 3. Kil. vertoogen, Fland j. vertoonen = demonstrare.
sneven: hakkelen, stotteren? Mnl. Wdb. VII, 1404, 1. De gewone bet. van het woord is struikelen, wankelen, onvast zijn in zijn gang.

50 slodt: besluit, beslissing (n.l. aangaande de bestemming der zielen). Mnl. Wdb. VII, 1306, 7.
der princen zevene: Met deze 7 hellevorsten worden de zo even genoemde Leviathan, Asmodeus, Mammon, Beelsebub, Belphegor, Baalberech en Aesterot bedoeld.
zonder te beghevene: zonder ophouden, onafgebroken. De Mnl. uitdr. is: sonder begeven, vgl. Mnl. Wdb. I, 700.

51 Jupiter: Behalve deze oppergod der Romeinse mythologie doen nog meerdere figuren aan de klassieke mythologie ontleend hier dienst als duivels. Die klassiek-mythologische duivels kwamen vooral veel voor in Franse spelen, vgl. Haslinghuis, a.w. blz. 153. Voor het Nedl. toneel geeft schr. slechts èèn voorbeeld uit de Sev. Bliscap, vs. 1009.
Scrobbe: Dit moet een eigennaam zijn. In het Mnl. Wdb. VII, 778 komt schrobbe voor in de bet. van haveloze, landloper; Verdam zegt er van: ‘Misschien hetzelfde als bij Kil. schobbe, dat o.a. de bet. heeft van scurra, d.i. (Synon. 3, 67): boef, rabaut, netboeve, scherluin. Vgl. Kil. schobben j. schrobben = scalpere’. De Jager, Freq. 1, 605 geeft schrobbe = een vrouw die lijken opgraaft.
ellevene: Het rijm eist hier klemtoon op de 2e lettergreep! Het Mnl. Wdb. II, 610 geeft daar ook voorbeelden van: ‘ellevene (: levene), met onjuisten klemtoon; vgl. Eng. eleven’.

52 dansen over tzwerdt: voeren een zwaarddans uit. De uitdr. komt niet in het Mnl. Wdb. voor.

53 pluchten: ergens voor instaan. Dial. bijvorm van plichten. Mnl. Wdb. VI, 491 geeft een 16e eeuws voorbeeld waarin de bet. is opdringen, doordrijven.

54 Cloto, Lachesis, Atrophos: De drie schikgodinnen uit de Romeinse mythologie. Hs. Lathesis is verbeterd, vgl. spel II vs. 468.

55 stellen hare croocken: schikken hun krullende lokken. Vgl. Kil. kroke, krooke, Fland. = cincinus, coma muliebris; en Mnl. Wdb. III, 2139.

56 duer datse: omdat ze. Vgl. Mnl. Wdb. II, 311.

57 haspen: garen op de haspel winden. Mnl. Wdb. III, 174. Vgl. Kil. haspelen, haspen. De Bo haspen.

60 ghyde:? Hoort het misschien bij Fr. guide = gids? Hier wordt gezinspeeld op Pluto de god van de Onderwereld die Proserpina als echtgenote begeerde, haar van de aarde ontvoerde en als koningin van het dodenrijk naast zich liet zetelen.

61 zou: zij. De nom. sing. fem. van een oorspronkelijk demonstr. pron., dienst doende als pron. personale van de 3e pers. In het Mnl. komt het naast si voor, echter vooral in Vlaamse teksten, vgl. Franck § 212. Van Halteren § 17 heeft het voor de 16e eeuw slechts één maal aangetroffen, en wel in de Gentse Refreinen van 1539. Bij Lawet komt zou nog verschillende malen voor, n.l. vs. 1086, 1331; II vs. 296.

62 svertouffens pause: uitstel. Vgl. de uitdr. sonder vertoef = onverwijld, onmiddellijk. Vertouffen = talmen, met iets ophouden. Mnl. Wdb. IX, 154.

* fol. 119^vo

64 ghezedt es in quade: gebracht is tot kwaad. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 1009, 6: setten, trans.: in een zekere toestand brengen.

65 elcken: ieder, iedereen. Uit elck een. Voor de vorm zie Van Halteren § 96.
onghenade: hardheid, wreedheid, ongevoeligheid, onbarmhartigheid, hardvochtigheid. Vgl. Mnl. Wdb. V, 627, 2. Kil. onghenaede = inclementia.

66 up: met.

67 dernesse: medelijden. Het Mnl. kende deze bet. nog niet, vgl. Mnl. Wdb. II, 100: ‘deernesse, ons deernis, doch in den zin van droefheid, smart, verdriet (thans medelijden)’.
svyants kermesse: feest van de duivel. Voor kermis = feest zie Mnl. Wdb. III, 1371, 2; ook De Bo. Duivels kermis = regen als de zon schijnt. Vgl. Als het regent en de zon schijnt, is het kermis in de hel.

[p. 95]

Quaden Wille.

 

Tesser al svyants kermesse!

 

Fortune / die jondt den prince der duusterheden⁶⁸

 

Duusentwerf meer profyts / met alle haer leden,⁶⁹

70

Dan wy oyt ghezien hebben alle onse daghen;

 

Men macht wel ghewaghen.⁷¹

Sinnelick Ingheven.

 

Wy hebben cause om jaghen

 

Meer volcxs ter hellen / en dat by groote sommen,⁷²

 

Dan wy wel connen vulcommen.

Quaden Wille.

 

Daer of mueghen wy rommen!⁷³

 

Want Quaden Wille / en Zinnelick Ingheven // snoo,⁷⁴

75

Hebben een zaedt ghezayt / vry zonder sneven // vroo,⁷⁵

 

Ten vrimden becleven // broo / up dat grieuwe⁷⁶

 

Dat ment hier naer hieuwe.⁷⁷

Sinnelick Ingheven.

 

De werelt maken wy nieuwe.

 

Nu es de yseren euwe / gheheel voor handen,⁷⁸

 

Naer Ovidius verstanden.⁷⁹

Quaden Wille.

 

Dats waer, want in alle landen

80

Licht Gods vreese / nu ghevallen ondere voeten.⁸⁰

 

Elcken ghebruuckt / zynen quaden wille / tot zyn verzoeten.⁸¹

 

Dies staet ons noch over allen te regieren

 

Het swerels duwieren.⁸³

Sinnelick Ingheven.

 

Ja juuste naer onse manieren.

 

Want Zinnelick Ingheven / tot alder spatie⁸⁴

85

Heeft onder alle volcken groote dominatie,⁸⁵

 

Zoo dat wy twee / vry ten onsen behaghene,⁸⁶

 

^* Niet en hebben te claghene.

Quaden Wille.

 

tWil al up den waghene,⁸⁷

68 Fortune: Fortuna, de godin van het lot.
jondt: gunt. Jonnen is Vlaams naast gonnen. Voor de overgang van g tot j vgl. Franck § 108.
prince der duusterheden: de vorst der duisternissen, Lucifer.

69 met alle haer leden: in alle opzichten, geheel en al? Vgl. Mnl. Wdb. IV, 687, 8: met allen leden = in alle opzichten.

71 ghewaghen: vermelden. Het obj. is -t van macht. Mnl. iet gewagen = iets vermelden. Vgl. Mnl. Wdb. II, 1854.

72 somme: getal, menigte. Mnl. Wdb. VII, 1530, 3.

73 vulcommen: volbrengen. Mnl. Wdb. IX, 849, 3; Kil. volcomen, vet. Fland. = exequi.
daer of ... rommen: daarop ... roemen, trots zijn. Mnl. Wdb. VI, 1522.

74 snoo: verdorven, slecht. Hoort bij Zinnelick Ingheven. Mnl. Wdb. VII, 1424, 3.

75 zonder sneven: zonder mankeren, zonder twijfel. Een stoplap zonder veel betekenis in de zin hier. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 1409.
vroo: vroeg, in de vroegte. Bijw. Mnl. Wdb. IX, 1376, 1. Waarschijnlijk een zinspeling op Matth. 13 vs. 25. Ook de bet. vrolijk, opgewekt zou hier een goede zin geven.

76 ten vrimden becleven: tot een vreemd opgroeien, opschieten. Becliven = wortel schieten, opschieten. Mnl. Wdb. I, 798, 1.
broo: Misschien omwille van het rijm verkort uit broder = broeder, aanspreking, gericht tot Sin. Ingheven?
grieuwe: Misschien de 3e pers. sing. opt. van grieuwen en bijvorm van gruwen? Het onderwerp kan in de slot -t van dat verscholen zijn. Gruwen = onpers. afkeer inboezemen, gruwen. Mnl. Wdb. II, 2206. Voor de klank vgl. grieu, II vs. 499.

77 hieuwe: Praet. van houwen = hakken, kappen, vellen (van bomen). Hier: oogsten, maaien. Mnl. Wdb. III, 666.

78 de yseren euwe: Vgl. Ovidius' Metamorphoses I vs. 128-150. Aldaar vs. 149: victa iacet pietas zou Lawet voor de geest hebben kunnen staan toen hij vs. 80 en vs. 98 schreef! Mogelijk heeft Lawet latijn gekend; vgl. nog de latijnse naamvalsvormen van Christus, die vooral in het 2e spel herhaaldelijk voorkomen.

79 verstanden: mededelen, aantonen, te kennen geven. Mnl. Wdb. IX, 9, 12 s. v. verstaen.

80 Gods vreese: de vrees voor God, gen. objectivus.
onder voeten: onder de voet gelopen, in treurige, armzalige toestand verkerend. Vgl. Mnl. Wdb. IX, 743; Stoett, Spreekw. III no. 2328.

81 tot zyn verzoeten: om het zich aangenaam te maken. Onb. wijs als subst. gebruikt. Vgl. Mnl. Wdb. VIII, 2505, 3: versoeten = veraangenamen.

83 het swerels duwieren: Omschrijving voor de wereld. Duwiere = schuilplaats, spelonk, krocht, hol. Mnl. Wdb. II, 487. Het is lijd. voorw. van regieren, dat ook verbonden is met over allen uit de vorige regel. Dergelijke onregelmatigheden in de zinsbouw komen bij Lawet herhaaldelijk voor.

84 tot alder spatie: overal. Mnl. spacie = ruimte van plaats; vooral een bepaalde ruimte, een afgezette ruimte, vgl. Mnl. Wdb. VII, 1619.

85 dominatie: heerschappij, invloed, macht. Niet Mnl. In Nedl. Wdb. III², 2785 wel domineren = heersen, enz.

86 wy twee: wij met ons tweeën. Vgl. Stoett, Synt. § 95.

* fol. 120

87 twil al up den waghene: ze willen allen in ontucht leven? In het verband past deze bet. goed. Het Mnl. Wdb. IX, 1597 citeert s.v. wagen twee plaatsen die op deze bet. kunnen wijzen: Dat hi Kaerle hiet ... om datten sijn vader wan op eenen waghen aen een dienstwijf. (Froissart, 2, 185, 137). Karel Marteel ... was in overspele ghewonnen, maer niet wi gheweten en connen weder op karre ofte op waghen. (ald. 152). Vgl. nog de afleiding van bastaard, Franck-Van Wijk: bastaard < bast + suff.-ard. Bast komt ook voor in ofr. fils de bast = bastaardzoon. Oorsprong onzeker, wordt wel verklaard uit ofr. bast = pakzadel: dit werd als bed gebruikt in herbergen door muildierdrijvers. Vgl. nog Duits Bankert, ouder Bankart-Bankhart: uneheliches, eigentlich auf der Bank, nicht im (Ehe-) Bett, erzeugtes Kind, Kluge, Etym. Wörterbuch. (N.B. Kluge vermeldt in bedoeld art. een Nedl. bankaard, dat echter in het Nedl. Wdb. niet voor komt).

[p. 96]

 

Coppen ende Claeyken / elck nayende zyn naeykin,⁸⁸

 

Met Tryskin ende Maeykin / zeer vlugghe int baeykin,^88/8989

90

Ende datte den rechten wech met versnellen⁹⁰

 

Van hier ter hellen.

Sinnelick Ingheven.

 

Dockters ende ghezellen,⁹¹

 

Mannen ende vrauwen / elcken heeft onghecessert⁹²

 

Ter boosheyt overal om best ghestudert.⁹³

Quaden Wille.

 

Symonie heeft nu coers.

Sinnelick Ingheven.

 

Ende wouckere dominert.⁹⁴

Quaden Wille.

 

Bedroch telt met vyven.

Sinnelick Ingheven.

95

Caritate es stocke // doot.⁹⁵

Quaden Wille.

 

Lucsurie es gheresen.

Sinnelick Ingheven.

 

Devotie gaet om tmocke // broot.⁹⁶

Quaden Wille.

 

Goet raet hanckt inden houck.

Sinnelick Ingheven.

 

Compassie es ghevleghen.⁹⁷

Quaden Wille

 

Den troost allomme versterft.

Sinnelick Ingheven.

 

Gods vreese licht versleghen.⁹⁸

 

tZyn al zaken die weghen // om verwachten zonder kaetsen⁹⁹

 

Gods toornighe faetsen.

88 nayende zyn naeykin: zijn gang gaand, zijn zin doend. In het Mnl. is deze uitdrukking niet bekend. Stoett, Spreekw. II, 1589: Zijn naadje naaien = zijn gang gaan. De Bo: Laat elk zijn naad naaien = bemoei u niet met andermans zaken. Vgl. nog vs. 913: u nadekin naeyen.

88/89 Coppen, Claeyken, Tryskin, Maeykin: eigennamen. Coppen: een mannenaam, vgl. Jacobs o.a. blz. 219: ‘Betaelt op den selven dach Coppin de Poortere hem derder (hem met twee anderen)...’ Misschien een afkorting van Jacob? (Hoort hier misschien Coppe als vrouwenaam bij? Vgl. de naam van de vermoorde hen in Van den Vos Reinaerde, vs. 287). Claeyken: een mannenaam; vgl. Jacobs o.a. blz. 140, die uit een rekeningenboek van Nieuwpoort citeert: ‘... Claykin Arnauds, Artevelts duunher-dere ...’ Mogelijk een vorm van Nicolaas, vgl. de gebruikelijke afkorting. Claise (Jacobs blz. 37). Tryskin: waarschijnlijk een vrouwenaam. Misschien een vorm van Treeske, van Theresia? Maeykin: vrouwenaam, vervormd uit Maria. Vgl. Jacobs blz. 193 en blz. 230, waar hij een passage citeert uit een spel van Michiel de Swaen, waarin optreedt: Maey, een moeder.

89 zeer vlugghe int baeykin: de betekenis ontgaat me. Mnl. Wdl. I, 512: ‘baeisch, van baey. Kil. levidensa, pannus vilis raro et tenui textu. Eene soort van grove wollen stof’. De Bo: baai: wollen kamizool, geweven of gebreid.

90 met versnellen: haastig, snel. Hem versnellen = zich haasten, Mnl. Wdb. VIII, 2491.

91 dockters: doctors, dus afgestudeerden, geleerden, t.o. ghezellen: die nog in de leer zijn, onontwikkelden.

92 onghecessert: onophoudelijk. Niet Mnl. Vgl. Mnl. Wdb. I, 1495, 2: cesseren = ophouden, niet voortgaan; sonder cesseren = zonder ophouden.

93 om best: zo goed mogelijk.

94 symonie: het kopen of verkopen van geestelijke ambten of rechten, Nedl. Wdb. XIV, 1360. Naar Simon de tovenaar uit Hand. 8, vs. 18.
heeft ... coers: is gangbaar, is in gebruik. Mnl. Wdb. III, 1666, vooral van geld. Kil. coers hebben = in usu esse.
dominert: heerst. Niet Mnl. Vgl. Nedl. Wdb. III², 2785. Zie Aant. op vs. 85.

95 telt met vyven: bloeit. Vgl. Mnl. Wdl. VIII, 207: ‘Met viven tellen, een uitdrukking die in haar oorsprong niet duidelijk is, de bet. moet zijn: overvloed hebben, in goeden doen zijn’.
stocke doot: morsdood. Stock bet. in het Mnl. in heel veel samenstellingen een versterking: stockblind, stockoud; Mnl. Wdb. VII, 2177, 2. Deze samenstelling komt echter niet voor. Evenmin bij Kil. Wel in het Mnd.: stokdôt = helemaal dood.

96 lucsurie: onkuisheid, wellust. Mnl. Wdb. IV, 923.
gheresen: toegenomen. Mnl. Wdb. VI, 1453, 2: hoverde ... zo groot ... geresen.
gaet om tmockebroot: Het verband vraagt een bet. als: gaat uit bedelen. Mockebroot is waarschl. een of andere soort brood. Vgl. De Bo: mok(k)e = koekje van peperkoekdeeg. N.B. Kil.: mocke, vet. Ger. = scropha ( = zeug). Bij overdracht: vuile vrouw, slet, lichtekooi. Vuyl mocke = sordida mulier.

97 hanckt inden houck: is niet in tel, wordt veronachtzaamd. Deze uitdr. niet Mnl. Vgl. Mnl. Wdb. III, 469, 2: hoek = schuilhoek, waar iets niet dadelijk opgemerkt wordt.
ghevleghen: uitgeplunderd, uitgeschud. Mnl. Wdb. IX, 574, 3. Deelw. van vlaen; oorspr. gevlaghen; vgl. dwaen-ghedweghen, Franck § 127. Kil. vlaeden, vlaen, Fland.j.villen = deglubere.

98 troost: hulp, steun die men ontvangt. Mnl. Wdb. VIII, 719, 9.
versterft: verdwijnt, gaat te niet. Mnl. Wdb. IX, 56, II.
Gods vreese: zie Aant. op vs. 80.
versleghen: verslagen. Deelw. van verslaen. Mnl. Wdb. VIII, 2454, 4. Zie voor de vorm Franck § 143 en 127.

99 weghen: gewicht in de schaal leggen, van gewicht zijn. Vgl. Mnl. Wdb. IX, 2042, 2, waar deze figuurlijke betekenis nog niet voorkomt. Vgl. nog II vs. 551.
zonder kaetsen: ongetwijfeld, zonder mankeren? De gewone bet. van het Mnl. kaetsen is: balslaan. Hiervan bestaat de vorm ketsen, met als gewone bet.: vervolgen, jagen. In een Aanm. bij dit woord zegt het Mnl. Wdb. III, 1408: Het is twijfelachtig of met dit ketsen gelijk is het ketsen van wapenen = niet afgaan; fig. mislukken.

[p. 97]

Quaden Wille.

100

Ach! hoe bereed men de plaetsen⁺¹⁰⁰

 

Ten helschen polcke / om al tvolck datter up groyt. // Ziet,¹⁰¹

 

Elcken duvele esser besich.

Sinnelick Ingheven.

 

Niemant esser onghemoyt // iet.¹⁰²

^*

Quaden Wille.

 

Men wastere, men plastere.

Sinnelick Ingheven.

 

Men brautere, men ghietere.

Quaden Wille.

 

Men cockter, men smockter.

Sinnelick Ingheven.

 

Men braettere, men zietere¹⁰⁴

105

Een spyse fenynich / en die niet om vergenten,¹⁰⁵

 

Diverschs van tormenten.

Quaden Wille.

 

Padden ende slanghen.

Sinnelick Ingheven.

 

Schorpyoenen, serpenten.

Quaden Wille.

 

Dul briesschende draken.

Sinnelick Ingheven.

 

Basillicus en helsche mollen.

Quaden Wille.

 

Ja, bytende snaken!¹⁰⁸

Sinnelick Ingheven.

 

Viperen dicke ghezwollen,¹⁰⁹

110

Salmanders bollen, // duer gooten fenynich, bestreckt // jaet¹¹⁰

 

Met sulfuer en peckt // quaet.

+ 100

100 faetsen: afstraffingen, slagen. In het Mnl. niet bekend. De Bo.: faatse = kaakslag.

101 ten helschen polcke: in de hel. Een van de vele omschrijvingen voor de hel. Polcke is niet Mnl. De Bo: polk = kuil.
om: ter wille van, ten behoeve van. Mnl. Wdb. V, 95, 9.
up groyt: op groeit. Opgroeien, groter worden, in de zin van leven. Groyen = groeien. Mnl. Wdb. II, 2150.

102 onghemoyt: met rust gelaten, niet er bij betrokken. Mnl. Wdb. V, 625.
iet: enigszins, in enig opzicht. Bijw. Mnl. Wdb. III, 801.

* fol. 120^vo

104 smockter: men smoort er, n.l. vlees. Mnl. Wdb. VII, 1376, Aanm.: In de 16e eeuw werd smoken ook trans. gebruikt als de benaming ener wijze van bereiding van het vlees, n.l. roken; en misschien ook smoren (in gesloten pot op zacht vuur). Vgl. Kalff, Trou moet Bl. blz. 19, 432. Schuyfman vs. 433: ‘Gesoijen, gebraijen, goet vleesch gesmoockt’.

105 niet om vergenten: aller voortreffelijkst. Gent, adj. bet. edel, lief, bevallig, mooi; Mnl. Wdb. II, 1454/5. Vergenten = gent maken, evenals verfieren = fier, trots maken. Deze constructie, niet om + inf, met de betekenis in voortreffelijkheid niet te overtreffen is heel gebruikelijk bij de Rederijkers. Vgl. vele voorbeelden uit Anna Byns, Van Helten, Gloss blz. 48.

108 basillicus: lat. basiliscus, de koningsslang, volgens de voorstelling der ouden de gevaarlijkste van alle slangen. Vgl. Nat. Bloemen VII, 153 vlgg. De gewone Mnl. vorm is: basilisc, Mnl. Wdb. I, 589.
helsche mollen: benaming voor duivels. Mnl. Wdb. IV, 1860 citeert voor het Mnl. Leelec swert mol (Sacr. 1035) als benaming voor de duivel.
snaken: slangen. Niet Mnl. De Bo.: snake, snaak = slang. Vgl. ook Eng. snake.

109 viperen: adders. Lat. vipera = adder. Vgl. Nat. Bloem. VI, 821 vlgg. De gewone Mnl. vorm is vipra; Mnl. Wdb. IX, 529.

110 salmanders bollen: bollen van salamanders, dikke salamanders? Mnl. bolle: alles wat een ronde of bolvormige gedaante heeft; Mnl. Wdb. I, 1355. Ook kop is mogelijk, en geeft een goede zin.
duer gooten met: overgoten met ... Mnl. Wdb. II, 323.
bestreckt: bestreken met ...? Deze bet. zou hier heel goed passen. Maar bestriken is sterk! De zwakke w.w. bestrecken: zich uitstrekken; gelegen zijn; rusten, en bestricken, bestrecken: strikken, vast-strikken geven geen goede betekenis.
jaet: welzeker. Een veel gebruikte stoplap. Over het schijnbaar overbodig pron. achter ja vgl. Stoett, Synt. § 33. Het is nog algemeen gebruikelijk in het Westvlaams, vgl. De Bo s.v.ja.

[p. 98]

Quaden Wille.

 

Oolye ende leckt, // maet,¹¹¹

 

Met gloyende motael / zeer brandich van stancke,¹¹²

 

In stede van drancke.

Sinnelick Ingheven.

 

Laetse vry commen te clancke,¹¹³

 

Weer cruepel of mancke, // zy werder ghekeken¹¹⁴

 

Duer onse treken.

Quaden Wille.

115

Dat werdse onbezweken!¹¹⁵

 

Want wy weten de streken / en dat over langhe,¹¹⁶

 

Ten zulcken bedwanghe.¹¹⁷

Sinnelick Ingheven.

 

Dat doen wy even stranghe.

 

Want duer zinnelicken bevanghe // dede ick bevoelen¹¹⁸

 

Luchifer met de zyne / te steken naer dhoochste stoelen.¹¹⁹

120

^* Dies hy ter helscher poelen / lastich wert ghesmeten¹²⁰

 

Van uut dhemelsche secreten.

Quaden Wille.

 

Duer squaden wille vermeten¹²¹

 

Zoo dede ick daer naer Adam sneven, zeer onwys,¹²²

 

Int eertsche paradys.

Sinnelick Ingheven.

 

Ja, pluckende van een rys¹²³

 

De vruchten / die hem van God stonden verbooden,¹²⁴

 

Dies commende in nooden.

Quaden Wille.

125

Meenende als gooden

 

Metten zynen te domineren bin swerels bestallen,¹²⁶

 

Maer het es hem mesvallen!

Sinnelick Ingheven.

 

Dat dede u loos vergallen!¹²⁷

 

Dies wiert gheslooten / de duere vanden hoochsten palayse¹²⁸

 

Voor Pieter, Mese en Clayse.

111 sulfuer: zwavel, lat. sulfur. In het Mnl. is de laatste lettergr. meestal toonloos, -er. Zie vs. 311 sulpher. Op grond hiervan zou men de u van het hs. misschien mogen opvatten als een v. Men heeft hier dan de zelfde spelling als b.v. in starfver, vs. 130. Vgl. nog hierboven blz. 69.
peckt: pek. Uit lat. picem, cas. obl. van pix. Mnl. Wdb. VI, 217. Hier met paragogische -t; vgl. Franck § 116, 4 en Van Helten, § 136c, die dit woord echter niet heeft.
leckt:? Weer vorm met paragogische -t? Leck kan betekenen een soort van gering bier, Mnl. Wdb. IV, 346. De Bo. lek = de laatste uittrek van den draf in de brouwkuip; het lek volgt na de weerse en wordt als spoel aan 't vee gegeven. Of moeten we hier een bijvorm van lak = zegellak, aannemen? Bij Kil. komt lac in deze betekenis voor.
maet: maat, kameraad. Een in de 16e eeuw veel voorkomende aanspreking. Vgl. Esb. van den Blinden vs. 157: En dat sijn geldeken wech is, maet, nu, dats daer.

112 motael: metaal. Uit lat. metallum. In de eerste lettergr. vertoont dit woord in het Mnl. ook wel een a: matael. In het Westvlaams nog motaal, vgl. De Bo. Vgl. nog allende vs. 1178.
brandich: branderig. Van branden.

113 commen te clancke:? Clanck = klank; spel? De betekenis van deze uitdrukking ontgaat me.

114 weer ... of: hetzij ... of. Mnl. Wdb. IX, 1895.
zy werder: zij worden er. Syncope van de uitgang komt bij Lawet herhaaldelijk voor, niet alleen bij een enclitisch pronomen, vgl. vs. 115 werdse, zoals ook vaak in het Middelnedl. (Van Helten § 213), maar ook, zo als hier en o.a. ook in vs. 697: compter vele, bij een enclitisch bijwoord daer, er. Vgl. boven blz. 67.
ghekeken:? Van kiken = kijken?

115 treken: streken, listen. Mnl. Wdb. VIII, 664.
werdse: worden zij. Voor deze gesyncopeerde vorm zie de Aant. op vs. 114. Vgl. nog zul wy in vs. 1190.
onbezweken: vast en zeker, stellig. Niet Mnl. Vgl. Nedl. Wdb. X, 1160.

116 streken: streken, listen. Mnl. Wdb. VII, 2283, 4.
overlanghe: allang, sedert geruime tijd. Mnl. Wdb. V, 2199, 2.

117 bedwanghe: dwang. Mnl. Wdb. I, 672.

118 bevanghe: een bepaalde gemoedsstemming; Mnl. Wdb. I, 1178, 4. Vgl. ook met minnen bevaen = verliefd.
bevoelen: het plan opvatten. Mnl. bevoelen = gevoelen, in zich gevoelen dat men iets is. Mnl. Wdb. I 1189, 1.

119 steken naer: verlangen, streven naar. Mnl. Wdb. VII, 2057, 5, waar plaatsen uit de 16e eeuw gegeven worden. Kil. steken nae = ambire, captare, adspirare.
dhoochste stoelen: Gods zetel, Gods plaats. Stoel in de bet. van zetel, de troon van God is ook gebruikelijk in het Mnl. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 2161, 2.

* fol. 121

120 lastich: met moeite gepaard gaande. Hier: met grote, zware strijd? Mnl. Wdb. IV, 178, 3.

121 dhemelsche secreten: omschrijving voor de hemel. Secreet = afgezonderde plaats, Mnl. Wdb. VII, 943, 1.
vermeten: vermetel, voor niets terug deinzend. deelw. bijvnw. Mnl. Wdb. VIII, 2133. Kil. vermeten j. vermetel.

122 sneven: ten val komen, ongelukkig worden. Mnl. Wdb. VII, 1405, 3.

123 rys: tak. Herhaaldelijk komt dit woord voor in het Mnl. als er sprake is van de paradijs appel. Daarom merkt Verdam op: ‘Misschien moet men rys hier eerder weergeven door boom’. Mnl. Wdb. VI, 1397. Inderdaad komt rys in de bet. boom verschillende malen voor, zie t.a.pl. kol. 1400, 2a. Vgl. nog vs. 897.

124 stonden: waren. Staen bet. o.a. zich bevinden, in een zekere toestand zijn of verkeren, zijn. Mnl. Wdb. VII, 1865, 2. Vgl. in vreese staen; versteld staan.

126 swerels bestallen: omschrijving voor de wereld. Bestal, ingesloten ruimte? Werkw. bestallen/bestellen = insluiten. Mnl. Wdb. I, 1110. Vgl. nog vs. 142 swerels behooven.

127 mesvallen: tegengelopen. Het mesvalt mi = het loopt mij tegen. Mnl. Wdb. IV, 1750.
u: uw. In deze vorm komt het pron. poss. van de 2e pers. onverbogen voor. De verbogen vorm is uwe. Vgl. Stoett, Dr. Kluchten, blz. XVI; in die kluchten treft men ook steeds u als onverbogen, en uwe als verbogen vorm aan.
loos: vals, bedriegelijk, trouweloos. Mnl. Wdb. IV, 779, 2.
vergallen: bederven, benadelen. Eigenlijk gezegd van de vis. Mnl. Wdb. VIII, 1739.

128 den hoochsten palayse: omschrijving voor de hemel.

[p. 99]

Quaden Wille.

 

Iloo! eert quam te payse,¹²⁹

130

Daer starfver veele bedrouft inden vloet van tranen,¹³⁰

 

Men macht wel vermanen.

Sinnelick Ingheven.

 

Jaet byloo! veel groote hanen.¹³¹

 

Want Christus moste zelve sturten het bloet // zyn

 

Tot smenschen behoet // fyn.

Quaden Wille.

 

Sonder sjeghenspoet // lyn¹³³

 

Hebben wy dit al bedreven / in tyden hier te vooren.

135

Wye zal ons nu ter werelt mueghen ontspooren,¹³⁵

 

Ghemerckt dat se nu alle doolen, schynende verdooft¹³⁶

 

En van zinnen berooft?

Sinnelick Ingheven.

 

Sy hebben al onsen raet ghelooft.¹³⁷

 

Dies en connen se ons ontgaen nochte ontryden

 

Ten gheene zyden.¹³⁹

Quaden Wille.

 

Dats een warachtich belyden!

140

Hier mede wy ons vermyden // van meer vermonden¹⁴⁰

 

^* Tot in toecommende stonden.

Sinnelick Ingheven.

 

Ja, en als dobbele gronden,¹⁴¹

 

Zouckende elcxs verslonden // bin swerels behooven // al,¹⁴²

 

Zoo dat van ons doen / int ende niemant belooven // zal.¹⁴³

PAUSA

129 Pieter, Mese en Clayse: eigennamen. Pieter: de gewone vorm voor het lat. Petrus; Mese: Misschien verkorting van Thomas? De in het Westvlaams gebruikelijke verkorting van Thomas is Maes, vgl. Jacobs, blz. 37. Clayse: een veel voorkomende Vlaamse vorm van Nicolaas. Vgl. Jacobs blz. 37.
iloo: de gewone vorm is byloo. Tussenwerpsel, verbasterde bezweringsformule. Vgl. vs. 131. Mnl. Wdb. I, 1257. Zonder b- komt het woord ook voor vs. 697.

130 starfver: stierven er. Gesyncopeerde vorm. Zie de Aant. op vs. 114.

131 vermanen: vermelden. Deze bet. ook Mnl., vgl. Mnl. Wdb. VIII, 2101, 4: gewag maken van, spreken over. Vgl. ook Kil. vermaenen = mentionem facere, inducere in memoriam alicujus.
groote hanen: Als benaming van een mens komt haen in het Mnl. Wdb. niet voor. Het Mnl. Handwdb. geeft als 4e bet.: losse kwant. Bredero's Moortje vs. 2632: haantje = vechtersbaas. Vgl. Ndl. haantje-de-voorste.

133 behoet: redding. In deze bet. niet Mnl. Vgl. Mnl. Wdb. I, 747: bescherming, hoede; veiligheid.
sonder sjeghenspoet lyn: zonder belemmering van tegenspoed? Lyn = touw, snoer, bij uitbreiding misschien ook boei, iets dat verhindert. Mnl. Wdb. IV, 652. De bedoeling is zonder tegenspoed.

135 ontsporen: ontsnappen, ontkomen. In het Mnl. Wdb. niet opgenomen. Bij spore, spor = voetspoor. Mnlwdb. VII, 1781, 1. Vgl. nog vs. 138: Dies en connen se ons ontgaen nochte ontryden.

136 ghemerckt dat: aangezien. Niet Mnl. Gemerken = opmerken' waarnemen, Mnl. Wdb. II, 1354.

137 al: allen. Mnl. Wdb. I, 315, 4. Meestal komt het verbogen voor. Echter ook Mnl.: al riepen si = zij allen riepen.

139 ten gheene zyden: naar geen enkele kant, nergens heen. Mnl. Wdb. VII, 1048, 4.

140 ons vermyden: ons onthouden van. Hem vermyden van = zich onthouden van. Mnl. Wdb. VIII, 2139, III.

* fol. 121^vo

141 als dobbele gronden: als valse lieden. (?) Dobbel kan vals, dubbelhartig betekenen, Mnl. Wdb. II, 218, 2. Grond: Mnl. Wdb. II, 2173, 4: Uit de bet. het diepste van het gemoed, de grond van het hart ontwikkelde zich de bet. van binnenste, geest, gemoed, inborst, aanleg, karakter. Kil. grond j. aerd = indoles, natura; quaden grond = mala mens, malus animus, mala indoles. Voor grond > persoon met bep. karakter, aard, vgl. Mnl. Wdb. I, 196 s.v. aert, Aanm.: die Gods aert = overdrachtelijke toepassing voor een persoon van zekere geaardheid.

142 verslonden: verslonden, verzwolgen zijn, ondergang? Verslonden is hetzelfde als verslinden, Mnl. Wdb. VIII, 2466. Verslinden, intr. geeft het Mnl. Wdb. VIII, 2459 op èèn plaats, n.l. bij Hildgb.
swerels behooven: omschrijving voor de wereld. Vgl. vs. 126 swerels bestallen. Is dit woord misschien uit hof: omheinde ruimte? Dan zou bestallen kunnen samenhangen met stal = afgesloten ruimte, Mnl. Wdb. VII, 1912, 5.

143 van ons doen ... belooven: ons doen, optreden, handelen prijzen. Het Mnl. Wdb. I 868/9 kent beloven = prijzen, goedkeuren, echter niet met van. Wel hem beloven van ... = prijzen, iemands lof verkondigen.

Den Troosteloosen Zondare, iij^e personayghe.

 

Ach! wee teuwegher tyt de groote mesdaden¹⁴⁴

145

In Adam ende Eva ten eersten zynde begaden,¹⁴⁵

 

Vallende in zonden / verliesende Gods gratie⁺

144 teuwegher tyt: tot in eeuwigheid.

145 ten eersten: het eerst. Mnl. Wdb. II, 572, 4. In het Mnl. zonder ten.
zynde begaden: bewerkt (door de duivel). Begaden = in orde brengen, bewerken. Mnl. Wdb. I, 683, lb.

+ Geni-3

[p. 100]

 

Duert overterden zyns ghebodts, ter zelver spatie.¹⁴⁷

 

Dwelcke Gods gratie // zoo zeere was meshaghende,

 

Dat hyse met Cherubin den inghele was verjaghende,¹⁴⁹

150

Als ballinghen versteken / ten eertschen paradyse,¹⁵⁰

 

Waeromme ick / en alle menschen / ten zwaren afgryse,⁺¹⁵¹

 

Kinderen des toorens zyn / zonder eenighe ficxtie,¹⁵²

 

Van natueren werdich de eeuwighe malendicxtie.¹⁵³

 

In zonden ontfanghen / ghebooren / ende oock leven,

155

Zoo my dat by den psalmiste / wel staet bescreven.⁺

 

Want smenschen herte es boos / en aerch, vul onwerdicheyt,⁺¹⁵⁶

 

Ja, als eenen besmetten douck es zyne rechtverdicheyt!⁺¹⁵⁷

 

Vleesschelick ghebooren uut Adams generatie // zwaer.¹⁵⁸

 

En dat uutten vleessche / naer Scrifs aligatie // claer,⁺¹⁵⁹

160

Ghebooren es, dats vleesschelick, dits openbaerlick.

 

Ende vleeschs en bloet / zeght ons Paulus eenpaerlick,¹⁶¹

 

En zullen niet bezitten / der gloorien rycke.⁺

 

Dies ick, aerme troosteloos zondare, vul van verzycke,¹⁶³

 

Zal moeten verdompt zyn / ten eeuwighen verzuchtene!¹⁶⁴

165

Want ick vul zonden / hoe zoudickt pynen tontvluchtene,¹⁶⁵

 

Ghemerckt openbaer / datter niemant van tusschen // mach?¹⁶⁶

 

Ach, wye zal my troostende / mynen rauwe blusschen, // ach?¹⁶⁷

 

O Scriftuerlick Troost / currert doch zonder perticheyt¹⁶⁸

 

Myne groote smerticheyt!

Scriftuerlick Troost, de iiij^e personayghe.

 

Gods goede baremherticheyt

170

Die zal u vrylicken by staen / naer huere conditie,¹⁷⁰

 

Als dreecht u zyne rechtverdicheyt / ter justitie,¹⁷¹

 

^* Myts dyne consientie, vul van clachtighe nope. ¹⁷²

 

Betrauwende ghelooft, hebt een warachtighe hope.

 

Ter noot werdick uwen troost / ende consolatie // vroet,¹⁷⁴

175

Myts Warachtich Bewys / en sGheests Inspiratie // zoet.

 

Hebt zonder fraudatie // moet / ten westen en oosten¹⁷⁶

 

Zulwy u vertroosten.

Rechtverdicheyt Gods, de v^e personayghe.

 

Behoudens dyne propoosten,¹⁷⁷

 

Ghy Scriftuerlick Troost / vul alles goets belooken,¹⁷⁸

147 overterden: overtreden. Voor deze metathesis, zie Franck § 105, en Van Helten § 121.
ter zelver spatie: op het zelfde ogenblik. Spatie is eigl. tijdruimte. Mnl. Wdb. VII, 1620, 2. Bij Lawet komt het woord herhaaldelijk voor, zie het Glossarium.

149 met: door. Lat. per, door middel van een persoon; Mnl. Wdb. IV, 1505, 10.
inghele: engel. Voor de overgang van e tot i voor een gedekte nasaal zie Franck § 57.

150 versteken: verdreven, verjaagd. Deelw. van versteken = verdrijven. Mnl. Wdb. IX, 38, 2.

+ Ephe-2

151 Ephe - 2: Geen overeenkomstige plaats hier te vinden. Er zijn meer aanhalingen die verdacht lijken.

152 zonder eenighe ficxtie: stellig, vast en zeker. Ficxtie komt in het Mnl. Wdb. niet voor. Het bet. verdichtsel, verzinsel.

153 malendicxtie: vervloeking. Let op Lawet's spelling! Lat. maledictio. Mnl. Wdb. IV, 1060. Dat deze n geen vergissing in de spelling is bewijst het nog zes maal aldus gespeld voorkomen van dit woord, n.l. I vs. 181, 193, 415, 425, 426 en II vs. 1059.

+ Psal-50

+ Jhere-17

156 aerch: kwaad, slecht, gemeen. Mnl. Wdb. I, 443.

+ Esaie-64

157 besmetten: bevlekt, bevuild, verontreinigd. Deelw. besmet van besmetten, zw. w.w. = bevlekken. Mnl. Wdb. I, 1065. Het beeld is ontleend aan de Bijbel, Jesaja 64, 6. Vgl. voor verschillende zinspelingen op deze plaats uit de 16e eeuwse lit. Van Dis blz. 268 vs. 230.

158 zwaer: bezwaard, beladen, belast (n.l. met de erfzonde). Mnl. Wdb. VII, 2471, 3.

+ 1 Johan-1

159 dat: dat wat.
naer Scrifs aligatie: zo als de H. Schrift aanvoert. Niet Mnl. Mnl. Wdb. I, 346: allegeren = aanhalen, aanvoeren, bewijzen. Voor de i in aligatie vgl. de Mnl. vorm allyeren aan het slot van Verdams artikel.

161 eenpaerlick: gestadig; onveranderlijk. Bijw. Hier meer een stop-lap. Mnl. Wdb. II, 543.

+ Roma-15

163 verzycke: gezucht; vrees. Mnl. Wdb. VIII, 2433, s.v. versyc.

164 ten eeuwighen verzuchtene: tot eeuwig verlangen. Omschrijving voor de hel, waar het verlangen naar de hemel nooit gestild zal worden? Verzuchten = 1^o zwaar, diep zuchten; 2^o naar iets snakken, hijgen, verlangen. Mnl. Wdb. IX, 37.

165 pijnen: proberen, trachten, moeite doen. Mnl. Wdb. VI, 304, 5.

166 ghemerekt dat: aangezien. Deelw. van mercken = gewaarworden, inzien. Mnl. Wdb. IV, 1459, 6.
van tusschen mach: er tussen uit kan, er aan ontkomen kan. Vgl. vs. 165. De uitdr. komt in het Mnl. Wdb. niet voor.

167 blusschen: doen ophouden, bedaren, stillen. Deze uitgebreide bet. ook Mnl.; Mnl. Wdb. I, 1325, 3.

168 currert: genees. Mnl. Wdb. III, 2218 geeft slechts èèn plaats: M. en Vr. Heim. 497. De imperatief enkv. hier met -t, vgl. Stoett, Synt. § 351.
zonder perticheyt: zonder kwade luim, welgezind. Niet Mnl. Vgl. Antw. Idiot. 955: pertig = gestoord, kwalijk gezind, van kwade luim.

170 vrylicken: voorzeker, gewis. Vgl. geloof dat vrij; Duits: freilich.: Mnl. Wdb. IX, 1366, 8.
conditie: aard. Het Mnl. condicie kan o.a. bet. vorm, gedaante, Mnl. Wdb. III, 1758. Vgl. nog Nedl. Wdb. III², 2108, 2: conditie = aard, in deze bet. verouderd.

171 als: al, alhoewel, ofschoon, hoezeer. Mnl. Wdb. I, 361.

* fol. 122

172 myts: benevens. Mnl. Wdb. IV, 1568, 6.
clachtighe nope: verwijtende aanval (op het gemoed), stoot, duw. Mnl. Wdb. IV, 2533: nope = stoot, duw; aanval.

174 ter noot: in de nood.

176 zonder fraudatie: zonder (zelf) bedrog. In het Mnl. wel een enkele maal fraude = bedrog; Mnl. Wdb. II, 848. Mogelijk is het woord hier gevormd omwille van het rijm.
ten westen en oosten: in het westen en oosten; overal? Deze uitdr. komt niet in het Mnl. voor. Vgl. nog vs. 373: int weste ende ooste.

177 zulwy: zullen wij. Voor deze gesyncopeerde vorm vgl. de Aant. op vs. 114.
behoudens: zonder te krenken, te kort te doen aan, inbreuk te maken op. Deelw. met adverbiale -s (die in het Mnl. nog niet voorkomt) van behouden = bewaren, behouden. Mnl. Wdb. I, 757, lb.
propoost: uiteenzetting, redenering. Mnl. Wdb. VI, 736. Nog in het Westvlaams: propoost = rede, gesprek, De Bo.

178 belooken: Onb. wijs als subst. gebruikt. Bevatten, omvatten, inhouden. Mnl. Wdb. I, 872, 3.

[p. 101]

 

By u blycket claerlick / dat God heeft ghesprooken:

180

By wyen dat werdt ghebrooken // de wedt des Heeren,¹⁸⁰

 

Die es verdompt / in het smalendicxien verzeeren.⁺¹⁸¹

 

Ende daer en es gheen zonde / om waer docheren,¹⁸²

 

Men zietse regneren.

De Barmherticheyt Gods, de vj^e personayghe.

 

En wilt niet desoleren,¹⁸³

 

Maer verblyt u, o ghy zondare / zondere vertoufven;¹⁸⁴

185

Want God en begherdt u doot niet / om u bedroufven,

 

Maer dat ghy u bekeert, zult wyselicken beraden,¹⁸⁶

 

Up dat ghy eeuwelicken / mueght leven / in ghenaden.⁺

 

Dies zonder versmaden // maeckt dat in u goet betrau / ryst.⁺¹⁸⁸

 

Want God sprickt / Zoo wanneer ghy warachtich berau // wyst,¹⁸⁹

190

Ick en werde dyne boosheden / niet meer ghedachtich.

 

Weest doch ditte achtich.¹⁹¹

Rechtverdicheyt Gods.

 

Maer God sprickt warachtich,

 

En dat vrylick / duer Esayas ontbinden // al:¹⁹²

 

De vermalendydinghe / het eerderycke verslinden // zal;⁺

 

Want zy hebben ghezondicht / alle die er up wuenen.¹⁹⁴

 

En God zal de mesdaet / up dochters ende zuenen⁺¹⁹⁵

 

Vande vaders verzoucken / overtert hy de wedt // iet,¹⁹⁶

 

Int derde en vierde ledt // ziet.

De Barmherticheyt Gods.

 

Dyn oore tot myn vermedt // biet,¹⁹⁷

 

Want tot uwen trooste / zoo statere int zelve beradich:¹⁹⁸

 

Den Heere God es barmhertich ende ghenadich,⁺

200

Lanckmoedich / ende van grooter ghenaden mede;

 

^* Dezelve ghebruuckende inden duusentichsten lede,⁺²⁰¹

 

Verghevende de mesdaet / en overtredende zonde⁺

 

Uut barmhertighen gronde.

Rechtverdicheyt Gods.

 

Maer naer Jobs oorconde:²⁰³

180 bij: door. Mnl. Wdb. I, 1233, 6.

+ Levit-26

181 het smalendicxien verzeeren: de kwelling der vervloeking, verdoeming. Voor de spelling van malendicxie, vgl. vs. 153 Aant. Verzeeren: Mnl. Wdb. VIII, 2407: kwellen, pijn doen.

182 docheren: leren. Mnl. Wdb. II, 364: doseren, slechts op èèn plaats, R. van Leiden, waarbij Verdam vraagt of men hier wel te doen heeft met leren. De plaats is twijfelachtig. Om waer docheren = om de waarheid te zeggen.

183 desoleren: bedroefd zijn. Niet in het Mnl. Wdb. opgenomen. Fr. désoler.

184 zonder vertoufven: zonder talmen, onmiddellijk. Vertoufven = talmen, dralen, Mnl. Wdb. IX, 153, II. Vgl. nog: sonder vertoef = onverwijld, onmiddellijk.

186 zult ...: dat gij u zult ...
u ... beraden: op uw heil letten, voor u zelf zorgen. Hem beraden, Mnl. Wdb. I, 907, 4.

+ Ezeciel-18

+ Ezeci-33

188 betrau: vertrouwen. Mnl. Wdb. I, 1165, 2.

189 zoo wanneer: indien. Voegw. Mnl. Wdb. IX, 1702, II. Over de algemeen makende kracht van het bijw. zoo vgl. Mnl. Wdb. VII, 1438, 5.
wyst: bewijst, toont. Mnl. Wdb. IX, 2687, 8. Vgl. nog uit het Spel van het Taruwe Graen: ‘Want zoot anscau wyst, u leven es contrarie van den mynen’, geciteerd in Hfdst. II, blz. 31.

191 ditte: dit. Voor deze langere vorm vgl. Franck § 218 en Van Helten § 354, g. In vs. 1137 komt nog de vorm datte voor.
weest achtich: denk hier aan, acht hier op. Rederijkers omschrijving. Mnl. Wdb. I, 13, 2 achten = denken aan iets.

192 ontbinden: ontvouwen, mededelen. Mnl. Wdb. V, 987.

+ Esaie-24

194 wuenen: wonen. Voor deze Vlaamse klank eu i. pl. v. ō. Zie Jacobs blz. 277, k.

+ Exod-34

195 Exod - 24: Dit moet zijn 34, 7. Evenzo in vs. 199: Exod. 34, 6.

196 verzoncken ... up: straffen aan, wreken op? Mnl. versoeken kan o.a. betekenen: tot iem. komen met vijandelijke bedoelingen, iem. aantasten; Mnl. Wdb. VIII, 2499, 6. Staten vert. heeft: bezoekende. De Kath. Bijbel vertaalt: straft aan.

197 ledt: lid, graad, geslacht. Mnl. Wdb. IV, 683, 3: lid als uitdrukking van de graad van bloedverwantschap.
vermedt: plechtige verzekering. Mnl. Wdb. VIII, 2122, 2b.

198 beradich: genadig. Van beraden in de bet. van helpen, bijstaan, genadig zijn; vgl. God moete mi beraden. Mnl. Wdb. I, 904, 8b.

+ Exod-34

* fol. 122^vo

+ 200

201 duusentichsten: duizendste. Vgl. voor deze vorm van het rangtelw. Mnl. Wdb. II, 475.
lede: geslacht. Mnl. Wdb. IV, 683, 3.

+ Exod-34

203 grondt: het diepste van het gemoed, inborst, aard, grondtoon van iem's wezen. Mnl. Wdb. II, 2173, 4. Hier: uit barmhartigheid. Vgl. nog vs. 398: ‘uut ghehertigher gronden’ en II vs. 1117: ‘uut goehertigher gronden’.
oorconde: getuigenis, verklaring. Mnl. Wdb. V, 1973, 1.

[p. 102]

 

Voor God / en can niemant rechtverdich byzonder // werden.

205

De Goddeloosheyt / zal den goddeloose tonder // terden.²⁰⁵

 

De zonde / dat werdt der zondaren comdamnatie,⁺²⁰⁶

 

Want, zoo wye dat my zondicht / es Gods aligatie,²⁰⁷

 

Om die zallick talder spatie // my pynen te spoene²⁰⁸

 

Uut bouck des levens te doene.

Den Troosteloosen Zondare.

 

Wee my tallen saysoene!²⁰⁹

210

Dat ick duer Adam / een zondare dus bem ghebooren,

 

Naer dat ick eeuwelicken moet zyn verlooren.²¹¹

 

Ende dat by der rechtverdigher Gods sententie,²¹²

 

Wyens redenen my oock gheven goede aparentie;²¹³

 

Want in myn consientie // bevoelick als weese²¹⁴

 

Des zondighen vermeese.

De Barmherticheyt Gods.

215

Hebt dies gheen vreese,²¹⁵

 

Maer hopt up God / Duer my alle u verstercken // staet,²¹⁶

 

Want Gods barmherticheyt / booven zyne wercken // gaet,

 

Der zondaren mesdaden / tot gratien bescickende.⁺

 

Dies ghy Jacops woremkins / west u niet verscrickende,⁺

220

Aerme Israels hoopkin / want dynen God verheven²²⁰

 

Zal u niet begheven.²²¹

Rechtverdicheyt Gods.

 

Ach, ghy mueght wel beven;

 

Want duer u zondich leven // es u deel metten bucken⁺²²²

 

Ten helschen viere / in een eeuwich verdrucken

 

By my Rechtverdicheyt / om dynder zonden rebel // fel.⁺²²⁴

225

Want God sprickt / duer den mondt van Ezeciel // snel

 

Tot hemlieden alle / die zondich gheingient // leeft:⁺²²⁶

 

Hem te oordeelen / ghelycke dat hy verdient // heeft.

 

Ja ghevende alle wat zynen gruwel toebehoort // voort.

 

^* Myn ooghe en zalse niet sparen / Naer Gods woort // hoort:

230

Den zondaren / die naken / zonder eenighe conditie,²³⁰

 

Rechtverdighe punitie.

Den Troosteloosen Zondare.

 

Ach, myn malitie²³¹

205 tonderterden: onder de voet treden, ten onder brengen. Mnl. zonder te. Mnl. Wdb. V, 436.

+ Exod-32

206 comdamnatie veroordeling. De gewone vorm is condemnatie; Mnl. Wdb. III, 1756.

207 zoo wye dat: al wie (dat). Vgl. Mnl. so wie so, Van Helten § 363b.
my: tegen mij. Datief, afh. van zondicht. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 1562: Tis my ghenoech ter rechtveerdicheit, dien alleen goedertieren te hebben, dien (dat.) ic alleen ghesundicht hebbe. (Sp. o. B. 226 v.).
Gods aligatie: zo als God zegt. Vgl. vs. 159 Aant.

208 talder spatie: altijd, te allen tijde. Vgl. de Aant. op vs. 147.

209 tallen saysoene: voor altijd. Saysoen in de bet. van tijd, Mnl. Wdb. VII, 62, 5.

211 naer dat: nademaal, dewijl, omdat. Grondaanduidend voegw., vgl. Mnl. Wdb. IV, 2079, II, 2.

212 by: door. Mnl. Wdb. I, 1233, 6.
sententie: vonnis. Mnl. Wdb. VII, 977: Voc. Cop. een sententie, vonnisse, ordeel, sententia.

213 aparentie: waarschijnlijkheid, schijn. Niet Mnl. Teirlinck I.

214 bevoelick: gevoel ik. Mnl. Wdb. I 1189, 1.

215 vermeese: banvloek, een vorm bij Mnl. vermenesse, banvloek, verbanning: Mnl. Wdb. VIII, 2109; òf bij vermenesse, ald. kol. 2108 van vermenen = door misdaad in 't verderf storten. Hier zou het woord dan kunnen bet. ramp.
dies: daarover. 2e naamv. van dat, afhangend van vreese hebben. Vgl. Mnl. Wdb. IX, 1298: (hi) hadde vrese van ongevalle, Lanc. II, 1619.

216 verstercken: sterk, krachtig worden (in geestelijke zin). Mnl. Wdb. IX, 52, II.

+ Psal-144

+ Esaie-40

220 hoopkin: hoopje, klein aantal. Mnl. Wdb. III, 577. Vgl. voor deze verzen Jesaja 41, 14 (niet hfdst. 40, zoals in de margine staat!)

221 begheven: verlaten, in de steek laten. Mnl. Wdb. I, 699, 1.

+ Mat-25

222 bucken: bokken. Vgl. Matth. 25, 32-33 en 41.

+ Psal-29

224 rebel: weerspannig. Mnl. Wdb. VI, 1073. Achter geplaatst adj.

+ Ezeciel-7

226 zondich gheingient: zondig gezind. Vgl. amoreus gheëngienste = het liefderijkst gezind, Mnl. Wdb. II, 1094. Voor de i uit e vgl. hier boven blz. 68.
leeft: Enkelvoud. Men zou na hemlieden alle meerv. verwachten. Lawet zet hier de zin in het enkelv. voort.

* fol. 123

230 naken: naderen; bedreigen. Vgl. Mnl. Wdb. IV, 2145 Kil. o.a. imminere. N.B. Het werkw. staat hier in het meerv. terwijl het onderw., punitie enkelv. is. Is dit punitie op te vatten als collectief? Vgl. Stoett, Synt. § 200. Of is het meerv. hier onder invloed van: zondaren, die ... ontstaan?

231 punitie: straf. Mnl. Wdb. VI, 767, slechts twee plaatsen, o.a. Mar. v. Nieum.
malitie: boosheid, slechtheid. Mnl. Wdb. IV, 1065.

[p. 103]

 

Es teuwigher verdommenesse dan / hoe ickt maken // can.

 

Om mynder zonden wille / wee my; ey laken // dan²³³

 

Dees noote te craken // man / den cornel es bittere.²³⁴

235

Wee my, dat ick my oyt was eenen besmittere,²³⁵

 

Myns lusts bezittere // naer het zins ghenoughen.²³⁶

 

Ach, myn consientie / compt my inwendich wroughen.

 

Wee haer die huer oyt mesdroughen // zoo ick hebbe ghedaen // waen.²³⁸

 

Naer wercken / zallick moeten loon ontfaen // zaen,

240

Ick bemt wel indachtich / ick en mach niet voor // by.²⁴⁰

 

Want niet goets / en bevindick / in alle tdevoor // my,²⁴¹

 

Maer vul alder ghebreken / en zondighe smetten,

 

Alsmer wil up letten.²⁴³

De Barmherticheyt Gods.

 

Daer jeghen wilt zetten

 

Christus verdiensten / en zyne barmhertighe zeden.²⁴⁴

245

Want alle dyne cranckheyt / heeft hy zelve gheleden.

 

Ja, de Heere heeft verlost / alle tvolck experdt // zyn,⁺²⁴⁶

 

Ende oock alle mesdaet / van hemlieden ghewerdt // fyn⁺²⁴⁷

 

Duer zynen crachtighen aerme / vry allen twiste,²⁴⁸

 

zeght den psalmiste.

Rechtverdicheyt Gods.

 

Duer den evangeliste

250

Zeght Christus / den zondaren tot eender afgrysenesse:²⁵⁰

 

Zy zullen voortgaen / inde uutterste verrysenesse,²⁵¹

 

Vande verdomde zy, die daer hebben ghezondicht.⁺²⁵²

 

Ende zoo byden psalmiste / oock es vercondicht:

 

Gheen boose en zulder wonen / by God den Heere,⁺²⁵⁴

255

Maer zullen alle commen ten helschen verzeere,²⁵⁵

 

Duer my rechtverdicheyt / eeuwich abondantelick²⁵⁶

 

Blyvende constantelick.

De Barmherticheyt Gods.

 

Betrauwende valjantelick²⁵⁷

 

Hopt up de barmherticheyt / zonder eenich versaghen,⁺²⁵⁸

 

O ghy dochter Syons / naer spropheten ghewaghen.²⁵⁹

260

^* Keert wedere zonder claghen, // vruecht wilt beghinnen,⁺²⁶⁰

 

Want in euwigher liefden / heeft u God willen beminnen.

233 ey laken: helaas. De gewone vorm is: lacen. Mnl. Wdb. IV, 5. Hier door het rijm wrschl. laken. Vgl. de zelfde vorm met -k- in II vs. 113.

234 man: stoplap. Vgl. vs. 369.
cornel: kern, pit. De oorspr. vorm van het tegenw. korrel. Vgl. Mnl. Wdb. III, 1929: in deze bet. niet Mnl. De Bo heeft nog de vorm kornel.

235 besmittere: iemand die bezoedelt; een schender. Mnl. Wdb. I, 1066. Voor my vgl. hem besmitten = zich bezoedelen. Vgl. nog besmetten douck in vs. 157.

236 ghenoughen: behagen scheppen, welgevallen, lust. Mnl. Wdb. II, 1441, 2.

238 haer: hen. Plur. masc. vgl. Van Halteren § 24 en Van Helten § 337k.
waen: ach, wee. Tussenwerpsel van beklag. Mnl. Wdb. IX, 1644, 3.

240 ick en mach niet voorby: Ik kan er niet langs, ik kan er niet aan ontkomen. Deze bet. reeds Mnl., vgl. Mnl. Wdb. IX, 953, 2.

241 devoor: werk, iemands doen en laten. Niet Mnl. De Bo: neerstige poging en werkzaamheid om zijn brood te winnen en door de wereld te geraken.
my: mijn. Pron. poss. Van Halteren vermeldt deze vorm niet. Vgl. Eng. my; Antw. Idiot. 64: mij geld; Nedl. me in mevrouw, en het steeds meer gehoorde me i. pl. v. m'n. Vgl. Stoett, Synt. § 72 Opm.

243 alsmer: als men er.

244 zeden: wijze van doen, daden. Mnl. Wdb. VII, 846, 4.

+ Esai-53

246 experdt: voortreffelijk. Niet in het Mnl. Wdb. Het Mnl. Handwdb. geeft: ervaren.

+ Psal-77

247 fijn: geheel en al, volkomen. Bijw. Mnl. Wdb. II, 808.

248 vry allen twiste: zonder twijfel, ongetwijfeld. Voor twist in de bet. twijfel, onzekerheid zie Mnl. Wdb. VIII, 833, 4.

250 eender: voor deze vrouwelijke datiefvorm zie Van Halteren § 93e.

251 voortgaen: op komen, voor de dag komen. Mnl. Wdb. IX, 1186, 3.
in de uutterste verrysenesse: bij de laatste verrijzenis, d.w.z. de wederopstanding voor het Laatste Oordeel. Uutterste = laatste, vgl. uiterste wil; Mnl. Wdb. VIII, 1025.

+ Johan-5

252 de verdomde zy: de verdoemde zijde, n.l. de linkerkant, waar bij het Laatste Oordeel de verdoemden zullen staan. Vergl. Joh. 5, vs. 29.

+ Psal-7

254 gheen boose: meervoud, zoals blijkt uit zulder en maer zullen alle commen. Voor zulder vgl. de Aant. bij vs. 114.

255 verzeere: kwelling, pijn. Vgl. het verb. verseren, pijn doen, kwellen. Mnl. Wdb. VIII, 2407.

256 abondantelick: overvloedig. Fr. abondant. Niet Mnl. Vgl. abundantie = overvloed Ontr. Rentm. vs. 282, 1139; abundant = overvloedig Ontr. Rentm. vs. 96, 313, 526, 620, 1290, 1365, 1584.

257 valjantelick: flink, kloek, vast (?, wegens betrauwende). Mnl. Wdb. VIII, 1191, 1: valiant = dapper, flink, kloek.

+ Jheremi-31

258 versaghen: bevreesd zijn. Mnl. Wdb. VIII, 2317, III.

259 ghewaghen: vermelden, zeggen. Hier onb. wijs als subst.: het woord van de profeet. Mnl. Wdb. II, 1854.

* fol. 123^vo

+ Jhere-31

260 vruecht wilt beghinnen: begin met u te verheugen. Vgl. Mnl. ene nieuwe minne beginnen, Mnl. Wdb. I, 706, 1. Vgl. nog de aant. op vs. 343.
willen: Dit werkw. dient ter omschrijving van de imperatief. Vgl. Stoett, Synt. § 352.

[p. 104]

 

Dyne quaden wilt dinnen // en van zonden cessert // nu.²⁶²

 

Als hebt ghy met veel boelleders gheboellert // schu,²⁶³

 

Ende twee quaden ghedaen / noyt gheen quadere,⁺²⁶⁴

265

Gode verlatende / de levende watere adere,

 

En u zelven pitten ghegraven / die heel verdrooghen,²⁶⁶

 

Wilt u ter Gods barmhertich nerstich pooghen.

 

Want het es nu den tyt / ick en wils niet bedecken,

 

Dat u God het ghenadich woordt wil verwecken,⁺²⁶⁹

270

Dat hy belooft heeft ende oock toeghezwooren

 

Het huus Israel / ende Juda / hier langhe te vooren;

 

Ende dat alleene uut barmhertigher jonste

 

Voor u upt ghezonste.

Rechtverdicheyt Gods.

 

Hoort noch ter deser wonste²⁷³

 

Wat God / duer Esayas / noch es ontcnoopende,²⁷⁴

275

Zegghende openbaerlick / my Rechtverdicheyt noopende:²⁷⁵

 

De zondaeren die werden alle in mynen toorne⁺

 

Als eenen inckelen roock / voor elcken te bespoorne.²⁷⁷

 

Ja een vier datten ganschen dach / dats eeuwich, branden // zal.

 

Ziet, zeght den Heere / het staet / doch in myn handen // al,

280

Ja voor myn aenschyn ghescreven / zondere falen // iet.²⁸⁰

 

Ick en zalt niet vergheten / maer hemlien betalen // ziet,

 

Ja in haren schoot loonen / en verghelden met quaden,⁺

 

Hem ende oock haerliedere svaders mesdaden,

 

Deene metten anderen / al tsamen ghesompt // fyn.²⁸⁴

 

Dynckt hoet becompt // dyn.

Den Troosteloosen Zondare.

285

Ach, moet ick dan verdompt // zyn²⁸⁵

 

Naer de rechtverdicheyt / van dit Gods artyckele?²⁸⁶

 

Ick bem emmers vul zonden / ick vreese tperyckele,²⁸⁷

 

Naer dat elcken gheschien moet naer zyne verdienste,

 

Ick bem int onzienste.

Rechtverdicheyt Gods.

 

Als wyse gheingienste²⁸⁹

290

Weet voorwaer / dat ghyt niet en cont ontvlieden.²⁹⁰

 

Int bouck Numeri / staet claerlicken tbedieden⁺²⁹¹

 

Van eenen mensche die hout raepte tzynen ghebruucke

262 quaden: zonden, (zedelijk) slechte daden. Mnl. Wdb. VI, 817, 1
dinnen: verminderen, trans. Mnl. Wdb. II, 468, alleen in de bet. van dun maken, verdunnen. Voor de umlaut in deze vorm vgl. Franck § 35a.
cessert: ophouden met, niet voortgaan met. Mnl. Wdb. I, 1495, 2.

263 boelleders: hen die ongeoorloofde liefde plegen. Mnl. alleen: boel, Mnl. Wdb. I, 1337, 2b. Moet men hier lezen: boellerders? Zie volgende Aant.
boelleren: minnehandel drijven, ongeoorloofde liefde bedrijven. Mnl. Wdb. I, 1338.
schu: wild, ongebonden. Als ethisch begrip. Kil. agrestis. Het Mnl. Wdb. VII, 792, 3 wijst op de bet. ongebonden van het fries. skou.

+ Jheri-2

264 twee quaden: twee misdaden. Vgl. Jerem. 2, 13.
quadere: ergere, adj. comp.

266 pitten: putten. Deze vorm met umlaut (vgl. Franck § 35a) is nog in het Westvlaams gebruikelijk; vgl. De Bo.

+ Jhere-33

269 het ghenadich woordt: is lijd. voorw. N.l. de belofte een Verlosser te zenden. Vgl. Jerem. 33, 14.
verwecken: opwekken, verlevendigen. N.l. bij u nog eens in herinnering brengen. Mnl. Wdb. IX, 317, B.

273 upt ghezonste: het heilzaamst. Superl. van ghezont. Mnl. Wdb. II, 1668, 4.
ter deser wonste: te dezer plaatse. Woonste komt in het Mnl. niet in deze algemene bet. voor. Mnl. Wdb. IX, 2805, 2. Of bedoelt Rechtv. Gods: op deze plaats, n.l. waar wij hier spelen? Dus het huis waarin de Rederijkers hun toneel voorstelling geven.

274 es ontcnoopende: verklaart, uiteenzet. Mnl. Wdb. V, 1122, 4.

275 noopende: aansporend. Mnl. Wdb. IV, 2538, 9.

+ Esaye-65

277 inckelen: enkele? De bet. is hier niet duidelijk. Misschien: meer niet als, zonder meer. Deze bet. niet Mnl., vgl. Mnl. Wdb. II, 671. Voor de overgang van e tot i voor een gedekte nasaal zie Franck § 57.
te bespoorne: te bespeuren, te zien. Niet in het Mnl. Wdb. opgenomen. Vgl. Esb. van den Blinden vs. 330: Dus loop ick van cante, eer hij mij besporen mach.

280 zonder falen iet: zonder dat er iets aan ontbreekt. Sonder falen = zonder mankeren, ongetwijfeld, voorzeker; Mnl. Wdb. II, 776, 3.

+ Esaie-65

284 tsamen ghesompt: bijeen geteld. Sommen = optellen, samentellen. Mnl. Wdb. VII, 1533, 1.

285 hoet becompt dyn: hoe het u zal bevallen, bekomen. Mnl. Wdb. I, 804, B2. Voor praes = futurum vgl. Stoett, Synt. § 242e.

286 artyckele: wetsvoorschrift, punt van de wet, artikel. Mnl. slechts articule = punt, zaak, èèn plaats; Mnl. Wdb. I, 470.

287 peryckele: gevaar, of waarschijnlijk heel algemeen: wat als iets onaangenaams te wachten staat. Mnl. Wdb. VI, 278.

289 int onzienste: er het slechtst aan toe. Van onziene, adj., onaanzienlijk, gering. Mnl. Wdb. V, 926, 3.
als wyse gheingienste: als de wijste van zin, verstand. Van gheingient, van verstand, van zin. Mnl. wys gheëngient = wys van sinne. Mnl. Wdb. II, 1094. Vgl. ook vs. 226 Aant. Merkwaardig is hier de superlatief, die ook in het Mnl. voorkomt: amoreus gheëngienste = het liefderijkst gezind.

290 cont: kunt. De normale Mnl. vorm. Vgl. Van Helten § 220 en Franck § 160.
ontvlieden: ontvluchten. Met epenthesis van d. Ook bij Kil. reeds. Vgl. Van Helten § 133.

+ Numer-15

291 tbedieden: het verhalen, vertellen, beduiden. Mnl. Wdb. I, 639, 2. Hier te vertalen als een subst.
Numer - 15: Num. 15, 32.

[p. 105]

 

^* Upden sabahot des Heeren / Hy wiert dies ten stuucke²⁹³

 

Ter doot ghesteent / naer God des Heeren oordineren,⁺²⁹⁴

 

Zondere cesseren.

Den Troosteloosen Zondare.

295

Eeuwich int herderen,²⁹⁵

 

Zoo mach ick ten rechten wel druckich worden,²⁹⁶

 

Die zoo menich werf / Gods ghebodt hebbe vertorden.

 

Ach, hoe zallick / Gods rechtverdighe justitie

 

Ghenieten / ghemerckt dat het sdoots punitie²⁹⁹

300

Om zulck een cleen vitie, // vul alder dolueren³⁰⁰

 

Moste ghebueren?

Rechtverdicheyt Gods.

 

Al meer esser commen in trueren⁺

 

Duer de zondighe humueren // groot onghemeten.³⁰²

 

Was den inghel Luchifer / niet uutten hemel ghesmeten⁺

 

Om een zondich ghepeyns / ten helschen afgryse // wreet?⁺³⁰⁴

305

Oock God / den Adam uutten ertschen paradyse // smeet

 

Duer tverbreken Gods ghebodt / noyt meerder zonde.⁺³⁰⁶

 

Choore / Dathan / en Abieron / de eerde verslonde.⁺³⁰⁷

 

Nadab / ende Abehu / dede oock God te nieten⁺³⁰⁸

 

Metten viere // Ende omdat niet en lieten

310

De Zodomiten haer zondighen buuterthiere // zwaer,⁺³¹⁰

 

God liet vanden hemel reghenen / sulpher en vier // daer,

 

Die beesten / vruchten / ende menschen destruwerde // al,³¹²

 

Doen huer lant ende steden al dessenderde // smal³¹³

 

Ten helschen gronde / zoo Scriftuere den cloot // weet.³¹⁴

315

Een wyf / Abimilecht met een steen stick ter doot // smeet⁺³¹⁵

 

Om zyn zondighe daet / het quam hem zoo te griefte.³¹⁶

 

Achor / om dat hy listelicken ghedaen hadde een diefte⁺³¹⁷

 

Inden roof te Jherico / was ghesteent met zwaerheyt // doot.³¹⁸

 

Dus zullen alle zondaren / dits vry de waerheyt // bloot,

320

By Gods rechtverdicheyt / haer punitie verwerfven.

 

Want de ziele die zondicht / zeght God, zal sterfven,

 

Zoo dat by Ezechiel / wel mach zyn beseven // nedt.⁺³²²

 

Up dit ancleven // ledt.³²³

Scriftuerlick Troost.

 

Dat was inde ghescreven // wedt,

* fol. 124

293 ten stuucke: terstond? stuuc = stoot, duw. Mnl. Wdb. VII, 2380. Vgl. op slag = terstond.

+ Numer-15

294 oordineren: verordenen, bepalen, bevelen. Mnl. Wdb. V, 1956, 6.

295 zondere cesseren: zonder ophouden. Hier: zonder verwijl? Mnl. Wdb. I, 1495.
herderen: verduren (n.l. van straf voor de zonde). Mnl. Wdb. III, 150, 1.

296 druckich: bedrukt, bedroefd. Mnl. Wdb. II, 444.

299 het sdoots punitie: de doodstraf. Punitie = straf, vgl. de Aant. op vs. 231.

300 vitie: misslag, zonde. Niet Mnl. Lat. vitium = gebrek, het verkeerde.
dolueren: smarten. Niet Mnl. Lat. dolor-is; Fr. douleur. Vgl. behalve de plaatsen hier bij Lawet nog Charon vs. 74: de sulcke is blij in sanders doleren.

+ 300

302 humueren: gemoedstoestanden. Deze bet. niet Mnl., vgl. Mnl. Wdb. III, 737: vocht, vochtmenging in het menselijk lichaam.
ongemeten: onmetelijk, oneindig. Mnl. Wdb. V, 622: bijwoord van graad bij groot.

+ Ezeci-28

+ Apo-12

304 ten helschen afgryse: naar de afschuwelijke hel. Typische rederijkers constructie.

+ Geni-3

306 duer: vanwege, om. Mnl. Wdb. II, 310, 3.
meerder: groter. Vgl. Mnl. Wdb. IV, 1300.

+ Numer-16

307 Numer - 16: Vgl. Num. 16, 31-32. De Kath. Bijbel: Korach, Datan, Abiram.
verslonde: verslond. Praet.sing. Deze eigenaardige vorm wrschl. omwille van het rijm; mogelijk analogie van begonde, waarover Van Helten § 146c. Lubach tekende geen verslonde op.

+ Levi-10

308 Levi - 10: Levit. 10, l-2.
dede ... te nieten: vernietigde. Vgl. Mnl. Wdb. IV, 2400, II, 1b: niet = het niet-zijn.

+ Gene-19

310 haer: hun. De gewone plur. poss. in het Mnl. Vgl. Franck § 214.
buuterthiere: verdorven, boosaardig; of wulps, liederlijk. Aangenomen dat dit het zelfde woord is als het Mnl. butertieren, dat volgens Mnl. Wdb. I, 1483 een verbastering is van putertier. Het is niet onmogelijk dat we op deze plaats in tegenstelling met het Mnl. wel moeten uitgaan van de bet. wulps, enz. van het grondwoord pute. Vgl. Mnl. Wdb. VI, 783. Verdam geeft slechts twee plaatsen voor de bet. liederlijk, wulps. Bij Anna Byns komt het ook voor in de bet. hoerachtig, ontuchtig, onkuis; zie Van Helten, Gloss. 58.

312 destruwerde: verdelgden. Mnl. Wdb. II, 142, b. Voor meerv. onderw. en enkelv. gezegde zie Stoett, Synt. § 203.

313 dessenderde: afdaalden, neerdaalden. Lat. descendere. Mnl. Wdb. II, 137 geeft slechts èèn plaats uit Lev. v. Sint Amand. Voor enkelv. tegenover meerv. subj. zie weer Stoett, Synt. § 203.
smal: gering, klein, enz. Hier een stoplap met wrschl. weinig betekenis. Mnl. Wdb. VII, 1336.

314 ten helschen gronde: in de afgrond van de hel. Vgl. Mnl. der hellen grond = de helse afgrond. Mnl. Wdb. II, 2171.
den cloot weet: het nauwkeurig weet. S. v. cloot = bal geeft het Mnl. Wdb. III, 1583 twee plaatsen met waarschijnlijk deze bet.: verstaet den cloot = versta het goed; dit is den cloot = dit is de zaak, geeft acht. Deze plaats uit Lawet kan men toevoegen aan de plaatsen door Van Dis, blz. 321, vs. 2175 Aant. opgegeven.

+ Judic-9

315 Judic - 9: Rechters 9, 53 (Lat. Judices).
Abimilecht: met toevoegende -t.
steen stick: een stuk steen. Vulgaat: fragmen molae. Mnl. Wdb. VII, 2360, 3: stuck = deel van iets.
smeet: gooide. In tegenstelling met Mnl. hier wel: werpen met kracht, geweld. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 1374, 2.

316 te griefte: tot onheil. In deze vorm is het woord niet Mnl. Wel grief, Mnl. Wdb. II, 2132.

+ Josu-7

317 listelicken: heimelijk, in stilte. Adv. Mnl. Wdb. IV, 676.
diefte: diefstal. Mnl. Wdb. II, 156, la. Een diefte doen = een diefstal plegen.

318 met zwaerheyt: met hevigheid. Mnl. Wdb. VII, 2477, 9.

+ Ezeci-18

322 beseven: vernomen. Deelw. van beseffen. Zo men dat uit E. wel kan vernemen, in E. kan lezen. Vgl. Mnl. Wdb. I, 1019, 7. Mnl.: Bi der bybele eist wel beseven.
nedt: nauwkeurig, juist. Bijw. Een zeer veel voorkomende stoplap. Mnl. Wdb. IV, 2364, II.

323 ancleven: wat er bij hoort (n.l. bij het zondigen: de straffen!), den aankleve. Vgl. Mnl. Wdb. III, 1539, 2: cleven = verbonden zijn met, gepaard gaan met iets. Tgraefscap van Poytiers ende datter an claf. Vgl. nog Nedl. Wdb. I, 193: met den aankleve van dien.
ledt: geef acht, let op. Mnl. Wdb. IV, 422, 5. Kil. letten op eenighe saecke = intentum esse alicui rei.

[p. 106]

 

Die van Moyses / tot up Christum hadde regnatie.³²⁴

325

Maer Christus commen zynde / naer Paulus aligatie,⁺³²⁵

 

^* Es dat ende / des wedts gheworden voordachtich.³²⁶

 

Dies haer stranckheyt / een ende nam warachtich.³²⁷

 

Want Christus es tlam / daer Johannes of sprack // luut,⁺³²⁸

 

Doen hy up hem wysende / den vingher stack // uut

330

Zegghende: Ziet tlam Gods / wech nemende swerels zonden // nedt.³³⁰

 

Dies en esmen niet meer onder zulck een verbonden // wedt,³³¹

 

Maer zyn nu ondere de wedt van gratien reene.³³²

 

Want Israels staende / vast zondere af te scheene,⁺³³³

 

Naer de gherechticheyt des wedts / om die vulsommen,³³⁴

335

En zyn totter gherechticheyt des wedts niet ghecommen,

 

Om dat se de zelve uutten gheloove niet en zochten,³³⁶

 

Maer uut swercken verdiensten / Dies zy niet en mochten

 

Gherechtverdicht werden, noch oock wesen zalich,

 

Es ons Paulus verhalich.

Den Troosteloosen Zondare.

 

Vreese des sdoots rigalich³³⁹

340

Eist herte duer stralich // als ickt overdyncke.³⁴⁰

 

Ach, hoe zoude Gods rechtverdicheyt hebben myncke³⁴¹

 

An my die styncke // duer myn zondich bedryven

 

Als een der aermer ketyven?

Scriftuerlick Troost.

 

Wilt vruecht bedryven!³⁴³

 

Want tot u beclyven // zonder eenich vertoufven,³⁴⁴

345

Zallick u stichtende troosten / tot u behoufven,³⁴⁵

 

Myts de hulpe myns broeders / vul der vrame,³⁴⁶

 

Warachtich Bewys gheheeten by name,

 

En myn zuster eersame, // sGheests Inspiratie,

Hier commen uut Warachtich Bewys en sGheests Inspiratie

 

Die hier beede commen tot uwer recreatie.³⁴⁹

350

Doetse salutatie, // ende dat naert wel behooren³⁵⁰

 

Zonder jeghen spooren.

Den Troosteloosen Zondare.

 

Ach lieve vrinden vercooren,³⁵¹

 

Ulien heetick wellecommen zondere zwichtinghe,³⁵²

 

Hopende van u te vercryghen verlichtinghe

 

En troostelicke stichtinghe, // want int openbare³⁵⁴

324 hadde regnatie: van kracht was. Vgl. Mnl. Wdb. VI, 1206, 1.

+ Roma-10

325 commen: gekomen. Deelw. zonder ge-. Dit komt nog veel voor in de 16e eeuw; vgl. Lubach § 82. Voor het ontbreken van ge- in het Mnl. zie Van Helten § 193a, en Stoett, Synt. § 288. Het tegenwoordig Westvlaams gebruikt nog kommen als deelw. vgl. De Bo s.v. komen.
aligatie: het bijbrengen; zoals P. bijbrengt, aanvoert. Vgl. de Aant. op vs. 159.

* fol. 124^vo

326 voordachtich: met opzet; met vooropgezette bedoeling gedaan. Mnl. Wdb. IX, 968, 2.

327 stranckheyt: gestrengheid. Mnl. Wdb. VII, 2275, 2.

+ Johan-1

328 luut: luide; duidelijk hoorbaar. Mnl. Wdb. IV, 867. N.l. Johannes de Doper aan de Jordaan. Vgl. Joh. 1, 29.

330 nedt: volledig, geheel en al? Anders in de bet. van juist, nauwkeurig; hier een stoplap (vgl. vs. 322).

331 verbonden: vastgestelde. Van verbinden = in rechte verbinden, bepalingen maken betreffende iets. Mnl. Wdb. VIII, 1490, 8.

332 zyn: meervoud, terwijl het onderwerp in de voorgaande zin men is. Hier gaat Lawet weer van het enkelvoud op het meervoud over. Vgl. de overgang van meerv. op enkelvoud in vs. 226.
reene: zuiver, onbesmet, ongerept. Mnl. Wdb. VI, 1221, 3f.

+ Roma-9

333 Israels: Israel, onderwerp. Meervoud? vgl. het meervoudig gezegde zyn in vs. 335 en se ... zochten in vs. 336.
staende ... naer: strevende naar. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 1870, 3.
vast: met ijver; voortdurend. Bijw. Mnl. Wdb. VIII, 1294, 5 en 1296, 7. Deze laatste bet. ook bij Kil.: assidue, continuo, semper.
zondere af te scheene: zonder ophouden. Scheene = schedene, verbogen vorm van scheden, scheiden. Mnl. afscheden = uitscheiden, ophouden. Mnl. Wdb. I, 262, 3, alwaar ook de uitdr. sonder afsceden = zonder ophouden, voor altijd.

334 vulsommen: geheel vervullen? Sommen = optellen, samen tellen. Hiervan het deelw. gesommet = zonder dat er iets ontbreekt; Mnl. Wdb. VII, 1533, 1.
Over het ontbreken van te voor de inf. na om zie Stoett, Synt. § 282 en Opm. Ook het tegenwoordig Westvlaams kent dit nog, vgl. De Bo s.v. om.

336 de zelve: die (n.l. de gerechtigheid). Vgl. Van Helten § 358c. Hier heeft men de bet. van het latere dezelve, niet zozeer van het Mnl. dieselve = is ipse, juist deze. Vgl. Stoett, Synt. § 45 Opm. III.

339 es ... verhalich: verhaalt. Vaak voorkomende rederijkers omschrijving.
vreese des sdoots: vrees voor de dood. Genitivus objectivus.
rigalich: venijnig (bij doot). Mnl. regael = rattenkruid. Het bijvoeglnw. komt in het Mnl. niet voor. Voor ri- naast Mnl. re- zie de verschillende vormen in Mnl. Wdb. VI, 1188. Als bij-voeglnw. is regalig = vergiftig, venijnig, nog Westvlaams; De Bo s.v.

340 eist herte duerstralich: doorsteekt het hart. Rederijkers omschrijving. Mnl. straelen = steken, prikken, Mnl. Wdb. VII, 2268, 2. Kil. straelen, Fland. Holl. = aculeo, spiculo, stimulo pungere.

341 hebben myncke: gebrek hebben; te kortschieten. Te verstaan: hoe zou Gods Rechtvaardigheid te kort schieten jegens mij ...; de rechtvaardigheid zal dus ten volle toegepast worden. Voor minke -menke = gebrek, mankement zie Mnl. Wdb. IV, 1418, 2. In de bet. verminking nog Westvlaams, zie De Bo s.v. minke. Groote Hel vs. 420: mincksel = gebrek.

343 ketyven: rampzaligen. Mnl. Wdb. III, 1280, 2.
wilt vruecht bedryven: verheug u, wees verheugd. Vgl. mnl. druc bedriven = berouw hebben. Mnl. Wdb. I, 659, b. Is deze uitdr. syn. met vruecht wilt beghinnen in vs. 260? Voor willen ter omschrijving van de imp. zie de Aant. op vs. 260.

344 beclyven: voorspoed. Onbep. w. als subst. gebruikt.
Becliven = voorspoedig zijn, toenemen in welvaart. Mnl. Wdb. I, 798, 2a.
zonder vertoufven: zonder dralen. Vgl. sonder vertoef = onmiddellijk. Mnl. Wdb. IX, 154, 2.

345 tot u behoufven: tot uw nut, voordeel. Vgl. tot enes behoef; Mnl. Wdb. I, 744, 4. We hebben hier wrschl. te doen met de inf. als subst. gebruikt.

346 vul der vrame: vol nut, baat. Mnl. Wdb. IX, 1239. Voor de gen. na vul zie Stoett, Synt. § 165, I.

349 recreatie: verpozing; hier: troost? Mnl. Wdb. VI, 1266.

350 doetse salutatie: groet ze. De uitdr. niet Mnl. Mnl. Wdb. VII, 114: salutatie = begroeting, het maken van zijn compliment.

351 zonder jeghen spooren: zonder u te verzetten, bereidwillig. Sporen = intr. zich verzetten; Mnl. Wdb. VII, 1784, II. Mnl. kent wel jeghensporich, bnw. = weerspannig, t.a.pl. III, 1039.
vercooren: uitverkoren; bemind, geliefd. Mnl. Wdb. VIII, 1939, 1 en 3. Deelw. van verkiesen.

352 zondere zwichtinghe: zonder beperking. swichten = betomen, beperken. Mnl. Wdb. VII, 2549, 2.

354 troostelicke: troostvolle, bemoedigende. Mnl. Wdb. VIII, 720, 1.
stichtinghe: stichting, wat tot vroomheid opwekt. Mnl. Wdb. VII, 2120, 4.

[p. 107]

355

Bem ick bevonden den Troosteloosen Zondare,

 

Beancxt / benaut / duer tzondich behanghen³⁵⁶

 

In een zwaer verstranghen.

Warachtich Bewys, de vij^e personayghe.

 

^* Wilt niet verlanghen!³⁵⁷

 

Zulckdanighe bedwanghen // hopen wy zaen te stremmen,³⁵⁸

 

Indien ghy met ons ter materie wilt clemmen.³⁵⁹

360

Want Christus hier commende / dyn zalicheyt verheven,³⁶⁰

 

Heeft zyn ghenade / tooghende te kennen ghegheven,

 

Die hy draghende es / totten zondaers natuerlick,³⁶²

 

Ant vraukin in overspel bevonden besmuerlick,³⁶³

 

Die naer de wedt / doot ghesteent hadde moeten wesen.⁺³⁶⁴

365

Maer Christus / die daer quam tot zondaers ghenesen,

 

Heeft alle die zonden / uut liefden vergheven // haer,

 

Zoo ons by Johannes datte staet bescreven // claer,⁺

 

Zegghende: Gaet henen / en zondicht niet meere // dan.

 

Voor alle zondaren / een troostelicke leere, // man;³⁶⁹

370

Naer de wedt en was hy se niet condamnerende.³⁷⁰

 

Schelycxs es hy alle zondaers oock presenterende³⁷¹

 

Zyn barmhertighe ghenade / grootelicxs ten trooste,

 

Int weste ende ooste.

sGheests Inspiratie, de viij^e personayghe.

 

Nempt dit vry ten propooste:³⁷³

 

Gods barmherticheyt / es den zondaers een overvlietere.³⁷⁴

375

Want hoe mindelick vergaf Christus / sente Pietere,⁺³⁷⁵

 

Die hem driemael was loochende by expresse.⁺³⁷⁶

 

Den schaker ter rechter handt / quaet van excesse;³⁷⁷

 

Oock de zondaresse // Maria Maechdaleene,⁺

 

Die zondelick gheleeft hadde openbaer onreene;³⁷⁹

380

Matheus / Zachseus / myts oock den pubblicaen⁺³⁸⁰

 

Barmhertelick heeft hyse in gratien ontfaen,⁺³⁸¹

 

Ende alle die af staen // van hare zonden pertich.³⁸²

 

Want God es zoo ghenadich ende barmhertich,

 

Dat zyn milde gratie / zyn recht es gaende te booven,

 

Wel werdich te looven.

356 behanghen: verstrikken. Door het verstrikken der zonden. Mnl. Wdb. I, 729, 2.

* fol. 125

357 zwaer: groot, hevig. Mnl. Wdb. VII, 2469, 7.
verstranghen: benauwen, beangstigen. Als subst.: kommer, druk, verdriet. Mnl. Wdb. IX, 80 noemt het speciaal voor de 16e eeuw.
wilt niet verlanghen: wees niet verdrietig; wees niet ongeduldig. Beide bet. passen in het verband. Mnl. Wdb. VIII, 1971, II, 1. Voor willen ter omschrijving van de imp. zie de Aant. op vs. 260.

358 bedwanghen: zorgen, droefheden. Mnl. Wdb. I, 672, 2.
stremmen: stuiten, tegen gaan, stillen. Mnl. Wdb. VII, 2290.

359 materie: stof, onderwerp. Mnl. Wdb. IV, 1233, 3.
clemmen: komen tot, overgaan tot. Vgl. Mnl. Wdb. III, 1522 de voorbeelden onder aan de kol.

360 dyn zalicheyt verheven: bijstelling bij Christus.

362 die: slaat terug op ghenade. Men kan dit vs. als een tussenzin opvatten, immers het slot van vs. 361 sluit aan bij vs. 363. In het hs. ontbreekt hy; zonder deze emendatie is de zin niet te verstaan.

363 bevonden: schuldig bevonden; betrapt? Mnl. Wdb. I 1187, 7. Wie in desen ... bevonden worden ...

+ Levit-20

364 doot ghesteent: (ter dood) gestenigd. Van stenen; Mnl. Wdb. VII, 2081. Kil. kent alleen de vorm stenigen.

+ Johan-8

369 troostelicke: troostvolle, bemoedigende. Vgl. Mnl. Wdb. VIII, 720, 1.
man: man. Aanspreking tot de Troosteloosen Zondare. Vgl. vs. 234.

370 condamnerende: veroordelende. Lat. condemnare. Mnl. Wdb. 1756.

371 schelycxs: desgelijks, evenzo. Mnl. des gelike, desgelycs. Een verkorte vorm zoals hier geeft Verdam niet op. Vgl. Mnl. Wdb. II, 138.

373 int weste ende ooste: overal? De zelfde uitdr. in vs. 578; vgl. vs. 176: ten westen en oosten.
propooste: houd dit voor ogen. Propoost = wat men zich voorstelt, voor ogen heeft. Mnl. Wdb. VI, 736.

374 es ... een overvlietere: is ... overvloedig. Overvlieten = overvloeien, overstromen; Mnl. Wdb. V, 2328, I.

+ Mat-26

375 mindelick: liefderijk, vol liefde. Mnl. Wdb. IV, 1632, 1. Voor de vorm mindelick naast minnelick vgl. Van Helten § 134a, en de opmerking van Verdam aan het begin van zijn art. minnelyc.

+ Luce-24

376 loochende: verloochenend. Voor de bet. vgl. Mnl. Wdb. IV, 726, 4. De vorm is van de weinig voorkomende verkorte vorm lochen; vgl. mhd. lougen, logen naast lougenen, logenen. Zie de opmerking van Verdam s.v. logenen, t.a.pl. kol. 725.
by expresse: uitdrukkelijk. Mnl. Wdb. II, 765. Slechts èèn plaats uit de Brab. Yeesten.

377 schaker: rover, moordenaar. Mnl. Wdb. VII, 256: vooral gezegd van de moordenaars aan het kruis.
excesse: ontaarding. In deze bet. niet Mnl. Vgl. exces = buitensporigheid bij Van Dis blz. 236, Aant. op vs. 175.

+ Luce-7

379 zondelick: zondig, in zonde. Bijw. Met dit suffix ook Mnl.: vgl. Mnl. Wdb. VII, 1540.

+ Luce-19

380 pubblicaen: tollenaar. Mnl. Wdb. VI, 761.

+ Luce-18

381 barmhertelick: barmhartig. Bijw. Dit woord komt in het Mnl. Wdb. niet voor, wel in het Mnl. Handwdb.

382 afstaen van: afstand doen van, nalaten, op houden met. Mnl. Wdb. I, 272, 5.
pertich: nukkig. Mnl. Wdb. VI, 306.

[p. 108]

Schriftuerlick Troost.

385

Dat machmen claer bescooven,³⁸⁵

 

Daer hy zelve zeght / Eist dat hy die leeft in godloosheyt

 

Hem zelven es af keerende van zyne boosheyt

 

En rechtverdicheyt doet / zoo zal hy verwerfven⁺

 

Dat eeuwich leven / ende dies niet sterfven,⁺

390

Maer zyn overtreden / vergheven zonder vermyncken,³⁹⁰

 

^* Die niet willende ghedyncken.

Warachtich Bewys.

 

Latet u in zyncken³⁹¹

 

tWarachtich bewys / om dit wel te proberene,³⁹²

 

Hoe dat God den Heere dreechde te razerene³⁹³

 

De groot stadt Ninive / daer hy doen zant // goet⁺

395

Den prophete Jonas / zynen predicant // vroet.

 

Als de Niniviten datte hebben ghehoort // claer,

 

Zy deden penitentie / recht te voort // daer.³⁹⁷

 

Doen spaerdese de Heere / uut ghehertigher gronden³⁹⁸

 

Verghevende haer zonden.

Den Troosteloosen Zondare.

 

Soude God noch ten stonden³⁹⁹

400

Zoo ghenadich zyn / up de zondaren onreene?⁴⁰⁰

 

Ick duchte neene!

sGheests Inspiratie.

 

Poocht zulcxs niet te breene!⁺⁴⁰¹

 

Want hy es de waerheyt / ende niet lueghenachtich,⁺

 

Zoo hy zelve es zegghende / duer Johannes voordachtich.⁴⁰³

 

Ende oock tzelve Paulus reyn verclaert // heeft⁴⁰⁴

405

Dat hy zynen eenighen Zoone niet ghespaert // heeft,

 

Maer voor ons allen ghegheven / zonder vermynck // iet.⁺⁴⁰⁶

 

Hoe en zoude hy ons met hem dan / alle dynck // niet

 

Ghegheven hebben / Zondere twyffelen ja // hy,

 

Up dat die in hem ghelooft / niet en verga // vry,⁺

410

Maer hebben mach dat eeuwich leven exellent,

 

Inder eeuwicheyt bekent.

Rechtverdicheyt Gods.

 

Ick en bems niet content⁴¹¹

385 bescooven: waarnemen, opmerken. Niet Mnl. Vgl. Nedl. Wdb. II², 1993.

+ Ezeci-18

+ Ezeci-33

390 vergheven: kwijtgescholden. Deelw. Hoort bij overtreden.
zonder vermyncken: geheel en al? Mnl. verminken = verminken; schenden. Mnl. Wdb. VIII, 2145. Vgl. nog de Aant. bij vs. 341.

* fol. 125^vo

391 willende: Het onderwerp dat hier bij hoort is hy uit vs. 386, dus God. De constructie is hier niet zuiver.
inzyncken: doordringen in u. Mnl. Wdb. III, 924, 3.

392 proberene: bewijzen. Mnl. Wdb. VI, 698, 1.

393 razerene: met de grond gelijk maken. Kil. raseren een stad oft kasteel. Mnl. Wdb. VI, 1049, 3.

+ Jona-3

397 penitentie: boete. Vgl. Mnl. Wdb. VI, 242, waar Verdam zegt dat de eigenlijke bet. is berouw.
recht te voort: aanstonds, onmiddellijk. Mnl. Wdb. VI, 1123, 2b.

398 spaerdese: spaarde hen. Voor dit enclitisch -se vgl. Van Helten § 340.
uut ghehertigher gronden: Uit barmhartigheid. Vgl. vs. 203 en de Aant. Ghehertich = een hart hebbend, vgl. Mnl. Wdb. II, 1140. Vgl. nog De Bo gehert = een hert hebbende.

399 noch ten stonden: nog op dit ogenblik.

400 ghenadich ... up: genadig jegens, voor. Niet met dit voorzetsel in het Mnl. Vgl. Mnl. Wdb. II, 1386.

+ 400

401 neene: neen. Deze emphatische vorm wel om wille van het rijm. Vgl. nog in volkstaal neeë.
te breene: te verbreiden, n.l. de mening dat God nu niet meer genadig is. Mnl. Wdb. I, 1424, 4. Door wegvallen van d uit breden.

+ Johan-3

403 voordachtich: opzettelijk. Mnl. Wdb. IX, 968, 2.

404 reyn: geheel en al, in alle opzichten. Mnl. Wdb. VI, 1223, 3. Kan men hier misschien weergeven met: duidelijk?

+ Roma-8

406 zonder vermynck iet: zonder enige verminking, geheel en al? Vgl. vs. 390. In het Westvl. bestaat vermink nog in de bet. van verminking. De Bo s.v. vermink.

+ Johan-3

411 content: tevreden. Mnl. Wdb. III, 1820. Daarover schuilt in de -s van bems.

[p. 109]

 

Al hier present // in zulcker woorden ontgorden!⁴¹²

 

Of ten ware dat zy de wedt niet over torden,

 

Want elcken mensche / es die te houdene verbonden // vast.⁴¹⁴

Hier gaet Rechtverdicheyt ende Barmherticheyt bede binnen.

415

Ja vermalendyt es hy / ten eeuwighe stonden // gast,⁴¹⁵

 

Die niet en doet al wat in tbouck des wedts verheven

 

Staet ghescreven!

Scriftuerlick Troost.

 

Verlaet zulck ancleven!⁴¹⁷

 

Want den tyt vervult zynde / zandt God ten dien motyve⁴¹⁸

 

^* Synen eenighen Zoone / ghebooren vanden Wyve,

420

En onder de wedt ghedaen / up dat hy, zonder vermyden,⁺⁴²⁰

 

Die onder de wedt waren / verlossende zoude bevryden.

 

Want niemant en wordt rechtverdich / dits te bemercken,

 

Duer de wedt / met oock alle hare ghewercken.⁴²³

 

Maer Christus / heeft ons / tonser verblydinghe // claer,

425

Verlost van des wedts vermalendydinghe // zwaer,⁺

 

Doen hy voor ons allen / alleene vermalendyt // was,

 

Alzoo ons Paulus / es stellende het belydt // ras.⁴²⁷

 

Wat mach tot zwaermoedicheyt / dy beweghen // nu?⁴²⁸

 

Es God voor u / wye mach danne iet jeghen // u?

430

Christus es mensche worden / naer Paulus betemen,⁺⁴³⁰

 

Up dat hy duer die doot / de macht zoude nemen

 

Die des doots ghewelt hadde / dats den vyandt der hellen,⁴³²

 

Up dat hyse verlossen zoude / met jonstich versnellen,⁴³³

 

Die overmyts vreese / des doots / waren onwyselick⁺

435

Verbonden / der slavernien / des wedts afgryselick,⁴³⁵

 

Up dat hy barmherticheyt / met een nerstich pooghen⁴³⁶

 

Over al zoude tooghen.

Den Troosteloosen Zondare.

 

Noch es my voor ooghen

 

Zynde onghetroost / ende noch blyvende ghequelt // hier,

 

Want duer Moyses / heeft God de wedt ghestelt // fier,⁴³⁹

440

Zoo ick verstaen can / voor alle dese lieden⁴⁴⁰

 

Het rechte bedieden.⁴⁴¹

Warachtich Bewijs.

 

Duer Christum zietmen gheschieden

 

De ghenade / waer uut ghy zalich zyt principalich;⁺⁴⁴²

412 al hier present: hier tegenwoordig. Slaat terug op Ick. Waarschl. meer een stoplap.
ontgorden: verklaren, uiteenzetten, spreken, zeggen (van zulke woorden). Mnl. Wdb. V, 1122, 4.

414 houdene: onderhouden, naleven, in acht nemen. Vgl. Mnl. Wdb. III, 628, d.
verbonden: verplicht. Mnl. Wdb. VIII, 1519, 2.

415 vermalendyt: vervloekt. De gewone Mnl. vorm is vermaledyt; de vorm met -n- komt echter ook voor, vgl. Mnl. Wdb. VIII, 2094.
gast: (voor eeuwig) vreemdeling, uit de hemel buitengeslotene. Vgl. Mnl. Wdb. II, 927, 1 voorb. als: Gods toren meret vaste, soe dat des hemels gaste daer af beven moeten. Die stede was also vaste, dat siere lange waren gaste.

417 Verlaet sulck ancleven: Versta: Houd op een dergelijke mening aan te kleven. Vgl. Mnl. Wdb. s.v. cleven, III, 1540, B4. Vgl. de Aant. op vs. 323.

418 ten dien motyve: tot dat doel. Kil. propositum. Mnl. Wdb. IV, 1983.

* fol. 126

+ Gala-4

420 onder de wedt ghedaen: aan de wet onderworpen. Vgl. Gal. 4, 5. Voor onder vgl. Mnl. Wdb. V, 311, 5: Doe die van Romen alle die werelt onder hem gedaen hadden, Pass. W.
zonder vermyden: zonder iets na te laten. Deze uitdr. is ook Mnl. Vgl. Mnl. Wdb. VIII, 2138, 2.

423 ghewercken: werken. Subst. Mnl. Wdb. II, 1899, 3. Vgl. De zondaren, die licht van deughden zijn ende gheen ballast van goeden ghewercken voeren.

+ Gala-3

427 es stellende het belydt: verkondigt. Belydt hoort bij beliën = belijden. Voor dit woord zie Mnl. Wdb. I, 849. Een typische rederijkers omschrijving.

428 dy: u. De oude obj. vorm van het pron. pers. 2e persoon enkelv. In de 16e eeuw nog niet zo heel zeldzaam, vgl. Van Halteren § 2. Naast dit dy gebruikt Lawet ook de obj. vorm u. Voor de afwisseling du - u vgl. Stoett, Synt. § 25, Opm.

+ Roma-8

430 worden: geworden. De oorspr. vorm zonder ge- is nog regel in de 16e eeuw. Zie Lubach § 82.
betemen: spreken, meedelen, verzekeren? In het Mnl. onbekend. Vgl. teme = onderwerp, datgene waarover men spreekt. Mnl. Wdb. VIII, 215. Vgl. nog teem = denkbeeld, opvatting, Van Dis a.w. blz. 280, Aant. op vs. 609.

432 vyandt der hellen: de vijand uit de hel, de duivel. Mnl. Wdb. IX, 430, 2. waar nog andere uitdrukkingen met vyant = duivel gegeven worden.

433 versnellen: zich haasten. Intr. Mnl. Wdb. VIII, 2491, III.

+ Hebr-2

435 verbonden der slavernien: onderworpen aan de ... Verbinden onder = onderwerpen. Mnl. Wdb. VIII, 1490, 61.

436 nerstich: ernstig, volhardend. Van nernstich, zie Mnl. Wdb. IV, 2352, A1. Voor het wegvallen van de -n- vgl. Franck § 115, 4.

439 De zin loopt hier weer niet normaal door.
ghestelt: te boek gesteld. Mnl. Wdb. VII, 2067, 5. Kil. stellen te boecke.
fier: eerbied afdwingend. Mnl. Wdb. II, 800, 3. Hier een stoplap.

440 voor alle dese lieden: het publiek waarschijnlijk. Het komt herhaaldelijk voor dat de spelers de toeschouwers in het spel betrekken.

441 het rechte bedieden: de juiste betekenis. Voor rechte vgl. Mnl. Wdb. VI, 1079, 7.

+ Johan-1

442 principalich: voornamelijk. Adv. Principael = voornaam, belangrijk, adj. Mnl. Wdb. VI, 686, Ib.

[p. 110]

 

Want duer de wedt / zoo ons Paulus es verhalich,

 

En compt niet dan kennesse der zonden alleene⁺

 

Voor elcken ghemeene.⁺

Den Troosteloosen Zondare.

445

Ach, wat treckick best te beene?⁴⁴⁵

 

Want vreese in my / jeghen der hopen heeschs // stuuent.⁴⁴⁶

 

Dies weet ick / datter niet goets in myn vleeschs // vuendt,⁴⁴⁷

 

Maer moet verdompt zyn / om Adams mesdaet // quaet,

 

Ende oock myn zondighe wercken / tonreyne obstinaet // zaet,

450

Duer wyen / Gods gherechticheyt / naer ware sommenesse,⁴⁵⁰

 

Staet tmynder onvrommenesse.⁴⁵¹

sGheests Inspiratie.

 

^* Soo de verdommenesse

 

Duer eens menschen zonde quam / ter grooter onvreden,⁴⁵²

 

Zoo es over alle menschen / hier ter werelt beneden,

 

Duer Christus gherechticheyt, nedt ende ydoone,⁺⁴⁵⁴

455

De rechtverdichmakinghe / over elcken persoone,

 

Des levens ghecommen / generalick over // al,⁴⁵⁶

 

Die omme repareren Adams pover // val,⁴⁵⁷

 

Ghestorfven es / voor alle bezwaerde zondaren.⁴⁵⁸

 

Daeromme en zullense nu / naer Paulus verclaren,

460

Niet meer vreesen / duer eenighe zware bedwanghen;⁴⁶⁰

 

Want zy gheen dienstachtighen gheest hebben ontfanghen,⁺⁴⁶¹

 

Maer den gheest der vercooren kinderen puere,

 

Duer wyen zy roupen: Abba vadere, talder huere.⁴⁶³

 

Want zy Gode verzoent zyn / duer zyns Soons doot // bloot,⁴⁶⁴

465

En werden nu veel meer zalich / duer zyn leven minjoot // groot.⁴⁶⁵

 

Want zyne barmherticheyt /die es onnommelick // ziet,⁺

 

Zoo datter nu niet en es / dat mackt verdommelick // iet⁴⁶⁷

 

Inden gheenen die in Christo Jhesu zyn eerwerdich,

 

Die den zondaren om niet es makende rechtverdich,⁺⁴⁶⁹

470

Up dat de ghenade / eeuwich zonder cesseren

 

Totten leven zoude regneren.

Den Troosteloosen Zondare.

 

Sulckdanich docheren⁴⁷¹

 

Es emmer voor my wel te hoorene zeer troostelick,⁴⁷²

 

Maer mynen zin die cleeft tallen tyden propoostelick⁴⁷³

+ Ephe-2

+ Roma-3

445 voor elcken ghemeene: voor ieder in het algemeen, voor allen. Mnl. Wdb. II, 1332, 2.
wat treckick te beene: wat trek ik mij aan, wat neem ik mij ter harte, wat maakt indruk op mij. Deze uitdr. niet Mnl. Mnl. Wdb. I, 679, 1: te bene binden = zich iets aantrekken. Het Nedl. Wdb. II¹, 1302 citeert de uitdr. iets te beene trecken uit de Antw. Spelen, Anna Bijns en Trou moet Blycken (blz. 41).
best: het best. Voor de weglating van het lidwoord bij het in de superlatief geplaatste bijwoord zie Stoett, Synt. § 92e.

446 heeschs: verlangen, wens. Mnl. Wdb. II, 600, 2 s.v. eisc. Heesch: voor prothesis van h-, specifiek voor het Vlaams, zie Van Helten § 132, c.
stuuent: leunt, steunt tegen; verzet zich tegen? Het Mnl. kent alleen de eerste twee bet.; Mnl. Wdb. VII, 2209, III s.v. stonen. Het verband eist iets als de derde bet.
Voor de eigenaardige spelling vgl. stuuene in II vs. 831.

447 vuendt: woont. Voor de Vlaamse eu klank zie Jacobs blz. 277, k. De v aan het begin is raadselachtig. Men heeft hier toch niet te doen met een Westvl. overgang van w > v waarover Van Helten § 102, Opm. 5 spreekt?

450 duer wyen: slaat terug op Adam uit vs. 448.
sommenesse: vermelding. Mnl. sommen = opsommen, vermelden: Mnl. Wdb. VII, 1533, 2.

451 onvrommenesse: ongeluk, onheil, ramp. Mnl. onvrome; Mnl. Wdb. V, 1538.

* fol. 126^vo

452 onvreden: ellende, ramp. Mnl. Wdb. V, 1527, 6.

+ Roma-5

454 nedt ende ydoone: zuiver en schoon. Behoort bij gherechticheyt, dus: geheel volmaakt?

456 des levens: hangt af van de rechtverdichmakinghe.
generalick: in het algemeen. Niet in het Mnl. Wdb. Wel komt generael = algemeen in het Mnl. Handwdb. voor.

457 die: n.l. Christus.
pover: arme, armzalige. Adj. In het Mnl. niet gebruikelijk, vgl. Mnl. Wdb. VI, 627. Kil. pover = pauper, egenus, inops, tenuis.

458 bezwaerde: gekweld, bedroefd, belast. Deelw. van bezwaren; Mnl. Wdb. I, 1127, 2.

460 bedwanghen: zorgen, noden. Mnl. Wdb. I, 672, 2.

+ Roma-8

461 dienstachtighen: dienstbare. Dit zelfde woord ook Mnl., Mnl. Wdb. II, 165, 2.

463 duer wyen: door welke (n.l. die gheest).
talder huere: altijd. Voor huere met prothetische h- (Vlaams) zie Van Helten § 132, c.

464 Gode: met God.
bloot: Wrschl. stoplap met weinig bet. eenvoudig. Zo ook het Mnl. bloot, vgl. Mnl. Wdb. I, 1322.

465 minjoot: beminnelijk, vererenswaardig. Mnl. Wdb. IV, 1620.

+ Roma-3

467 mackt: maakt. Verkorting van de stam klinker voor cons. + t van de uitgang komt heel vaak voor bij Lawet. Vgl. voor het verschijnsel Van Helten § 4, b.

+ Roma-5

469 om niet: voor niets, gratis. In deze bet. ook wel Mnl.; Mnl. Wdb. IV, 2399.

471 regneren: heersen. In het Mnl. meestal met een ondeugd als onderwerp. Mnl. Wdb. VI, 1207, I b.
sulckdanich: zodanig. Kil zegt hier van vetus.

472 emmer: in elk geval, voorzeker. Mnl. Wdb. II, 628, 2.

473 cleeft ... up: blijft denken aan. Mnl. cleven = bij iets blijven, vgl. Mnl. Wdb. III, 1539, 2.
propoostelick: ter zake dienende, bij de zaak blijvend. Niet in het Mnl. Plantijn geeft propoostelick = à propos. Kil te proposte = ad rem, commode, opportune. Zie Mnl. Wdb. VI, 736 s.v. propoost.

[p. 111]

 

Up Gods rechtverdicheyt / diet al zal punieren.

475

Dies als hoorick scriftelicken troost alegieren,⁴⁷⁵

 

Smakende mynder herten / als goede conserfven // zoet,⁴⁷⁶

 

Ghemerckt die naer tvleeschs leeft emmers sterfven // moet,⁴⁷⁷

 

Ditte verwerfven // doet / de vreese die vul roys // es,⁴⁷⁸

 

En bem duert vernoys // wes.⁴⁷⁹

Warachtich Bewys.

 

God sprack eens tot Moyses

480

Of hy zegghen wilde / Myn doen en werdt u niet schadich;⁴⁸⁰

 

Die ick ghenadich bem / die bem ick ghenadich,⁺

 

En die ick ontfaerme / ontfaerme ick barmhertich.⁴⁸²

 

Dus Gods ghenade / en es zyne rechtverdicheyt niet smertich,⁺⁴⁸³

 

Want hy vertoocht / die zelve / met herten liberalich⁴⁸⁴

 

Die hy wil maken zalich.

^*

sGeests Inspiratie.

485

Dies en weest niet dwalich,⁴⁸⁵

 

Maer hopt altyts up den Heere / tot u verzoeten // fier,⁴⁸⁶

 

En merckt fyguere / hoe malcanderen ghemoeten // hier⁴⁸⁷

 

De Barmherticheyt / en Waerheyt / tot uwen sussene,⁺⁴⁸⁸

 

Oock Rechtverdicheyt en Vrede / pooghen te cussene⁺

490

Malcanderen / ende dat in teekene van payse,

 

Zoo ons den psalmiste stelt / als sduechts bekoutere⁴⁹¹

 

In zynen zoutere.

      Den eersten tooch
      Hier zalmen tooghen de Barmherticheyt
      ende de Waerheyt myts Rechtverdicheyt⁺
      ende Vrede, vier jonghe dochteren, de
      welcke elcanderen voor by gaende
      zullen malcanderen cussen ende
      elck anderen nemende byder handt.

Den Troosteloosen Zondare.

 

Eens deels te stoutere⁴⁹²

 

Zoo ghevoelick myn zelven / verstaende hier ghefigurert⁴⁹³

 

Dat de rechtverdicheyt / nu payselick es gheacordert⁴⁹⁴

495

Metter barmherticheyt / van God dHeere almachtich.

 

Maer nochtans / als zien ick datte warachtich,⁴⁹⁶

475 scriftelicken troost: troost uit de H. Schrift, aan de H. Schrift ontleend. Object van alegieren. In de titel staat schriftuerelick.
alegieren: aanvoeren, vermelden, zeggen. Mnl. allegieren, Mnl. Wdb. I, 346. Vgl. het subst. hier bij o.a. in vs. 325.

476 conserfven: ingelegde vruchten. Niet Mnl. In het Mnl. Wdb. komt slechts conserveeren voor.
Deze regel hoort bij troost.

477 ghemerckt: aangezien. Deelw. van gemerken = opmerken. Mnl. Wdb. II, 1354. In deze vorm en bet. niet Mnl.

478 roy: ellende, verdriet. Nog Westvlaams, De Bo rooi = moeite, last. Vgl. het art. Mnl. Wdb. VI, 1565.

479 vernoys: verdriet. Mnl. vernooy = verdriet. Mnl. Wdb. VIII 2206, 1. T.a.pl. kol. 2216: vernooysel = leed, verdriet: 16e eeuw.
wes: wis, gewis, ontwijfelbaar? De zin is niet erg duidelijk. Of is wes het zelfde als Mnl. wisch, subst. = lap, vaatdoek, voetveeg (Mnl. Wdb. IX, 2673, 3) dat ook als adj. gebruikt kan worden in de bet. van onderdanig? Wes zou hier dan kunnen betekenen terneergeslagen, hetgeen een goede zin geeft. Voor de eerste opvatting pleit nog het voorkomen van wes = gewis in II vs. 612.
Het onderwerp in deze zin is ick uit vs. 475.

480 schadich: schadelijk. Deze vorm niet in het Mnl. wel schadelyc.

+ Exo-33

482 ontfaerme: over wie ik mij ontferm ... Merkwaardig is hier de constructie. Voor het Mnl. ontfarmen in deze bet., dat als onpers, werkw. voorkomt zie Mnl. Wdb. V, 1351, I. Kil ontfermen = miserari, wijst dit op een constructie als hier bij Lawet?

+ Psal-85

483 smertich: krenkt zijn rechtvaardigheid niet, doet zijn rechtvaardigheid geen afbreuk. Dit bijvnw. bij het w.w. smarten = een verwonding toe brengen. Vgl. smartenisse = krenking, hoon. Mnl. Wdb. VII, 1348 en 1349.

484 liberalich: goedertieren, mild. Zie Mnl. Wdb. IV, 450 s.v. liberael.

* fol. 127

485 die: aan de gene die ...
weest niet dwalich: omschrijving voor dwaal niet.

486 hopt: hoopt. Zie Aant. op vs. 467.
altyts: altijd. Met adverbiale -s. Deze adverbiale -s kennen wij nog in eertijds, somtijds.

487 merckt: beschouw, bekijk. Mnl. Wdb. IV, 1455, 2.
fyguere: tooch. Deze bet. heeft het Mnl. figure nog niet, wel de bet.: afbeelding, beeld. Mnl. Wdb. II, 803, 3.
ghemoeten: ontmoeten. Mnl. Wdb. II, 1373, 1.

+ Psal-85

488 tot uwen sussene: om u tot bedaren, tot kalmte te brengen. Hier troosten, n.l. het verdriet van de Troosteloosen Zondare stillen. Mnl. Wdb. VII, 2439.

+ Psal-65

491 bekoutere: verkondiger. Niet Mnl. Bij het Mnl. couten = praten. Mnl. Wdb. III, 2004. Kil kouter = fabulator, nugator.

+ In de tooch staat Rechtverdicheyt afgekort met -z.

492 zoutere: het boek der Psalmen. Mnl. Wdb. VII, 1611. Kil. souter = psalterium.
eens deels: van de ene kant? Vgl. ons deels ... deels. Het tweede lid schuilt in vs. 496. Het Mnl. kent eens deels = gedeeltelijk, wat hier ook past. Mnl. Wdb. II, 94.
te stoutere: des te moediger, des te meer getroost. Voor te voor de comparatief vgl. Stoett, Synt. § 196.

493 ghefigurert: uitgebeeld. Vgl. fyguere vs. 487 Aant.

494 gheacordert: tot overeenstemming gekomen. Mnl. Wdb. I, 305.

496 zien ick: Hier hebben we te doen met een oude uitgang van de 1ste pers. sing., die in het Ondfr -on luidde. In het Mnl. komt deze uitgang bij sterke werkw. uiterst zelden voor, bij zwakke werkw. vaker. Vgl. Van Helten § 206. In de 16e eeuw is ic zien niet zo ongewoon, vgl. Lubach § 62, bij andere werkw. is deze uitgang echter weer zeer zeldzaam. In deze beide spelen komt ick zien verder nog voor in vs. 1197 en II vs. 103, 408. Vgl. nog hierboven blz. 67.

[p. 112]

 

Hoe zoude my, die bem vul van zondighe dolueren,

 

Gods barmherticheyt oock mueghen ghebueren?⁴⁹⁸

 

Want ick kenne my zelven, lasen / met ghestadicheyt⁴⁹⁹

 

Vul der zonden mesdadicheyt.

Scriftuerlick Troost.

500

Uut puere ghenadicheyt,

 

Duert gheloove in Christo / niet uut swedts // wercken,⁺

 

Waer in ghy maer en mueght der zonden quets // mercken.⁺⁵⁰²

 

Want mochte de gherechticheyt / duer de wedt zyn verworfven,

 

Zoo ware Christus / zeght Paulus / te vergheefts ghestorfven.⁺⁵⁰⁴

505

Ende waerder oock eenen wedt zoo crachtich ghegheven

 

Die levendich conste maken / zoot staet ghescreven,⁺

 

Zoo quame de gherechticheyt / vander wedt ghesprooten.⁵⁰⁷

 

Maer de Scrift hevet al onder de zonde beslooten,⁵⁰⁸

 

Up dat de beloofte / duert gheloove / an Christo quame;⁺⁵⁰⁹

510

Als kinderen Gods / met Christus zynde eerfghename⁵¹⁰

 

Int rycke der hemelen / duer tgheloove noyalich⁵¹¹

 

^* tWelcke maeckt zalich.

Warachtich Bewys.

 

Het fondament principalich⁵¹²

 

Es tgheloove / dat den mensche tzyne gheriefde // sterckt⁵¹³

 

Als datte crachtich duer vierighe liefde // werckt,

515

Zoo ons Jacobus, scryvende, de waerheyt bloot // stelt.⁵¹⁵

 

Want tgheloove zonder wercken / men over al doot // telt,⁵¹⁶

 

Ghelyck dat een lichgame doot es zonder den gheest

 

Bin swerels foreest.

Den Troosteloosen Zondare.

 

Altoos, laest ende eest,⁵¹⁸

 

Zoo blyvick bevreest, // ende dat inwendich van binnen

 

Met onghetrooste zinnen.

sGeests Inspiratie.

520

Tot sverstants ghewinnen⁵²⁰

 

Zullen wy u noch / tooghen, zondere verlaten,⁵²¹

 

Een troostelicke fyguere / tot uwen baten.

498 ghebueren: te beurt vallen, ten deel vallen. Mnl. Wdb. II, 988, a.

499 met ghestadicheyt: voortdurend. Gestadicheit = duurzaamheid, bestendigheid. Mnl. Wdb. II, 1692, 1.

+ 500

+ Roma-3

502 quets: kwetsing, kwaad. Mnl. Wdb. VI, 891. Vgl. Kil. quets, vetus, malum; quetse, malum, dolor.

+ Galat-2

504 te vergheefts: te vergeefs. Mnl. Wdb. VIII, 1763. Merkwaardig is de ingevoegde -t-.

+ Gala-3

507 quame: kwam. Met -e als oorspronkelijke uitgang voor 1ste pers. sing. van de Optativus Praet. Deze uitgang was Mnl. reeds verdwenen. Vgl. Franck § 126. Van de vorm cam, die zich naast quam ontwikkelde (zie Van Helten §156 c) heeft Lubach § 24 c een vorm came.

508 beslooten: ingesloten. Mnl. Wdb. I, 6, waar echter alleen plaatsen met letterlijke bet. gegeven worden.

+ Gala-4

509 beloofte: belofte. Rekking ook Mnl. Zie Mnl. Wdb. I, 863.

510 zynde: tegenw. deelw.

511 noyalich: trouw, oprecht. Mnl. noyael; Mnl. Wdb. IV, 2487.

* fol. 127^vo

512 principalich: voorname, belangrijke. Mnl. principael; Mnl. Wdb. VI, 686, I b.

513 tzyne gheriefde: tot zijn vreugde, voordeel, of iets dergelijks. Mnl. geryf kan ook vele dergl. betekenissen hebben; vgl. Mnl. Wdb. II, 1541.

515 bloot stelt: bekend maakt, bloot legt, openbaart. Mnl. Wdb. I, 1321, 2: bloot = bekend, openbaar. Deze uitdr. niet Mnl.

516 telt: telt, rekent, houdt voor. Mnl. Wdb. VIII, 207, 2.

518 bin swerels foreest: in de wereld. Omschrijving. Mnl. foreest = bos. Voor de meer algemene bet. gebied zie Van Dis a.w. blz. 246, Aant. op vs. 518.
laest ende eest: het laatst en het eerst, altijd. Voor laest zonder t vgl. lest.

520 ghewinnen: tot voordeel van het verstand, verlichting van 't verstand. Mnl. gewinnen = winnen. Mnl. Wdb. II, 1914, 2.

521 zondere verlaten: zonder op te houden, onverwijld? Mnl. Wdb. VIII, 1985, III.

[p. 113]

 

Dies staet over een zyde / en wilt zonder verflauwen⁵²³

 

De fyguere schauwen.

      Den tweeden tooch
      Hier zalmen tooghen Christus als
      een schepherdere met macke ende
      male, hebbende een schaep ofte lam
      up zyne schouderen, tzelve draghende.⁺

sGheests Inspiratie.

 

Een goet herder vul trauwen⁵²⁴

525

Es Christus voor u / naer Johannes beleeden.⁺⁵²⁵

 

Ick zal, zeyt God / myne schapen zelve weeden.⁵²⁶

 

tStaet zoo ghescreven inder propheten boucken:

 

Dat verlooren was wille ick wedere zoucken,

 

Dat verworpen was / wille ick wedere brynghen,⁺

530

Dat ghebrooken es willick heelen voor alle dynghen,

 

Ende dat cranck es / willick ganselick ghenesen,

 

Zeght de Heere ghepresen.

Den Troosteloosen Zondare.

 

Wat verstaen ick by desen,⁵³²

 

Ick aerem zondaer verknesen // ten trooste algaders?⁵³³

 

Zeght als wyse beraders.⁵³⁴

Scriftuerlick Troost.

 

Hut den schoot zyns Vaders

535

^* Es Christus ghedessendert / hier ter werelt beneden,⁵³⁵

 

Nyghende den hemele / zeght David met zeden,⁺⁵³⁶

 

Duer den Helighen Gheest / in een maghet vercooren.

 

Ende naer verloopen tyt / uut haer ghebooren,⁺

 

Ende dat alleene by Goddelicker misterie.⁺⁵³⁹

540

Ende heeft inde werelt / met grooter myzerie,⁵⁴⁰

 

Het verlooren schaepkin / tmeinschelick gheslachte,

 

Zouckende ghevonden / dwelcke hy doen brachte⁵⁴²

 

Ter rechter coeye / Daeromme David zeght // fier:⁵⁴³

 

Ick hebbe ghedoolt als een schaep / Heere, zouckt u knecht // hier.⁺

545

Dit wel over lecht // schier / in tverstants memoorie,⁵⁴⁵

 

tWert u een gloorie.

523 staet over een zyde: ga aan de kant staan, ter zijde staan. Over een side = ter zijde is ook Mnl.; Mnl. Wdb. VII, 1048, 4.
sonder verflauwen: zonder uw aandacht te laten verslappen. Verflauwen = zwak, krachteloos worden. Mnl. Wdb. VIII, 1718.

+ Tooch schepherdere: schaapherder. Eigenaardig is de korte vorm schep- die in het Mnl. niet voorkomt; vgl. Mnl. Wdb. VII, 230. Wel vermeldt Verdam s.v. schaper, t.a.pl. kol. 311, tweemaal de variant scepper naast sceper.
macke: herdersschopje (Lange steel, klein blad). Niet Mnl. De Bo. mak, makke = schaperschup.
male: herderstas. Mnl. Wdb. IV, 1057.

524 vul trauwen: vol getrouwheid. Mnl. Wdb. VIII, 734, 1.

+ Johan-10

525 beleeden: naar de vorm hoort het bij Mnl. beleiden, beleden = geleiden, besturen; naar de betekenis echter bij Mnl. beliën = belijden. Mogen we hier een opzettelijke vervorming om het rijm aannemen? Uit de bet. voor het gerecht brengen, in rechte aanvoeren die beleiden hebben kan (Mnl. Wdb. I, 834, 7 b) zou men desnoods een hier passende betekenis kunnen distilleren: verkondigen.

526 zeyt: zegt. Samengetrokken uit seghet. Vgl. deelw. geseget - geseit.
weeden: weiden, hoeden. Mnl. Wdb. IX, 2056, 1.

+ Ezesi-34

532 verstaen ick: De praet. praes. staen, gaen en doen bewaren in de uitgang -n van de 1ste pers. s. praes. indic. een oude uitgang. Slechts zelden komt deze uitgang in het Mnl. nog voor. Vgl. Franck § 163 en 164, en voor een enkel Middelnederlands voorbeeld Van Helten § 241 en 239. Ook in de 16e eeuw komen de vormen ic staen, ic gaen, ic doen weinig voor, ofschoon vaker dan in het Mnl.; vgl. Lubach § 108 en 106. Vgl. nog hier boven blz. 67.

533 verknesen: gekweld. Deelw. van verknisen: kwellen. Mnl. Wdb. VIII, 1923 noemt het 16e eeuws.
algaders: geheel en al, alles te zamen. Met adverbiale -s.

534 beraders: raadslieden. Hier in het verband waarschijnlijk troosters, zoals ook het Mnl. berader kan betekenen, van God of Christus gebruikt. Zie Mnl. Wdb. I, 909, 2.

* fol. 128

535 ghedessendert: nedergedaald. Lat. descendere. Mnl. Wdb. II, 137 geeft slechts èèn plaats, uit Lev. v. Sint Amand, dat volgens Bouwstoffen blz. 8 no. 19 Oostvlaams is.

+ Psal-18

536 met zeden: met ingetogenheid, ingetogen. Hier een stoplap. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 848, 6.

+ Luce-2

+ Psal-19

539 misterie: geheim, geheimenis. Inzonderheid gezegd van Gods raadsbesluiten. Mnl. Wdb. IV, 1740. Hier zou men om het verband kunnen vertalen met geheimzinnige, verborgen wondermacht.

540 myzerie: ellende. Niet in het Mnl. Wdb., echter wel in het Mnl. Handwb.

542 brachte: bracht. Voor deze lange vorm van het praet. zie Van Helten § 203. Volgens Lubach § 60a algemeen gebruikt in de 16e eeuw.

543 rechter: echt, waarachtig, waar. ‘De ware schaapsstal’. Mnl. Wdb. VI, 1078, 6.
coeye: schaapskooi. Mnl. Wdb. III, 1835. Deze bet. is de gewone van het Mnl. cooye.

+ Psal-19

545 schier: spoedig, aanstonds, onmiddellijk. Bijw. Hier meer een stoplap. Mnl. Wdb. VII, 504, 2.
memoorie: denkvermogen. Mnl. Wdb. IV, 1368, 2.

[p. 114]

Warachtich Bewys.

 

Naer tScrifs histoorie⁵⁴⁶

 

Desen goeden herdere / Christus ghebenedyt // vroet,⁺

 

Heeft alzoo ghezocht / ende dat in alder tyt // goet

 

tMenschelick gheslachte / zyn verstroyde cudde,

550

Zyne ziele daer vooren stellende in beschudde,⁵⁵⁰

 

Met woorden / ende wercken / jeghen den verslindere,⁵⁵¹

 

Den helschen wulf / ende leu / die met hindere⁺⁵⁵²

 

Altoos es zouckende / wyen hy mach vernielen,

 

Daer Christus woorden en wercken altyts jeghen vielen,⁵⁵⁴

555

Die alle beladen menschen / zoo Matheus alegiert,⁺⁵⁵⁵

 

Tot hem roupt / ende oock mede comunikiert,⁵⁵⁶

 

Zouckende by dien / den aermen verlooren zondare

 

Als schaep int openbare.

sGheests Inspiratie.

 

Dats claer ende ware;

 

Want doen Christus / den goeden herdere warachtich,

560

Met grooter nersticheyt / wys ende voordachtich,⁵⁶⁰

 

Het verlooren schaepkin ghezocht hadde, zeer smertich

 

In moyte ende aerbeyt / de jaren driendertich,⁵⁶²

 

Ghevonden hebbende / wast up zyn schouders legghende,

 

Commende was hy tot zyn vrinden en ghebueren, zegghende:

565

Verblyt u alle met my / en dat uut jonstigher gronden,⁵⁶⁵

 

Ick hebt verlooren schaep vonden.

Scriftuerlick Troost.

 

Dit zelve oorconden⁵⁶⁶

 

Es doens ghedaen / an alle het hemelsche ghezinne,⁵⁶⁷

 

^* Het welcke hem meer es verblydende hier inne

 

Als een zondare / hem bekeert als een experdighe,⁵⁶⁹

570

Dant doet van neghentneghentich rechtverdighe⁵⁷⁰

 

Die noyt gheene penitentie / en behoufden.⁺

 

Dus ghetroost zynde / weest niet meer den bedroufden,

 

Maer gheloovende betraut / buuten allen verzeere,⁵⁷³

 

In God dynen Heere.

Den Troosteloosen Zondare.

 

Maer naer dynder leere

546 Scrifs histoorie: geschiedenis, vermelding in de H. Schrift. Ook hier het verdwijnen van de -t- voor de genitief -s zoals dat bij Lawet regel is. Vgl. b.v. swerels bedycken, vs. 704; swerels anlech, II vs. 737.

+ Johan-10

550 daer vooren: daar voor, n.l. voor het menselijk geslacht, de mensen.
in beschudde: tot bescherming. Mnl. wel bescuddinge. Voor in = tot, uitdrukking van een doel zie Mnl. Wdb. III, 822, 5.

551 verslindere: verslinder (der zielen), gezegd van de duivel. In het Mnl. alleen als zwelger, gulzigaard, vraat. Mnl. Wdb. VIII, 2461. Vgl. nog de volgende Aant.

+ 1 Petr-5

552 leu: leeuw. Vgl. voor dit beeld van de duivel 1 Petr. 5, 8, waar ook het woord verslinden (Vulgaat: devorare) gebruikt wordt, wat het verslinder uit het vorige vs. verklaart.
met hindere: met nadeel, schade (voor de mensen). Mnl. Wdb. III, 439.

554 jeghen vielen: tegen streden. Vgl. Mnl. Wdb. VIII, 171, 2: tegenvallen = iem. op een vijandelijke wijze behandelen.

+ Mathe-11

555 alegiert: aanvoert, vermelt, zegt. Vgl. Aant. op vs. 475.

556 comunikiert: communiseert, zich meedeelt. Mnl. Wdb. III, 1739: communiseren, dat bij Lat. communisare hoort. Dit com(m)-unikieren hoort bij Lat. communicare.

560 nersticheyt: ijver, volharding. Mnl. Wdb. IV, 2353. Vgl. de Aant. op vs. 436.
voordachtich: bedachtzaam, voorzichtig. Mnl. Wdb. IX, 967, 1.

562 moyte: moeite, inspanning. Mnl. Wdb. IV, 1796, 3.
de jaren driendertich: gedurende drie-en-dertig jaren. Achterplaatsing van het telw. was gebruikelijk in het Mnl.; vgl. Stoett, Synt. § 94.

565 uut jonstigher gronden: uit een welwillend gemoed. Mnl. Wdb. II, 2173, 4.

566 vonden: gevonden. Voor het ontbreken van ge- zie de Aant. bij vs. 325.
dit zelve oorconden: deze zelfde mededeling. Inf. als subst. gebruikt. Mnl. Wdb. V, 1981, 5. Dit zelve = dezelfde, vgl. Mnl. Wdb. VII, 961, II 2.

567 ghezinne: gezelschap, hofhouding. Mnl. Wdb. II, 1648, 2.

* fol. 128^vo

569 experdighe: voortreffelijke. Niet Mnl. Bij expert = uitstekend, voortreffelijk. Vgl. de Aant. op vs. 246.

570 neghentneghentich: voor de t- voor tneghentich zie Franck § 233. In het Westvlaams is die t- behouden. Zie De Bo s.v. tnegentig. Vgl. nog tzestich in vs. 1127.

+ Luce-15

573 betraut ... in: vertrouw op. Mnl. Wdb. I, 1165, 2.
buuten allen verzeere: vrij van alle smart, droefheid. Mnl. verseren = pijn hebben, smart, droefheid hebben. Mnl. Wdb. VIII, 2408, II. Vgl. nog de Aant. op II vs. 434.

[p. 115]

575

Om ten desen keere // schuwen alle onghevals // zwaer,⁵⁷⁵

 

Dat Christus / tverlooren schaep hadde up den hals // daer,

 

Was datte ghenouch / den aermen zondare ten trooste

 

Int weste ende ooste?

Warachtich Bewys.

 

Neent, maer ten propooste⁵⁷⁸

 

Merckt noch een fyguere / met rypen verstande⁵⁷⁹

 

Tot dynen ghehande.

      Den derden tooch
      Hier zalmen tooghen Christus, met
      zynen cruuse gheladen gaende, ende
      diversche Jooden hem ghebonden leedende
      al treckende by de coorden.

Den Troosteloosen Zondare.

580

Ach vrinden valjande,⁵⁸⁰

 

Van uwen goeden bewyse / moet ick ulien bedancken,⁵⁸¹

 

Want hier duere doet ghy myne droufheyt vercrancken,⁵⁸²

 

Als die mestroosticheyt uut my cont confuus // jaghen,⁵⁸³

 

Duer dat ick hier ghezien hebbe Jhesus zyn cruus // draghen

585

In zwaerder pynen / en met grooten doluere

 

Als troost ter cuere.⁵⁸⁶

Warachtich Bewys.

 

Dats de meeninghe puere.

 

Want de rechte fyguere / es ditte vry alleene⁵⁸⁷

 

Van het schaep draghen / over al int ghemeene,

 

Dwelcke hy oock met blytschepen ghedreghen // heeft,⁺⁵⁸⁹

590

Waer duere hy u van alle zonden ontsleghen // heeft,

 

Als het verlooren schaepkin / quaet, vul van eerghe,⁵⁹¹

 

Daer hy anne gheoffert wiert / ten Calvarien berghe.⁺⁵⁹²

 

^* Want alzoo ons Esayas / wel es verhalende:

 

Wy ghynghen alle ghelycke schapen dwalende,⁺

595

Maer Christus / ons ten rechten weghe bereyde,⁵⁹⁵

 

Doen hy alle ons onrechtverdichede / up hem leyde⁺⁵⁹⁶

 

Tot eenen troost / voor den zondaren menichfout

 

En datte zeer stout.

sGheests Inspiratie.

 

Hy heeft zelve ant hout

575 ten desen keere: bij deze gelegenheid, nu. Vgl. Mnl. tien kere = bij die gelegenheid, toen. Mnl. Wdb. III, 1263, 7.
onghevals: ellenden, rampspoeden. Opmerkelijk is het meerv. op -s. Voor deze meervouds -s in het Mnl. zie Van Helten § 251, 256, 260, 284, 289.

578 int weste ende ooste: overal? Vgl. vs. 373.
neent: neen. Over de -t als schijnbaar overbodig pronomen zie Stoett, Synt. § 33.
ten propooste: ter zake dienende. Zie Mnl. Wdb. VI, 736. Vgl. nog de Aant. op vs. 473.

579 merckt ... fyguere: vgl. vs. 487.

580 tot dynen ghehande:? De zin vraagt iets als tot uw voordeel. Hoort het misschien bij hant = zinnebeeld van hulp, zekerheid, veiligheid (Mnl. Wdb. III, 107, 4 en 110, 7)? In deze spelen komt de uitdr. nog voor in vs. 879, 905, II vs. 1105, 1275; in het Spel van den Helighen Sacramente, vs. 70 (fol. 51) kan tot uwe ghehanden ook deze betekenis hebben. Vgl. nog het adj. ghehandich in II vs. 919, en messant doen in II vs. 705.
valjande: edele. Mnl. Wdb. VIII, 1192, 3.

581 bedancken ... van: bedanken voor. Vgl. voor dit voorzetsel van Mnl. Wdb. I, 610-611.

582 vercrancken: afnemen, verminderen. Mnl. Wdb. VIII, 1192, 3.

583 als: evenals.
mestroosticheyt: wanhoop (de oudste bet.); mistroostigheid. Mnl. Wdb. VI, 1743. Object in de zin waar van confuus het subject is.
confuus: smaad, hoon, en wel Christus aangedaan. In deze speciale betekenis en verbinding heel gewoon in het Mnl. Zie de voorbeelden. Mnl. Wdb. III, 1774, 3.

586 ter cuere: naar wens, naar de eis, voortreffelijk. Bij core, cuere = keus. Mnl. Wdb. III, 1896. Kil. wel te keure = egregie.

587 de rechte fyguere: de juiste uitbeelding. Mnl. Wdb. II, 803, 3.

+ Luce-15

589 blytschepen: blydschap. Evenals in het Mnl. hier een meerv. dat wij niet gebruiken. Vgl. Stoett, Synt. § 197.
ghedreghen: gedragen. De oudste vorm van het part. praet. Vgl. Franck § 143. Voor de verbreiding van deze vorm in de 16e eeuw vgl. Lubach § 36, a.

591 eerghe: kwaad, slechtheid. Arch, Mnl. Wdb. I, 446, 1.

+ Johan-19

592 daer hy anne: bedoeld is het kruis dat Christus in de tooch draagt. Vgl. vs. 598.

* fol. 129

+ Esai-53

595 bereyden: gereedmaken, toerusten. Mnl. Wdb. I, 927, 1b.

+ 1 Petr-2

596 ons = onze. De verkorte vorm naar analogie van b.v. myn. Vgl. Van Helten § 343, a en voor de 16e eeuw, Van Halteren § 34.

[p. 116]

 

Onze zonden gheoffert / en dat in zyn lichgame,

600

Up dat wy, de zonden ghestorfven zynde altsame,⁶⁰⁰

 

Der rechtverdicheyt zouden leven / naer desen,⁶⁰¹

 

Duer wyens wonden wy alle zyn ghenesen.⁺

 

Want ghy als een doolende schaepkin uutten weghen,

 

Mueght u nu bekeeren / ende datte ter deghen,

605

Totten herder / ende bisscop / dynder zielen vredich

 

Wel ende ghezedich.

Den Troosteloosen Zondare.

 

Dynder daden onledich⁶⁰⁶

 

Te mywaerts bestedich, // o troostelicke monden,⁶⁰⁷

 

Bedancke ick u ghehertich / ten desen stonden.⁶⁰⁸

 

Want dinwendighe gronden // condy duer wonden,⁶⁰⁹

610

Zoo dat ick hebbe bevonden // troost en consolatie.

 

Dies ghy, Scriftuerlick Troost / en sGheests Inspiratie

 

Myts Warachtich Bewys / wyen gheschie veel // prys,⁶¹²

 

Van ulieden hebbick ghehoort, mondelinghe keel // wys,⁶¹³

 

Veel schoone materien / ick bems my vermetelick.⁶¹⁴

615

Maer ulien biddick / duer dat ick bem verghetelick,

 

Dat u zoude beliefven / als vrinden vul trauwen,

 

Dat ick speelwys iet zoude mueghen anschauwen⁶¹⁷

 

Ter materie dienende / als vooren begonnen.

 

Wilt my doch dat jonnen.

Scriftuerlick Troost.

 

Naer ons beste connen

620

Zal u dat ghebueren, zonder eenighe fraudighe strypen,⁶²⁰

 

Up dat ghy tverstant / van als mueght gaen begrypen.⁶²¹

 

Dies de zinnelickheyt wilt vernypen // hoort naer de masse,⁶²²

 

Het es evangelie / zeer wel commende te passe.

 

^* Dies over een zyde gaet / met een nerstich pooghen // nu,

625

tWert een troostelicke fyguere speelwys te tooghen // u.

PAUSA

600 ghestorfven zynde: afgestorven zijnde. Mnl. Wdb. VII, 2109, 4.

601 der rechtverdicheyt ... leven: voor de rechtvaardigheid leven. Ook in het Mnl. komt leven voor met een 2e naamval i.pl.v. een voorzetsel bepaling. Zie voorbeelden Mnl. Wdb. IV, 433, 2.
naer desen: bedoeld is Christus.

+ 1 Petr-2

606 ghezedich: braaf. Vgl. Mnl. Wdb. II, 1620: geseedt.
onledich: druk. Mnl. Wdb. V, 796, 2.

607 te mywaerts bestedich: die gij aan mij besteedt.

608 ghehertich: hartelijk. Deze bet. niet Mnl. Vgl. Mnl. Wdb. II, 1140.

609 dinwendighe gronden: het diepst van het gemoed, het hart. Zie Mnl. Wdb. s.v. gront II, 2173, 4.

612 gheschie: moge geschieden, moge te beurt vallen.
prys: eer, roem. Mnl. Wdb. VI, 674, 3.

613 keel wys: Het zelfde als mondelinghe. Wys = wijze, manier. Vgl. in alle wisen = op alle manieren. Mnl. Wdb. IX, 2673, 1.

614 materien: onderwerpen. In 't enkelvoud: stof. Mnl. Wdb. IV, 1233, 3.
ick bems my vermetelick: ik verzeker, verklaar. Omschrijving bij het wederk. w.w. hem vermeten, Mnl. Wdb. VIII, 2127, 3.

617 speelwys: in een spel, als een spel, in de vorm van een spel.

620 fraudighe: vals, bedrieglijk. Mnl. Wdb. II, 848.
strypen: streken. In deze bet. niet Mnl., maar vgl. Mnl. Wdb. VII, 2326 de plaats uit Scalc en Cl.: in also quaden stripen. Van Helten, Gloss vermeldt het voor Anna Bijns.

621 verstant: betekenis. Mnl. Wdb. IX, 29, 5.

622 vernypen: onderdrukken, te niet doen. Niet Mnl. Kil, minuere. De Bo: vernijpen = verknijpen, door benijping bederven, door beklemming ineendrukken en verminderen.
masse: ?

* fol. 129^vo

Den Verlooren Zoone, de ix^e personayghe.

 

Ach vlieghende gheest, wat zallick beghinnen?⁶²⁶

626 Hier begint het eigenlijke parabelspel van de Verlooren Zoone.
vlieghende: ongedurige. Bij vliegen = zich snel bewegen. Mnl. Wdb. IX, 618, 2.

[p. 117]

 

Myn zinnen // staen groene / ter vruecht gheneghen,⁶²⁷

 

Den Quaden Wille / raet my int herte binnen

 

Te volghene de zinnelickheyt / zoo jonghers pleghen.⁶²⁹

630

Ende dit bemerckende, hebbick oversleghen⁶³⁰

 

Het ryckdom myns vaders / niet om sommeren,⁶³¹

 

Dies my deel der goedinghen ware goet vercreghen,⁶³²

 

Zoude ick metter werelt gaen tryompheren⁶³³

 

En wel accoorderen.⁶³⁴

 

 

635

Ick vreese ten fyne / voor zeer lettere hinders.⁶³⁵

 

Kinders // zoo en zyn wy maer twee in ghetale;⁶³⁶

 

Ick bem de joncxste / daer en es niet minders,⁶³⁷

 

Ter wellust gheneghen / bevryt alder quale;

 

En myn vadere es de ryckste int generale⁶³⁹

640

Die hier ontrent es / in alle zyn ghenerren;⁶⁴⁰

 

Dus vercreghe ick myne goedinghen alletemale,

 

Zoo mochtick leven bevryt van iemants derren⁶⁴²

 

Naer zins begherren.

Sinnelick Ingheven, zinnekin.

 

Dat zyn juuste de afferren⁶⁴³

 

De alder beste die ghy zout mueghen bedyncken!

645

Ghebruuckt dyne jonckheyt / zondere vermyncken⁶⁴⁵

 

Eer dat u de virtuuten dyns levens verflauwen.⁶⁴⁶

 

Ghebruuckt schoone vrauwen!⁶⁴⁷

Quaden Wille, zinnekin.

 

Ja ja, vreest gheen benauwen!

 

Ghy en mueght niet caveren duer eenighe zake,⁶⁴⁸

 

Ghy zyt een jonghelinck / zeer wel ter sprake,

650

Lustich int anscauwen / ick moet onvertraghelick⁶⁵⁰

 

U zyn ghewaghelick.⁶⁵¹

Sinnelick Ingheven.

 

Met allen behaghelick,

 

Want ghy schynt ghesneden zynde, recht als de staute,⁶⁵²

 

Uut eenen haute.

Quaden Wille.

 

^* Ja ghy, zondere faute!

627 groene: bloeiend, jeugdig; wellustig. Het Mnl. Wdb. II, 2153, 2 zegt dat de bet. jeugdig zich in de 17e eeuw uitbreidde tot die van wulps, dartel, wellustig. Hier past echter die bet. ook zeer goed.

629 jonghers: jongelingen. Mnl. Wdb. III, 1062, 1.

630 oversleghen: overzien, berekend. Van overslaen. Mnl. Wdb. V, 2274, 5b.

631 niet om sommeren: onmetelijk. Sommeren = optellen, berekenen. Mnl. Wdb. VII, 1533.

632 Hier is na dies een voegwoord met de bet. van indien verzwegen.
goedinghen: goederen. Mnl. vooral vaste goederen, landerijen. Mnl. Wdb. II, 2032, 2.

633 tryompheren: vreugde bedrijven, pret maken. Mnl. Wdb. VIII, 699. Uit de 16e eeuw opgetekend.

634 accoorderen: tot overeenstemming komen. Vgl. Mnl. Wdb. I, 305.

635 ten fyne: ten slotte, per slot van rekening. Mnl. Wdb. II, 804.
lettere: weinig, niet veel. Adj. Algemeen Mnl. is luttel, lettel, waarnaast de Vlaamse vorm: lutter. (Mnl. Wdb. IV, 911). De vorm letter komt bij De Bo nog in talrijke voorb. voor.
hinders: belemmeringen. Mnl. Wdb. III, 439.

636 en: Voor deze negatie en in een zin met maer zie Stoett, Synt. § 231.

637 niet minders: niemand jonger. Vgl. Mnl. Wdb. IV, 1610, 3.

639 int generale: in het algemeen. Vgl. de Aant. op vs. 456.

640 ontrent: in de omtrek van. Voor de assimilatie van m vòòr t tot n zie Van Helten, § 125.
ghenerren: bedrijf; vermogen? Mnl. generen, intr. = de kost winnen, nering doen (Mnl. Wdb. II, 1412, 1). Hier: bedrijf? Vgl. Mnl. neringe, nerringe = o.a. vermogen, Mnl. Wdb. IV, 2343, 8.

642 derren: kwaad doen, schaden. Mnl. Wdb. II, 129: deren.

643 afferren: zaken, handelwijzen. Mnl. Wdb. I, 221: affare. Fr. affaire.

645 zonder vermyncken: geheel en al? Zie de Aant. op vs. 390.

646 virtuuten: krachten. Mnl. Wdb. IX, 530, 2.

647 ghebruucken: vleselijke omgang hebben met. Mnl. Wdb. II, 1018.

648 caveren: zich bezorgd maken. Het komt in het Mnl. Wdb. niet voor. Vgl. Nedl. Wdb. III, 1980, B2.

650 lustich: aantrekkelijk. Mnl. Wdb. IV, 894, 2.
onvertraghelick: zonder vertragen, onmiddellijk.

651 ghewaghelick zyn: melden, vertellen. Rederijkers omschrijving voor ghewaghen.

652 ghesneden ... uut eenen haute: De bet. is hier waarschijnlijk slank en kaarsrecht van houding. De uitdrukking sluit aan bij vs. 650.

* fol. 130

[p. 118]

 

Gheen voetsele der natueren / en es uut u verdreven,

 

Maer gratiues beseven.

Sinnelick Ingheven.

655

Dus sebyt, zonder begheven,⁶⁵⁵

 

Gaet, heest dynen vadere / porchie ende deel // ghy⁶⁵⁶

 

Dynder goeden gheheel // vry.

Quaden Wille.

 

Doet als liefste dreel // my.⁶⁵⁷

 

Ende als ghyt hebt / wert wel / of met ghescille, // gaet,⁶⁵⁸

 

Volcht u zinnelick ingheven / en dynen wille // quaet.

660

Zoo blyft ghy eenen prince / tot allen termyne⁶⁶⁰

 

Los uut pyne.

Den Verlooren Zoone.

 

Recht eist dat elck metten zyne⁶⁶¹

 

Tryomphert in vruechden / zonder iemants vraghen,⁶⁶²

 

In zyn jonghe daghen!

Sinnelick Ingheven.

 

Dats een recht ghewaghen!

 

Dus gaet voort int propoost van uwen motyve⁶⁶⁴

 

Tot dynen beclyve.

Den Verlooren Zoone.

665

Dat ick ghestadich blyve⁶⁶⁵

 

Ten mynen heessche / es een reden zonderlynghen;⁶⁶⁶

 

Want dyversche poynten / my daer toe dwynghen.

 

Ten eerst, alzoo ghylieden zecht vry van abuuse,⁶⁶⁸

 

Ick bem een jonghelynck van zeer goeden huuse;

670

Dies en betamet niet / dat ick, jonghe spruute,⁶⁷⁰

 

Dus zoude blyven gaen / met tbuesekin uute.

 

Want tgheldt / doet corayghe ende moet // rysen

 

Zoo ghylieden tween / my dat cundt vroet // wysen.⁶⁷³

 

Dus, als zoude den ondanck / myns vaders groot // zyn,

 

Van ghelde willick niet bloot // zyn.

Quaden Wille.

675

Laet datte texploot // zyn,⁶⁷⁵

655 beseven: uitgekomen, voor de dag gekomen. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 1025 s.v. *seve. Vgl. vs. 732.
sebyt: dadelijk. Mnl. Wdb. VII, 2389.
zonder begheven: zonder er mee op te houden. Mnl. Wdb. I, 700, c.

656 heest: eis van ... Over de prothesis van h- als speciaal Vlaams zie Van Helten § 132, c.

657 dreel: boel, geliefde, liefje. Niet Mnl. In het Mnl. wel dreelinc = troetelkind. Mnl. Wdb. II, 398 s.v. dretelinc. Kil. dreelen, troetelen; dreel, boel. Van Helten, Gloss, vermeldt het voor Anna Bijns. In het Westvla. is dreel nog bekend als streling met de hand; dreelen als aaien, strelen. Vgl. De Bo. Het verkleinwoord dreelkin komt voor in vs. 1018, 1087, enz.

658 Versta: goedschiks of kwaadschiks.

660 tot allen termyne: altijd. Termyn = tijdstip, Mnl. Wdb. VIII, 259, 5.

661 los uut: vrij van. Mnl. Wdb. IV, 806, 1. In het Mnl. niet met dit voorzetsel.
eist: is het.

662 tryomphert: pret maakt. Zie vs. 633.

664 int propoost van uwen motyve: wat gij u voorstelt van uw zin, volgens uw eigen zin? Vgl. Mnl. Wdb. VI, 736 s.v. propoost en IV, 1983: naer myn motyf = naar mijn zin.

665 beclyve: voordeel. Mnl. Wdb. I, 797, 1.

666 heessche: eis. Vgl. de Aant. op vs. 656.
reden: redelijkheid, betamelijkheid. Mnl. Wdb. VI, 1150, 1.
zonderlynghen: bijzonder, het gewone te boven gaande. Mnl. Wdb. VII, 1558, 4.

668 vry van abuuse: terecht. In de bet. vergissing komt abuus het eerst voor in een van de door Verwijs uitgeg. Tien goede boerden, I, 67; Mnl. Wdb. I, 7.

670 jonghe spruute: jonge man, jongeling. Mnl. Wdb. VII, 1838, 2.
buesekin: jasje? Verkleinw. van buus van wambuis = korte rok, mantel of jak; Nedl. Wdb. III¹, 1770, 1. Hier: zonder jasje, niet opgeknapt, niet op z'n Zondags, zonder goede sier te maken?

673 vroet wysen: bekend maken. Vgl. Mnl. vroet maken, Mnl. Wdb. IX, 1386, 4 c. Wisen in de bet. van onderwijzen, leren. Zie Mnl. Wdb. IX, 2686, 7.

675 bloot van: zonder. Mnl. Wdb. I, 1321, 4.
exploot: verklaring, woorden. Niet in het Mnl. Wdb. Vgl. Van Dis blz. 269, Aant. op vs. 241.

[p. 119]

 

Zoo muechdy vercryghen / tot uwen vermeere⁶⁷⁶

 

Reverentie en eere.

Sinnelick Ingheven.

 

Ja ghy, tot allen keere,⁶⁷⁷

 

^* Eedelheyt / corayghe / wysheyt ende macht // groot.

 

Buuten alle veracht // stoot.

Quaden Wille.

 

Syt wyselicken bedacht // bloot!⁶⁷⁹

680

Gaet vry metter zake duere / naer onsen betyghe,⁶⁸⁰

 

Achtes niet een fyghe!⁶⁸¹

Den Verlooren Zoone.

 

Den raet die ick ghecryghe

 

Van uliederen beeden / es vry het poynt byzondere

 

Dat ick porcye en deel heessche / als fray vermondere,⁶⁸³

 

Van booven tot ondere // van alle myn goet en have

 

Ten eersten begave.

Sinnelick Ingheven.

685

Soo en blyfdy gheen slave,⁶⁸⁵

 

Maer werdt een prince gheacht luude ende stille⁶⁸⁶

 

Buuten allen gheschille.

Den Verlooren Zoone.

 

Oorlof dan, ghy Quaden Wille⁶⁸⁷

 

Ende Zinnelick Ingheven zeer fray in u manieren,

 

Eer dat ick slapen gaen / ick wil u sertifieren,⁶⁸⁹

690

Zoo zallick naer ulieder advys / my zeer snel // spoen⁶⁹⁰

 

Om my uut ghequel // hoen.⁶⁹¹

Den Verlooren Zoone wech gaende

Quaden Wille.

 

Soo zuldy zeer wel // doen,

 

Ende lyber wesen / duer zulcke subtyle corayghe,⁶⁹²

 

Van alle quellayghe.⁶⁹³

Sinnelick Ingheven.

 

Ey valsche personayghe!

676 vermeere: vergroting van eer, aanzien. Bij vermeerren = iemands eer of aanzien vergroten. Mnl. Wdb. VIII, 2112.

677 reverentie: eer, verering, eerbied. Mnl. Wdb. VI, 1314.
tot allen keere: op alle wijzen, in alle opzichten, geheel en al, volkomen. Vgl. de Mnl. uitdr. tallen keere, Mnl. Wdb. III, 1264 (8).

* fol. 130^vo

679 veracht: verachting, geringschatting, minachting. Mnl. wel verachtinge, Mnl. Wdb. VIII, 1424.
syt wyselicken bedacht: wees verstandig. Bedacht zyn = denken, zijn verstand gebruiken. Mnl. Wdb. I, 606, 6a.

680 betyghe: leiding; zeggen? Bij Mnl. betien = iets leiden, Mnl. Wdb. I, 1158, 5, òf = iets vermelden, t.z.pl. kol. 1159, 8.

681 niet een fyghe: niets, geen zier. Mnl. Wdb. IX, 472.

683 vermondere: mededeler. Van vermonden = vertellen, berichten; Mnl. Wdb. VIII, 2165.

685 ten eersten begave: als een eerste gave, gilt? overdracht (van goederen)? Bij 't w.w. begaven = stoffelijke gaven schenken; Mnl. Wdb. I, 694, 1. Voor de tweede bet. vgl. Mnl. Wdb. II, 1794, 1c: geven = In rechte. Overdragen.

686 luude ende stille: op allerlei wijzen, in alle opzichten, geheel en al. De Mnl. uitdr. is ook wel stille ende lude. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 2141, 2 s.v. stille.

687 oorlof: vaarwel. Gebruikelijk bij het afscheid nemen. Mnl. Wdb. V, 1990.

689 ic ... gaen: zie de Aant. op vs. 532.
sertifieren: verzekeren, officieel verklaren. Vgl. certificeeren in Nedl. Wdb. III², 1999. Lat. certificare.

690 advys: raad. Mnl. Wdb. I, 501 s.v. avys. Vgl. vs. 48 waar de vorm avys voorkomt.

691 hoen uut: hoeden, houden uit, buiten. Vgl. Mnl. Wdb. III, 463, 3.

692 lyber: vrij. Niet in het Mnl. Wdb. Nedl. Wdb. VIII, 1867.
subtyle: listige, sluwe. Mnl. Wdb. VII, 2393, 6.

693 quellayghe: kwelling. Verdam geeft het op voor de 16e eeuw. Mnl. Wdb. VI, 874.

[p. 120]

 

Wat maeckt ghy al wonders ter eertscher landauwen⁶⁹⁴

 

Duer u quaet brauwen.

Quaden Wille.

695

Soo doedy oock, in trauwen!⁶⁹⁵

 

Want duer u Zinnelick Ingheven / te water te lande,

 

Compter veele in schande.

Sinnelick Ingheven.

 

Ilo! nu hebben wy byden bande⁶⁹⁷

 

tVoester kindt / daer Lucas of scryft met wysen ingiene⁶⁹⁸

 

Capittele vichtiene.⁶⁹⁹

Quaden Wille.

 

^* Daer an werdt vry te ziene

700

Wat stick vueghels dat wy zyn in alle onsen doene⁷⁰⁰

 

Met claeren bevroene!

Sinnelick Ingheven.

 

Dat zalt in corten saysoene!⁷⁰¹

 

Want ick, Zinnelick Ingheven / naer myn oude treken,⁺

 

Zal hem ter lucxsuerien / zoo vierich ontsteken,⁷⁰³

 

Dat hier ter eerden / binnen swerels bedycken⁷⁰⁴

 

Niet werdt zyns ghelycken.

Quaden Wille.

705

En ick zonder bezwycken⁷⁰⁵

 

Zal hem duer quaden wille / gaen stellen te bancke,⁷⁰⁶

 

Hem zoo doen begheven / overvloedich ten drancke,

 

Dat hy hem dryncken zal / voor minste ende meeste⁷⁰⁸

 

Als onredelicke beeste.

Sinnelick Ingheven.

 

Dats u doen ten keeste!⁷⁰⁹

710

Want doen nu Noee / den wyngaert hadde gheplant,

 

En des wyngaerts cracht / hebbende gheen verstant,

 

Deet ghy hem droncke dryncken / Dies, zooment vertreckt, // ras⁷¹²

 

Van zyn zoone begheckt // was.

Quaden Wille.

 

En ghy hebt verweckt // tcas⁷¹³

694 ter eertscher landauwen: omschrijving voor: op aarde. Voor landauwe zie Mnl. Wdb. IV, 91.

695 brauwen: brouwen, beramen. Vgl. kwaad, onheil brouwen. Mnl. Wdb. I 1461, 2.
in trauwen: in waarheid, inderdaad, voorzeker. Mnl. Wdb. VIII, 736, 2: trouwe = waarheid. Vgl. ook entrouwen.

697 compter vele: Vorm met syncope van de uitgang, vlg. de Aant. op vs. 114.
ilo: bylo. Vgl. de Aant. op vs. 129.
by den bande: in onze macht. Vgl. Mnl. Wdb. I, 571, 2.

698 ingiene: verstand. Mnl. Wdb. II, 660 s.v. engien. Voor de overgang van e tot i vgl. hierboven blz. 68.

699 vichtiene: vijftien. Voor de overgang van f voor t tot ch zie Van Helten § 98 c.

* fol. 131

700 stick vueghels: Stick is hier een versterkend bijvoegsel, stukken vogels, vgl. ons brok in galgebrok. Oudemans 6, 583 citeert uit Bredero: Wat schortje, seck, sticke vleys? en O neen ghy stucke Boefs.

701 in corten saysoene: in korte tijd. Mnl. Wdb. VII, 62, 5.

+ 700

703 lucxsurien: onkuisheid, wellust. Mnl. Wdb. IV, 923.

704 swerels bedycken: omschrijving voor de wereld. Door een dijk afgesloten land.

705 zonder bezwycken: zonder ophouden, zonder in krachten te kort te schieten. Mnl. Wdb. I, 1131.

706 stellen te bancke: naar de kroeg doen lopen. Stellen = plaatsen, zetten, doen zitten. Mnl. Wdb. VII, 2068, B1. Te bancke: banck = zitbank, waarop men bij een drinkgelag zat. Vgl. aen bancken gaen = naar het wijn- of bierhuis gaan, kroeg lopen. (Mnl. Wdb. I, 562, 2). Bij uitbreiding betekende bank de tafel, waaraan men zat bij het drinkgelag, bij het feest. De Bo geeft het woord bank = tafel, feestdisch nog op voor het huidige Westvlaams. Nedl. Wdb. II¹, 976, 2 geeft nog een voorbeeld uit later tijd, n.l. uit Sluyter, Buitenleven, 15: Sy zijn dan hier dan daar ter bank.

708 voor minste ende meeste: voor rijk en arm, voor allen zonder onderscheid. Hier misschien: in het openbaar? Mnl. Wdb. IV, 1611, 2.

709 ten keeste: juist. Van keest = 't pit, 't binnenste, de kern. Mnl. Wdb. III, 1270.

712 vertreckt: verhaalt. Mnl. Wdb. IX, 172, 6.

713 cas: geval. Lat. casus. Mnl. Wdb. III, 1214.

[p. 121]

 

Der lucxsurien / zoo groot hier ter eertscher stede // vroo,⁷¹⁴

715

Dat Lodt met beede zyne dochteren mesdede // snoo.

 

Ende Davidt met Bersabe / ter grooter onvramen,⁷¹⁶

 

Ghy mochtes u wel schamen!

Sinnelick Ingheven.

 

Duer sdronckscaps blamen⁷¹⁷

 

Deet ghy dat Olofernus stout, slapende onbewacht,⁷¹⁸

 

In zyn bloet was versmacht.⁷¹⁹

Quaden Wille.

 

En duer slucxsurien cracht

720

Deet ghy dat alle het Zodomytsche rycke⁷²⁰

 

Verghinck tot slycke.

Sinnelick Ingheven.

 

Dats waer ende autentycke;⁷²¹

 

Dies ghemerck dan / dat wy in tyden voorleden⁷²²

 

Alle dese schoone feyten / hebben doen besteden.⁷²³

 

^* Hoe veel te bedt / zullen wy dit jonghelynck bedeghen⁷²⁴

725

Stellen te wandelen / boose doolende weghen

 

Naert ende pleghen / als schynende heel verdooft⁷²⁶

 

En van zinnen berooft!

Quaden Wille.

 

Ja, myts dat hy ons raet ghelooft,

 

Hy en zalt ons ontgaen / nochte oock ontryden⁷²⁸

 

Ten gheenen tyden.

Sinnelick Ingheven.

 

Dats een waer belyden,⁷²⁹

730

Want in toecommende tyden // naken hem dolueren

 

Zwaer int betrueren.

Quaden Wille.

 

tGoet dat hem zal ghebueren,⁷³¹

 

Werdt de rechte cause / dat hy in zyn doen beseven⁷³²

 

Grootelicxs zal sneven.⁷³³

Sinnelick Ingheven.

 

Duer myn zinnelick ingheven

714 ter eertscher stede: omschrijving voor: op aarde.

716 onvramen: ongeluk, onheil. Mnl. Wdb. V; 1522.

717 blamen: schande. Mnl. Wdb. I, 1285, 3.

718 onbewacht: onbewaakt; onbeschermd. Bij bewachten = bewaken; beschermen. Mnl. Wdb. I, 1198.

719 versmacht: versmoord. Versmachten, trans. Mnl. Wdb. VIII, 2468, I.

720 het Zodomytsche rycke: het rijk van Sodoma. Vgl. Gen. 19.

721 autentycke: echt, waar. Dats waer ende autentycke. Nedl. Wdb. II¹, 748. Het Mnl. Wdb. I, 486 kent slechts de bet. beroemd, aanzienlijk, vermaard uit Mar. v. Nieumegen. Vgl. nog in vs. 1343 autentyckelick = waarachtig.

722 ghemerck: merk op. Imp. sing. Mnl. Wdb. II, 1354.

723 besteden: verrichten, doen. Mnl. Wdb. I, 1108, 10.

* fol. 131^vo

724 bedeghen: voortreffelijk? Van bedegen, bedien = vooruitkomen, vorderen; Mnl. Wdb. I, 641, 2.

726 pleghen naer: streven naar. Mnl. Wdb. VI, 441, 2: Wie hem niet en voecht na doocht te pliene.
als schynende heel verdooft: Tautologisch voor als heel verdooft of schynende heel verdooft.

728 hy ... zalt: hij zal. Hier heeft de 3e pers. de uitgang -t. Lubach § 93 vermeldt verschillende praet. praesentia met een onregelmatige uitgang in de 3e pers. sing., echter niet deze vorm! B.v. hy cant. Vgl. nog Van Helten § 224 die soortgelijke gevallen voor het Mnl. geeft, waaronder ook hi salt.

729 belyden: vermelden, zeggen, getuigen. Mnl. Wdb. I, 851, B, 4. Vgl. nog Anna Byns III, 66d, v. 8. Dat zyn quade begeerten, so schrifture belydt.

731 betrueren: betreuren. Niet in het Mnl. Wdb., waar wel treuren = bedroefd zijn voorkomt.
ghebueren: te beurt vallen. Mnl. Wdb. II, 988, 2a.

732 rechte: echte, werkelijke, wezenlijke. Mnl. Wdb. VI, 1078, 6.
beseven: openlijk? Waarmee hij voor de dag komt. Vgl. beseven syn = uitkomen, voor de dag komen. Mnl. Wdb. VII, 1025 s.v. *seve. Vgl. vs. 655.

733 sneven: vallen, (in zedelijke zin:) zondigen. Mnl. Wdb. VII, 1407, 4.

[p. 122]

 

Zallick hem zoo betoveren / en in snootheyt stuwen,⁷³⁴

 

Elcken mochts hem gruwen.

Quaden Wille.

735

Myts quaden wille / zonder schuwen⁷³⁵

 

Zoo zal hy menighe zonde / te meer anthieren⁷³⁶

 

Tallen quartieren.

Sinnelick Ingheven.

 

Ja, als maechden scoffieren,⁷³⁷

 

Bordeelen verzoucken / slaen, hauwen ende steken,⁷³⁸

 

Met al meer ghebreken!

Quaden Wille.

 

Over al vylonie spreken,⁷³⁹

740

Ja vloucken ende zwerren / by God booven al regent,⁷⁴⁰

 

Al doolende blendt!

Sinnelick Ingheven.

 

Nu laet wachten den endt,

 

Up dat wy mueghen zien / zyn stuupen ende nyghen⁷⁴²

 

Eer hy zyn goet zal cryghen.

Quaden Wille.

 

Nu duucken ende zwyghen!

 

En laet hooren / zyn listelick verclaren // al;

745

Hy es zot dier' of roert / hy en weet hoet varen // zal.⁷⁴⁵

PAUSA

734 betoveren: het hoofd op hol brengen. Aldus slechts in het Mnl. Handwdb.

735 mochts hem gruwen: zou er voor mogen terug schrikken. Vgl. Mnl. Wdb. II, 2206, waar het w.w. echter niet wederk. voorkomt.
myts: door. Mnl. Wdb. IV, 1566, 3.

736 anthieren: bedrijven, begaan. Mnl. Wdb. III, 117, 5b. Voor het verdwijnen van de h-, speciaal in het Vlaams, zie Van Helten § 92b.

737 tallen quartieren: overal. Het Mnl. quartier kan betekenen: deel van een gebied, district (Mnl. Wdb. VI, 856, 3a). Kil: quartier gheweste, regio. In de 16e eeuw: verblijfplaats, woonstede. (Mnl. Wdb. VI, 856, 4). Vgl. Brouwersg. 4: in allen quartieren = overal.
scoffieren: onteren, verkrachten. Mnl. Wdb. VII, 608, 3. Verdam noemt Kiliaen als de oudste bron voor het woord in deze betekenis: ‘Schoffieren oft schenden een maeght’.

738 verzoucken: bezoeken. Mnl. Wdb. VIII, 2496, 5.

739 vylonie: schandelijke woorden. Kil. impuritas, turpitudo. Vgl. Mnl. Wdb. IX, 492.

740 regent: gebieder, bestuurder, heer. Subst. Vgl. Mnl. Wdb. VI, 1198.

742 stuupen ende nyghen: zoete broodjes bakken. Eigl. buigen. Deze verbinding ook bij Plantijn; nog in 't Westvl., vgl. De Bo s.v. stuipen. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 2374, 2.

745 dier of roert ...: die er over spreekt, terwijl hij niet weet hoe het af zal lopen.
roeren = gewagen of spreken van; Mnl. Wdb. VI, 1547, 5.
varen = goede of slechte uitslag hebben, er mee gaan; Mnl. Wdb. VIII, 1261, 3.

^*

Den Verlooren Zoone.

 

Behoor ick niet, jonck herte coragues van moede,⁷⁴⁶

 

Metten eedelen bloede // fray te converserene?⁷⁴⁷

 

Ja ick vry / haddick tghebruucken van mynen goede!⁷⁴⁸

 

Maer neen ick niet / dits cause om te dolerene.⁷⁴⁹

750

Myn ghebreck zallick dies pooghen te declarerene⁷⁵⁰

 

An myn vader / die hier compt / zoot my es gheraden,

 

Want ick wil my stellen / te triompherene⁷⁵²

 

Vruecht te tracterene // in alle myne daden⁷⁵³

 

Wyent mach beschaden.

* fol. 132

746 moede: gemoed. Mnl. Wdb. IV, 1814, 4.

747 converserene: omgaan, verkeren. Mnl. Wdb. III, 1834.

748 tghebruucken van: de vrije beschikking over. Mnl. Wdb. II, 1018, 3.

749 dolerene: bedroefd te zijn. Niet in het Mnl. Wdb. Lat. dolere.

750 declarerene: uit te leggen, verklaren. Alleen in het Mnl. Handwdb.

752 triompherene: pret te maken. Vgl. de Aant. op vs. 633.

753 vruecht te tracterene: zich bezig houden met vreugde, genoegens. Synoniem met triompheren. Tracteren = behandelen. Mnl. Wdb. VIII, 637.

[p. 123]

Den vader groetende.

Totten vadere sprekende

 

De Goddelicke ghenaden

755

Die staen u in staden, // lieve vadere ydoone,⁷⁵⁵

 

Voor een groeten te loone.

Den Vadere, de x^e personayghe.

 

Den God ten hoochsten troone

 

Die gheve u lanck leven kindt / zonder turbatie,⁷⁵⁷

 

Myns bloets generatie.⁷⁵⁸

Den Verlooren Zoone.

 

Vader, by uwer gratie,

 

Een woordt wilt hooren van dyn kindt, zonder tonberrene⁷⁵⁹

 

Of dies iet te werrene.

Den Vadere.

760

Ja ick, kindt, zeer gherrene;⁷⁶⁰

 

Verclaert u begherte stout / als donghestoorde

 

In goeden accoorde.⁷⁶²

Den Verlooren Zoone.

 

Vadere, met corten woorde:

 

Gheeft my myn porchye vanden goede cleene ende // groot

 

My verstorfven zynde / van zulck een bekende // doot⁷⁶⁴

765

Als ghy zelve weet / Zoo slaeckt ghy nu ter hueren⁷⁶⁵

 

Alle myn dolueren.

Den Vadere.

 

Porchie en deel moet u ghebueren,⁷⁶⁶

 

Daer en bemick niet jeghen in gheender manieren,⁷⁶⁷

 

Condyt wel regieren.

Den Verlooren Zoone.

 

Laet my myn goet anthieren,⁷⁶⁸

 

Vruecht doen multiplieren / zoo werdick verheven // gay.⁷⁶⁹

770

^* Bem ick niet een jonghe spruute becleven // fray,⁷⁷⁰

 

Nedt booven screven // way / van alle mynen doene⁷⁷¹

 

Stout ende coene?

Den Vadere.

 

Soone, al staen de blomkins groene,⁷⁷²

755 staen u in staden: moge u te hulp komen, bijstaan. Conjunctief, vgl. geve in vs. 757. Mnl. Wdb. VII, 1850.
ydoone: lief, goed, bevallig. Mnl. Wdb. III, 790.

757 turbatie: verwarring, stoornis. Niet in het Mnl. Wdb. Van Lat. turbatio.

758 generatie: voortbrenging. Omschrijving voor kind. Niet in het Mnl. Wdb.

759 zonder tonberrene: zonder u er aan te onttrekken. Mnl. Wdb. V, 968, 1. Vaak bet. de uitdrukking: zonder mankeren, vooral in rederijkerstaal, als stoplap. Vgl. Nedl. Wdb. X, 1810. In deze laatste bet. treft men de uitdrukking aan I vs. 915, 964; II vs. 349, 1097.

760 dies iet te werrene: daarvan iets te beletten, verhinderen. Mnl. Wdb. IX, 2304, 5.

762 in goeden accoorde: in goede overeenstemming (met mij). Mnl. Wdb. I, 306, 2.

764 my verstorfven: krachtens erfrecht op mij overgegaan. Mnl. Wdb. IX, 56, II, 3. Kil. versterven = devolvi ad aliquem morte parentis aut propinqui. Vgl. nog II vs. 241.
een bekende doot: een bekende dode, overledene. Gesubst. adj. vgl. Mnl. Wdb. II, 299. Waarschijnlijk is hier de moeder bedoeld, ofschoon deze in het Evangelie niet vernoemd wordt.

765 slaeckt: slaken, verzachten, doen bedaren. Mnl. Wdb. VII, 1227, 2.
nu ter hueren: nu op dit uur, ogenblik. Voor de voorgevoegde h- zie Van Helten § 132, c. Voor het Westvlaamse rijm hueren: dolueren: ghebueren zie Franck § 45.

766 ghebueren: ten deel vallen. Zie vs. 731.

767 in geender manieren: op geen enkele wijze. geender: ingevoegde -d- zie Franck § 116, 1.

768 condyt: kondet gij het ... Aanvoeg. wijs.
anthieren: beheren, beschikken over. Mnl. Wdb. III, 120, 9. Vgl. ook de Aant. op vs. 736.

769 multiplieren: vermeerderen. Vgl. Mnl. Wdb. IV, 2009, waar Verdam twee plaatsen opgeeft, waarnaast één plaats met multipliceren.
verheven: in hoge mate. Bijw. v. graad. Vgl. Mnl. Wdb. VIII, 1832.
gay: vrolijk, lustig. Mnl. Wdb. II, 895.

* fol. 132^vo

770 becleven fray: prachtig opgegroeid. Becliven = opschieten. Mnl. Wdb. I, 798, 1.

771 booven screven: boven mate, buitengewoon. Van screve = streep, lijn, grenslijn. Mnl. Wdb. VII, 755 vermeldt de uitdrukking speciaal voor de 16e eeuw.
way: wel. Interj. De gewone vorm is wa, die Mnl. Wdb. IX, 1489 op geeft voor de 16e eeuw. Vgl. nog Waeije, ic sal over zere gaen, Playerwater 45.

772 groene: fris. Mnl. Wdb. II, 2153, 2a. Vgl. vs. 627: jeugdig.

[p. 124]

 

Ghy zietse by tyde des jaers / wel anders verkeeren!⁷⁷³

 

Dies verzint / eer dat ghy beghint / wilt wysheyt leeren!⁷⁷⁴

775

Als zydy een jonckman van eeren // vry allen ghebreken,⁷⁷⁵

 

Beraedt wyselick u zelven / doet naer myn spreken.

 

Veel goets es den jonghen / een oorspronck van plaghen!

 

Dinck om u oude daghen!

Den Verlooren Zoone.

 

Wat willick veel vraghen

 

Om tyt die commen zal / zeer cleene van pryse?⁷⁷⁹

780

Meer goets dan tyt / scryvick, vader, voor devyse!

 

tSchaep werdt vanden yse / hebbick tgoet dat expert // es⁷⁸¹

 

En van my beghert // es.

Den Vadere.

 

Maer als tgoet vertert // es,

 

Wye zoo zal u danne het lyf gaen sustineren⁷⁸³

 

En u haveren?

Den Verlooren Zoone.

 

Ick en mach niet caveren.⁷⁸⁴

785

Dus vader, wilt cesseren // dees woorden te zayene⁷⁸⁵

 

En temywaerts te drayene.

Den Vadere.

 

Soone, zydy niet te payene?⁷⁸⁶

 

Zoo eist wel recht / dat ick u alhier ter steden

 

Stelle te vreden.

Den Verlooren Zoone.

 

Dats tslodt vande reden.

 

Als ick myn goet ghecryghe / dees woorden verzint,⁷⁸⁹

 

Ick en vreese niet en twint!

Den Vadere.

790

Ach myn lieve kint,⁷⁹⁰

 

Eer dat ghy beghint // overdynck doch alle zaken!

 

Ende wilt dopynie / van dynen heessche slaken,⁷⁹²

773 by tyde des jaers: in de oogsttijd; in het najaar? Vgl. Mnl. Wdb. VIII, 348, 6: In het bijzonder wordt tyt gebruikt als de tijd van het jaar waarin de vruchten rijp zijn. Mogelijk kan men deze uitdrukking ook wel stellen naast ons: bij tijd en wijle.
anders verkeeren: anders worden. Eigl. betekent verkeren reeds veranderen. anders worden. Mnl. Wdb. VIII, 1893, III.

774 verzint eer dat ghy beghint: Bezin eer gij begint. Spreekwoord. Zie voor het Mnl.: Mnl. Wdb. VIII, 2437, 2. Vgl. nog vs. 791.

775 vry + 2e naamval: vrij van. Mnl. Wdb. IX, 1315, 6.

779 cleene van pryse: gering van waarde, weinig van aanzien. Mnl. Wdb. VI, 672, 2.

781 tschaep ...:? verwijder het schaap van het ijs, als ik ... Weren = verwijderen, Mnl. Wdb. IX, 2236, 6. De bet. van de zin is niet duidelijk. Een spreekwoord?
expert: voortreffelijk. Vgl. de Aant. op vs. 246.

783 sustineren: helpen, ondersteunen; hier: onderhouden. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 2443.

784 haveren: van het nodige voorzien? Misschien denominatief van have = goed, geld. Vgl. met ander suffix en andere klemtoon: havenen = iem. van het nodige voorzien. Mnl. Wdb. III, 188, b.
caveren: bezorgd zijn. Nedl. Wdb. III, 1980, B2. Vgl. vs. 648.

785 woorden te zayene: woorden te zeggen, aldus te spreken. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 33, 4: saeyen = een praatje, gerucht uitstrooien, verspreiden.

786 drayene: richten, wenden (n.l. woorden). In het Mnl. niet gebruikelijk in deze bet. Vgl. Mnl. Wdb. II, 372.
te payene: tot kalmte te brengen, tot vrede, tot rust (zodat hij zijn eis weer laat varen). Mnl. Wdb. VI, 14, 1.

789 ghecryghe: krijg, in handen krijg. Met perfectief praefix ghe-. Vgl. Stoett, Synt. § 286, IIa.
verzint: let op deze woorden. Mnl. Wdb. VIII, 2438, 3.

790 niet en twint: geen zier. Mnl. Wdb. VIII, 825, 1. Vgl. vs. 681 niet een fyghe. Twint bet. eigenlijk oogopslag, oogwenk.

792 wilt dopynie ...: blijf niet op je stuk staan met je eis, laat je eis varen. Vgl. sine opinie houden = op zijn stuk blijven staan; Mnl. Wdb. V, 1769, 1.

[p. 125]

 

Want het deel dyns goets / wert uwe ruwyne⁷⁹³

 

^* Ten laetsten fyne.

Den Verlooren Zoone.

 

Vader, hoe muechdy de pyne⁷⁹⁴

795

Dat ghy zoo veel argumenten zyt uuttende?

 

Dincket u onrecht / of zeer quaelcke sluutende⁷⁹⁶

 

Dat ick heessche myn substantie onvercleent⁷⁹⁷

 

Die my God heeft verleent?

Den Vadere.

 

Ach lasen, zoone, neent.

 

Maer cleene es uwe wysheyt / naer myne verstanden,⁷⁹⁹

 

Om zulcxs te hebben in handen!

Den Verlooren Zoone.

800

Vadere, gheene schanden

 

En zulder nemmer meer commen tot uwen laste⁺

 

Over myns persoons / dat beloove ick u vaste.⁸⁰²

 

Dus ent u paste / ghevet myne zonder opstakele,⁸⁰³

 

Daer en diendt niet meer eenich ghekakele⁸⁰⁴

805

Ofte veel woorden / als van volcxkin beroyt,

 

Te vergheefs gestroyt.

Den Vadere.

 

Ach met drucke besproyt

 

En tranen duer doyt // vindick my therte beladen.⁸⁰⁷

 

O lieve kindt / dits tavys van eenighe quaden;

 

Die u ditte raden // es wel te bemerckene.

810

Ick trecke naer huus / omme met versterckene⁸¹⁰

 

Alleenelicken dynen heeschs te vulcommen.⁸¹¹

Den vadere wech gaende

 

Vertouft een weynich / zonder u meer berommen.⁸¹²

 

U goet zal u ghewerden / Wiste elcken zyn paert⁸¹³

 

By een vergaert.

Den Verlooren Zoone.

 

Hey da / dan nemick de vaert⁸¹⁴

815

Alle vruecht anthieren / in vrimden regioene!⁸¹⁵

 

Hey da da / jonck herte / wat staet my al te doene!

 

Wye werter nu zoo coene // die my can ghederren?⁸¹⁷

793 ruwyne: ondergang. Vgl. Mnl. Wdb. VI, 1683, 1 waar het alleen voor komt als variant in de bet. van ruïne, bouwval.

* fol. 133

794 ten laetsten fyne: tenslotte. Vgl. Mnl. ten fine, wat bij Lawet ook voorkomt, b.v. vs. 635. Fyn = einde; Mnl. Wdb. II, 804.
hoe muechdy de pyne: hoe heeft u plezier, schept u behagen in de moeite, inspanning. Spottend bedoeld. Voor deze bet. van mueghen zie Mnl. Wdb. IV, 1852, 3.

796 quaelcke sluutende: slecht sluitend, slecht passend, niet betamend. Mnl. Wdb. VII, 1321, 5.

797 substantie: eigendom, have. Vgl. Plantijn, substantie, goedt, rijckdom. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 2390.

799 verstanden: mening, kennis, inzicht. Mnl. Wdb. IX, 15, 3.

+ 800

802 over myns persoons: ten opzichte van mij. Let op de genitief na over.

803 ent u paste: indien het u schikte. Voor en, ende als onderstellend voegw. zie Mnl. Wdb. II, 643, d.
opstakele: hinderpaal, tegenstand. Het Mnl. Wdb. V, 1874 geeft èèn plaats: hinderpaal (Vlaams).

804 ghekakele: gepraat. Niet Mnl. Bij kakelen = bij uitbreiding: snappen, babbelen. Mnl. Wdb. III, 1111.

807 duer doyt: weg gesmolten? Doyen = smelten van ijs. Mnl. Wdb. II, 270. Vreemd dat tranen zonder voorzetsel staat. Duer is versterking: zeer. Vgl. Mnl. Wdb. II 313, 3.

810 met versterckene: met krachtig zijn, zonder (van droefheid) te bezwijmen? Vgl. Mnl. Wdb. IX, 52, II: versterken = sterk, krachtig worden.

811 vulcommen: voldoen aan, vervullen. Mnl. Wdb. IX, 851, 6.

812 vertouft: wacht. Intr. Mnl. Wdb. IX, 153, II.
u ... berommen: hem berommen = zich verhovaardigen. Mnl. Wdb. I, 954, 3.

813 wiste: wist. Praet. optativi. Ook in de indic. is de -e zowel in het Mnl. als in de 16e eeuw gewoon; vgl. Van Helten § 230, Lubach § 99.
Wat de Vadere hier in deze regels bedoelt is me niet duidelijk.

814 dan nemick de vaert: dan ga ik, reis ik. Vaert = het gaan; reis, tocht. Mnl. Wdb. VIII, 1165.

815 vruecht anthieren: om vreugd na te jagen. Mnl. Wdb. III, 188. Vgl. Aant. op vs. 736. Het finale verband is hier niet door een voegw. uitgedrukt. Vgl. Stoett, Synt. § 305, II.
regioen: landstreek, gewest. Mnl. Wdb. VI, 1205. Hangt af van: nemick de vaert.

817 ghederren: deren. Mnl. Wdb. II, 1052.

[p. 126]

 

Metter werelt willick my zelven gaen ghenerren,⁸¹⁸

 

En vroylick terren / met menighe schoone herte,⁸¹⁹

 

Vry van alder smerte!

Den Vader uutcommende met een buerse oft zacxkin met ghelde.

Den Vadere, uutcommende.

820

Ach tzwaermoedicheyts perte⁸²⁰

 

Doet dat ick terte // in grooter pynen corosyvich.⁸²¹

 

Het scheen myns zoons zal my noch maken aflyvich,⁸²²

 

^* Want van nu ketyvich // zoo beghinnick verdwynen.⁸²³

 

Ick comme hier gheladen / met alle den zynen,⁸²⁴

825

tGroufve metten fynen, // buuten allen gheschille,⁸²⁵

 

tWelck hy begherdt heeft / by toedoen van Quaden Wille

 

Ende Zinnelick Ingheven / dat duer den vermane⁸²⁷

 

My cost menighen trane.

Totten Verlooren Zoone.

Den Vadere hem kerende tot zynen zoone.

 

Nu, ghy die poocht te gane

 

Van my zoo ick wane // doende als de onvroede,

830

Staet zoo hebbick ghemaeckt / van alle mynen goede,⁸³⁰

 

En tot voorspoede // compt dit voor part en deel // dyn.⁸³¹

 

Anverdet, myn kindt / Menich schoon juweel // fyn⁸³²

 

Es daerinne beslooten / lastelick te sommeren.⁸³³

Hem ghevende de buerse oft zacxkin.

 

Schuut doch quaet gheselscap / die u mochten tromperen.⁸³⁴

835

Dits myn recomanderen // tuwaerts avyselick,⁸³⁵

 

En regiert u wyselick.⁸³⁶

Den Verlooren Zoone.

 

Liefve vadere pryselick,

 

Weest u dies niet knyselick, // maer zyt vruecht oorboorlick.⁸³⁷

 

My zelven zallick beleeden / ten besten behoorlick,⁸³⁸

 

Want tot gheene ongheregheltheyt / en bem ick ghewuene.⁸³⁹

 

Adieu, vaderlicke stuene!⁸⁴⁰

Den Verlooren Zoone wech gaende.

Den Vadere.

840

Adieu, mynen zuene!⁺

 

Ghy zyt de guene // die van my zynen oorspronck // heeft,

 

Maer my es hertelick leedt / dat ghy van my dus jonck // sneeft.⁸⁴²

Den vadere binnen gaende.

Den Verlooren Zoone.

 

Hey da / dit gheldekin / den moet zeer clouck // gheeft!

818 hem ghenerren: omgaan met, blijven bij. Mnl. Wdb. II, 1411, 3.

819 terren: eten en drinken, verteringen maken, maaltijd houden, vooral buitenshuis, in een herberg. Vgl. Mnl. Wdb. VIII, 249, II.
herte: vleinaam voor meisje. Het Mnl. Wdb. geeft deze bet. niet. Wel vindt men daar, III, 390 (onder), enige plaatsen waar hart in de plaats van de persoon staat. In het Mnl. Handwdb. komt voor goey herte = lieve vriendin.

820 perte: kwade luim, streek, poets. Hier dient het meer als omschrijving van zwaermoedicheyt. Vgl. Mnl. Wdb. VI, 305.

821 terte: terten is Westvlaamse bijvorm naast terden, stappen, gaan. Vgl. Mnl. Wdb. VIII, 654 en De Bo s.v. terten.
corosyvich: bijtend. Bij Mnl. corrosyf, Mnl. Wdb. III, 1939, alwaar een vorm corisivich uit de Polit. Refr. wordt aangehaald. Vgl. ook nog Van Helten, Gloss. die het woord uit Anna Bijns opgeeft.

822 scheen: scheiden.
aflyvich: dood. Mnl. Wdb. I, 252.

* fol. 133^vo

823 ketyvich: ellendig, rampzalig. Mnl. Wdb. III, 1284, 2.
verdwynen: wegkwijnen. Mnl. Wdb. VIII, 1692.

824 alle den zynen: al het zijne. De verbuiging van het zelfstandig gebruikte pron. is als van het zwakke subst., wat de regel is in de 16e eeuw. Vgl. Van Halteren § 51 en Van Helten § 323.

825 tgroufve metten fynen: het grove en het fijne; 't kleine en grote, het minder en meer kostbare? Grouf is de gewone Vlaamse vorm naast grof.

827 vermane: dringend verzoek. Vgl. het verb. vermanen = ernstig, dringend verzoeken. Mnl. Wdb. VIII, 2097, 3. Onder het subst. vermaan geeft Verdam deze bet. niet.

830 staet: inventaris. Mnl. Wdb. VII, 1895, 12.

831 tot voorspoede: tot voorspoed voor u?

832 juweel: kleinood, kostbaar voorwerp. Mnl. Wdb. III, 1082, 2.

833 sommeren: berekenen, optellen. Mnl. Wdb. VII, 1533.

834 tromperen: bedriegen. Fra. tromper. Niet in het Mnl. Wdb. Wel komt daar voor: trompernie = bedriegerij. Kil. trompen = fallere.

835 recomanderen: aanbevelen, aanbeveling. Hier vermaning. Niet in het Mnl. Wdb. Daar wel: recommendacie, aanbeveling.
avyselick: raad gevend? Bij avys = raad, Mnl. Wdb. I, 501, 2. De lezing davyselick van het hs. is waarschijnlijk foutief.

836 regiert u: gedraag u. Hem regieren = zich gedragen; Mnl. Wdb. VI, 1200, II, 2.

837 weest u dies niet knyselick: knies hier niet over. Van het w.w. cniesen, cnisen geeft het Mnl. Wdb. III, 1629 slechts twee plaatsen.
zyt vruecht oorboorlick: omschrijving voor: vruecht oorbooren = vreugde bedrijven, pleizier maken, vrolijk zijn. Vgl. Brouwersg. vs. 139: wellust torboren = wellust genieten. Vgl. Mnl. Wdb. V, 1935, 5. Vgl. vruecht anthieren in vs. 815.

838 hem beleeden: zich gedragen. Mnl. Wdb. I, 835.

839 bem ghewuene tot: ben gewoon aan. Voor tot vgl. de Mnl. constructie met te. Mnl. Wdb. II, 1925, 3.

840 vaderlicke stuene: Eigenaardige omschrijving. Stuene = steun, niet in het Mnl. Wdb., wel het verb. stonen (stuenen) = steunen, stutten. Mnl. Wdb. VII, 2208.

+ In de aanwijzing bij vs. 840 ontbreekt Zoone.

842 van my ... sneeft: van mij afdwaalt, mij verlaat. Mnl. Wdb. VII, 1410, 8d geeft sneven van = zich van een (zedelijk) hoger standpunt verwijderen.

[p. 127]

 

Dies der vruechden vonck // cleeft / up my alleene.⁸⁴⁴

845

Hey da da / de werelt / die valt voor my te cleene

 

Om solaes te verbreene // ende vruecht tontdeckene!⁸⁴⁶

 

Dies willick my nu pooghen / te gaen vertreckene

 

Verre uutten lande / in vrimde contreye // lustich,

 

Naer mynen wille / en zinnelicken greye // dustich.⁸⁴⁹

Quaden Wille, uutcommende.

 

Au! Zinnelick Ingheven!

Sinnelick Ingheven.

850

Wat zeght dys, Quaden Wille?⁸⁵⁰

Quaden Wille.

 

Ja, wildy niet ter loere?

^*

Sinnelick Ingheven.

 

Ick comme ten tornoye.⁸⁵¹

Quaden Wille.

 

Wat hebdy nieus beseven?

Sinnelick Ingheven.

 

Al goet! Secreet en stille!⁸⁵²

Quaden Wille.

 

Au! Zinnelick Ingheven!

Sinnelick Ingheven.

 

Wat zegdys, Quaden Wille?

Quaden Wille.

 

Waer es den jonghen verheven?

Sinnelick Ingheven.

 

Dien es vry van ghescille!⁸⁵⁴

Quaden Wille.

 

Heeft hy de buerse byden snoere?

Sinnelick Ingheven.

855

Hy heeft de heele proye!⁸⁵⁵

844 cleeft up my: blijft bij mij. Mnl. Wdb. III, 1539, 2.

846 solaes: pleizier, genot. Mnl. Wdb. VII, 1500, 2.
te verbreene: te vermeerderen. Verbreen uit verbreden. Mnl. Wdb. VIII, 1542, 2.
ontdecken: openbaren. Mnl. Wdb. V, 1010, 5.

849 greye: wil, welgevallen, naer mynen greye = overeenkomstig mijn wil. Mnl. Wdb. II, 2122.
dustich: begerig, verlangend. Dustich staat voor durstich, dorstich. Mnl. Wdb. II, 362, 1ste art., 2. Het wegvallen van de -r- voor -s is specifiek Westvlaams; vgl. Franck § 115, 10.

850 au: hei daar. Tussenwerpsel. Vgl. o.a. vs. 1, waar Lawet de vorm hau gebruikt.

* fol. 134

851 ter loere:? op de loer (naar de prooi), voor de dag. Loeren = loeren, gluren. Mnl. Wdb. IV, 709.
tornoy: strijd. Versta: Ik kom mee strijden. Mnl. Wdb. VIII, 593. Of moet men hier misschien verstaan: de plaats voor het toernooi, het strijdperk = het toneel? Immers de zinnekens komen tijdens deze passage weer op het toneel te voorschijn.

852 beseven: deelw. van beseffen = vernemen, horen. Mnl. Wdb. I, 1019, 7.
secreet: stil! Hier het zelfde als het onmiddellijk volgende stille. In deze betekenis komt het in het Mnl. niet voor.

854 verheven: trots, overmoedig. Mnl. Wdb. VIII, 1831, II, 2. Van hem verheffen.
dien: Het gebruik van de acc. vorm in de nom. is sterk verbreid in de 16e eeuw. Vgl. Van Halteren § 56 en ook § 42.
vry van ghescille: vrij van ongenoegen, buiten alle moeilijkheden. Mnl. Wdb. II, 1609, 2.

855 by den snoere: bij het koord. Versta: in zijn bezit, in zijn macht.

[p. 128]

Quaden Wille.

 

Au! Zinnelick Ingheven!

Sinnelick Ingheven.

 

Wat zegdys, Quaden Wille?

Quaden Wille.

 

Ja, wildy niet ter loere?

Sinnelick Ingheven.

 

Ick comme ten tornoye,^850-857

 

Licht als eenighe vloye.

Quaden Wille.

 

Naer datte ghespeelt es schoye⁸⁵⁸

 

Met de vulle coye // als jonghen valjande,⁸⁵⁹

860

Wy moeten hem volghen tot binden lande,

 

Daer hy nu ghereyst es / want wel ende propys⁸⁶¹

 

Zoo diendt hem advys.

Sinnelick Ingheven.

 

Dats een zeker bewys⁸⁶²

 

Hoe hy hem best zal mueghen gaen gouverneren,⁸⁶³

 

En zyn vleeschs tracteren.⁸⁶⁴

Quaden Wille.

 

Dats een waer docheren,

865

Up dat hy hier naermaels / duer onse jonste,

 

Bezitte der hellen wonste.⁸⁶⁶

Sinnelick Ingheven.

 

Wy weten de conste!

 

Vulmaeckter gheene / waren noyt ter werelt ghebooren⁸⁶⁷

 

^* In tyden hier te vooren.

Quaden Wille.

 

Dats waer en ghezwooren.⁸⁶⁸

 

Noch oock niet commen en zullen / in tyden naer desen,

 

Zoo fraey int wesen.

850-857 vormen een rondeel van 8 regels, uit telkens twee halve bestaande. Vs. 850 = 853 = 856; vs. 851 = 857. De gewone vorm der regels wanneer de zinnekens optreden.

858 eenighe: een, de een of andere. Als bijv. vnw. Mnl. Wdb. II, 663, II.
naer datte: nademaal, dewijl. Mnl. Wdb. IV, 2079, II, 2.
schoye spelen: omschrijving voor schoyen = weggaan. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 642. Schoyen = weggaan komt voor in vs. 1145.

859 coye:? Dit woord kan bet. kooi, schaapskooi; ook kudde. Mnl. Wdb. III, 1835. Betekenis hier in de zin echter niet duidelijk. Men zou verwachten iets van beurs.
valjant: flink, kloek; ook in ongunstige zin: trots. Mnl. Wdb. VIII, 1191, 1 en 1192, 5.
Ik versta deze passage: Omdat de jongeman met zijn volle beurs(?) is weggegaan, moeten wij hem volgen.

861 propys: Mnl. Wdb. VI, 736: op een geschikte of doelmatige wijze. Als bijvnw. gunstig, geschikt. Speciaal in de 16e eeuw. Lat. propitius. Hier synoniem met wel = zeker, stellig, ongetwijfeld. (Mnl. Wdb. IX, 2085, 7).
Vgl. nog vs. 1043: wel ende propyselick.

862 dats: dat es = namelijk (slaat terug op advys).
bewijs: aanwijzing. Mnl. Wdb. I, 1220, 1.

863 hem gouverneren: zich besturen, zijn leven leiden, zich gedragen. In het Mnl. Wdb. komt dit woord niet voor.

864 zyn vleeschs tracteren: zijn lichaam onthalen. Mnl. Wdb. VIII, 637, 4. Kil. accipere.

866 der hellen wonste: de hel. Vgl. de Mnl. omschrijving voor hemel: de hemelicke woonste. Mnl. Wdb. IX, 2805, 2.

867 gheene: evenals het Mnl. negheen staat het achter het zelfstnw. of wat daar voor dienst doet. Soett, Synt. § 87.

* fol. 134^vo

868 ghezwooren: zeker. Vgl. Kil. ghesworen vijand = inimicus certus. Mnl. Wdb. II, 1725, 1.

[p. 129]

Sinnelick Ingheven.

870

Als vrindt uutghelesen

 

Zallick hem vleesschelick / gaen steken, onmanierich,⁸⁷¹

 

Ter lucxsurien vierich.

Quaden Wille.

 

En ick werde hem stierich⁸⁷²

 

Met quaden wille / ter dronckscap, als de snelle,⁸⁷³

 

Duer mynen upstelle.⁸⁷⁴

Sinnelick Ingheven.

 

Ten helschen ghequelle

875

Zoo moet zeer zaen / desen dommen jonghen

 

Commen ghespronghen.

Quaden Wille.

 

Ja hy, lyber en onbedwonghen⁸⁷⁶

 

Van vrinden ende maghen / dit zyn zaken die nypen,⁸⁷⁷

 

Wy zullen begrypen.

Sinnelick Ingheven.

 

Recht alzoo wy pypen⁸⁷⁸

 

Zal hy moeten dansen / wel tonsen ghehande,⁸⁷⁹

 

Tot zynder schande.

Quaden Wille.

880

Den roof es buuten lande!⁸⁸⁰

 

Vreest u niet van brande // ofte eenich bejeghen,⁸⁸¹

 

Zyn goet es vercreghen.

Sinnelick Ingheven.

 

Dies zyn wy bedeghen,⁸⁸²

 

Want dat wert cause / en oorspronck int ghemeene

 

Van veel zonden onreene.

Quaden Wille.

 

Dat werdet poynt alleene;⁸⁸⁴

885

Want duer mynen verbreene // vul quade fuucken⁸⁸⁵

 

Zal hy thelschs vier ghebruucken.⁸⁸⁶

871 steken: aanzetten, aansporen. Mnl. Wdb. VII, 2052, 8.
onmanierich: op een onbehoorlijke wijze. Vgl. Mnl. onmanierlike, Mnl. Wdb. V, 811.

872 ick werde hem stierich ... ter: omschrijving voor: ick stier hem ter = aansporen tot. Het zelfde als steken in vs. 871. Kil. stieren = agere, adigere, instare. Mnl. Wdb. VII, 2377, 6 kent deze bet. alleen uit Kil. en Teuth.

873 als de snelle: snel, vlug. Omschrijvende adverbiale uitdrukking, ook in het Mnl. gewoon. Vgl. Mnl. Wdb. I, 363, 1 a.

874 upstelle: aanslag, boosaardig plan. Mnl. Wdb. V, 1879. Kil. o.a. machinatio.

876 onbedwonghen: vrij. Synoniem met lyber. Gebruikelijk in het Mnl. is de combinatie vry ende onbedwonghen. Vgl. Mnl. Wdb. V, 214, 1.

877 nypen: benauwen, in het nauwbrengen. Mnl. Wdb. IV, 2453.

878 begrypen: ter hand nemen, met verzwegen obj. zaken uit vs. 877. Of intrans. gebruikt: beginnen, een aanvang maken, wat niet Mnl. is. Vgl. Mnl. Wdb. I, 717, 2.
pypen: fluiten (op een instrument) pijpen, Mnl. Wdb. VI 379, 3. Vgl. naar iemands pijpen dansen.

879 tonsen ghehande: tot ons voordeel, om ons te gerieven? Vgl. Aant. op vs. 580.

880 roof: buit. Mnl. Wdb. VI, 1603, 2. Nog in de 17e eeuw gewoon voor buit (o.a. Vondel). Vgl. Ned. Wdb. XIII, 1224.
buuten lande: Versta: De buit is buiten het land waar ze behaald is, de rovers zijn dus veilig voor achtervolging, immers bij de grens hield de rechtsmacht op.

881 vresen van: vrezen, bang zijn voor. Intr. Mnl. Wdb. IX, 1303, III. Voor de constr. met van zie een voorbeeld t.z.pl. onder II wederk.
brand: brandmerk. Als straf voor misdadigers. Mnl. Wdb. I, 1419, 4b.
bejeghen: verzet. Als subst. gebruikt w.w., waarvan de gewone vorm is: bejegenen = zich verzetten tegen. Mnl. Wdb. I, 774, 3.

882 bedeghen: geslaagd, ‘binnen’. Deelw. van bediën. Mnl. Wdb. I, 641, 2. Vgl. bedeghen werden = goede zaken maken. Moortje 1592. Oudemans, 1, 334 haalt nog aan uit Hooft: bedegen zyn = bevoordeeld zijn.

884 poynt: punt. Dat wordt het punt alleen, n.l. zijn rijkdom wordt de oorzaak van zijn zondigen.

885 verbreen: verbreiden, in kracht of omvang doen toenemen; Mnl. Wdb. VIII, 1543, 3. Hier: door mijn optreden, door mijn handelwijze?
fuucken: listen, hinderlagen. Niet in het Mnl. Wdb. Nog Westvlaams, zie De Bo, fuik = list, hinderlaag, slimme trek om iem. te bedriegen.

886 ghebruucken: genieten. Mnl. Wdb. II, 1017. Slechts èèn plaats geeft Verdam op waar er sprake is van een onaangename gewaarwording. Men kan het woord daar echter ook ironisch opvatten, evenals hier bij Lawet.

[p. 130]

Sinnelick Ingheven.

 

Hy en cant niet ontduucken

 

Duer de zinnelicke stuucken // ende valsche laghen⁸⁸⁷

 

^* Daer mede icken zal plaghen.

Quaden Wille.

 

Paeys! want onse daghen⁸⁸⁸

 

En zyn noch niet alle / ten avende ghecommen.⁸⁸⁹

890

De menighe mochte hooren / onsliedere berommen,⁸⁹⁰

 

Zy zoudent veel min achten / dan vorte fyghen,⁸⁹¹

 

De walghe daer af cryghen.

Sinnelick Ingheven.

 

Nu dan, doen ende zwyghen!

 

Daer vindick de besten raet / zoo icxs bem verstaende,

 

Zoo ick oyt waende.

Den Verlooren Zoone uutcommende.

Quaden Wille.

 

Sus! hy compt hier gaende

895

Als den wel ghedaende // jonghelinck, groot van pryse,⁸⁹⁵

 

Nedt ende propyse.

Den Verlooren Zoone.

 

Ach spruutende keest jolyse⁸⁹⁶

 

Uut den jonghen ryse // wel staende ter streken,⁸⁹⁷

 

Kiest nu zinnelick / uwen wille / vry onbezweken.⁸⁹⁸

 

Niet en mach u ghebreken // in alle u bedryven.

900

Ach lustich vleeschs / om u alleene te gheryven⁹⁰⁰

 

En zallick niet ketyven // ofte vreckelick sparen,⁹⁰¹

 

Maer gheldt ende goet stellen om u welvaren,

 

Vry zondere bezwaren, // openbaerlick te pande.^902/3

 

Bet varick int watere / dan gheplaecht met brande!⁹⁰⁴

905

Tot dynen ghehande // gaenick vernemen bin tquartier // hier⁹⁰⁵

 

Naer een gratilick dier // fier.

Sinnelick Ingheven.

 

Ach eedel balsemier, // tvier⁹⁰⁶

 

Der liefden butertier // schier / maeckt groote smerte.⁹⁰⁷

 

Dies werret uutter herte.

887 stuuck: stoot, duw, por. Mnl. Wdb. VII, 2380. Nog Westvlaams, zie De Bo. s.v. stuik.

* fol. 135

888 paeys: stil! Als interj. niet in het Mnl. Het behoort bij pais in de bet. van rust, Mnl. Wdb. VI, 44, 2. Vgl. Plantijn sus, paix, tace, sile. Vgl. secreet = stil! in vs. 852.

889 Vgl. het spreekwoord: Men moet de dag niet voor de avond prijzen.

890 de menighe: menigeen, velen. Het werkw. staat hier bij in het enkv. of in het meerv.; vgl. Stoett, Synt. § 107.
berommen: pochen. Mnl. Wdb. I, 954, 2.

891 veel min: veel minder. Bijw. Comp. zonder positief, vgl. Van Helten § 321.
vort: rot, verrot. Mnl. Wdb. IX, 1170, 1. Vooral Vlaamse plaatsen. In het Vlaams is het nog gebruikelijk, vgl. o.a. De Bo.
vorte fyghen: vgl. vs. 681 niet een fyghe = niets, geen zier.

895 welghedaende: schoon, welgevormd. Komt in het Mnl. Wdb. niet voor. Hoort bij gedaende = gedaante.

896 nedt ende propyse: juist en geschikt. Vgl. wel ende propys in vs. 861 en de Aant. daarop.
keest: kiem. Mnl. Wdb. III, 1270.
jolyse: bekoorlijk, schoon. Mnl. Wdb. III, 1057, 3.

897 ryse: tak, boom. Vgl. de Aant. op vs. 123.
Hij bedoelt hier zich zelf.
ter streken staen: Bij De Bo streke zijn, streke staan = effen zijn, in orde zijn, klaar zijn. Hier: er goed voor staan?

898 onbezweken: stellig. Stoplap. Vgl. Aant. op vs. 115.

900 lustich: dartel, wulps, wellustig. Mnl. Wdb. IV, 894, 3.
gheryven: aangenaam zijn, behagen, van dienst zijn. Mnl. Wdb. II, 1551.

901 ketyven: als een arme, behoeftige leven. Bij keityf = een arm man, een behoeftige. Vgl. Mnl. Wdb. III, 1281, b. Een werkw. keitiven citeert Verdam slechts èèn maal (t.a.pl. kol. 1284), maar hij wil daar een bijvl. nw. lezen: keytiveliker; m.i. onnodig.
vreckelick: op gierige wijze, als een vrek. Kil. vreckelick = avare.

902/3 stellen ... te pande: verpanden, beschikbaar stellen, er aan wagen. Mnl. Wdb. VI, 94, 1. Plantijn te pande stellen = mettre en gage.

904 Waarschijnlijk een spreekwoord. Liever stel ik me bloot aan het kleinere gevaar dan aan het grotere?

905 tot dynen ghehande: om u te gerieven, om u uw zin te geven? Vgl. de Aant. op vs. 580.
gaen ick: zie de Aant. op vs. 532.
quartier: woning. De oudste plaats is van 1546. Vgl. Mnl. Wdb. VI, 856, 4.

906 gratilick: bevallig, liefelijk. Eigenaardige vorm naast gracilyck; wrschl. onder invloed van Lat. gratia. Mnl. Wdb. II, 2088, 2.
dier: meisje. Mnl. Wdb. II, 171, 2e art.
fier: schoon, opgeschikt. Mnl. Wdb. II, 800, 5.
balsemier: balsemboom. Mnl. Wdb. I, 541. Hier een vleinaam?

907 butertier: wulps, zinnelijk. Vgl. de Aant. op vs. 310.

[p. 131]

Quaden Wille.

 

Ja bevryt alder perte;⁹⁰⁸

 

Of anders haest zalt verterren in onvroet // moet⁹⁰⁹

 

Dyn hertebloet // zoet.

Den Verlooren Zoone.

910

tHittich onspoet // gloet⁹¹⁰

 

Der minnen stoet // doet / het herte brandich layen⁹¹¹

 

^* Met groot mespayen.

Sinnelick Ingheven.

 

En wilt niet langher hayen,⁹¹²

 

Maer u nadekin naeyen // tot svruechts verzinne⁹¹³

 

Ten grooten ghewinne.

Quaden Wille.

 

Verkiest u een vrindinne

915

Die de blakende minne, // vry zondere ontberren,⁹¹⁵

 

Wel can bewerren.⁹¹⁶

Sinnelick Ingheven.

 

Ja ja, u en mach niet derren.

 

Wye zoude verterren // alle tgoet ende gheldt // dyn?

 

tMoet u ghespelt // zyn.⁹¹⁸

Quaden Wille.

 

Ghy hebt u ghestelt // fyn

 

Vry eeghen te zyne / naer jonghers manieren⁹¹⁹

 

Om vruecht anthieren.

Sinnelick Ingheven.

920

Int huus der vruechden wilt logieren⁹²⁰

 

Onder veel schoone dieren, // scheppende corayghe

 

Tuwer aventayghe.⁹²²

Quaden Wille.

 

Ja, als een Venus payghe

 

Daer doende omayghe, // vry zonder eenich dralen⁹²³

 

Als eene der princhipalen.

908 pert: luim, gril. Vgl. Aant. op vs. 820.

909 onvroet moet: dwaze lust, begeerte. Voor deze bet. van moet zie Mnl. Wdb. IV, 1816, 5.

910 hittich: heet, vurig, hartstochtelijk. Bijv. nw. Mnl. Wdb. II, 448, 2.
onspoet: verderfelijk. Bijvnw.? In het Mnl. alleen als zelfstnw. bekend. Mnl. Wdb. V, 939.
gloet: blijkens de t- van thittich onzijdig. In het Mnl. slechts masc. of fem.; Mnl. Wdb. II 1998.
stoet: stoet, gevolg. Mnl. Wdb. VII, 2169, 3e art. Deze passage is niet erg duidelijk.

911 brandich: brandend. Bijw. gevormd van brand. Niet Mnl.
layen: vlammen, branden, hevig branden. Mnl. Wdb. IV, 41.

* fol. 135^vo

912 mespayen: droefheid, onvoldaanheid. Onbep.wijs als subst. Mnl. Wdb. IV, 1698.
hayen: begeren, verlangen. Mnl. Wdb. III, 28.

913 u nadekin naeyen: uw zin doen, uw gang gaan. Zie de Aant. op vs. 88.
tot svruechts verzinne: Hoort dit subst. misschien bij het verb. versinnen = letten op, enz.?

915 zondere ontberren: zonder mankeren. Vgl. de Aant. op vs. 759.

916 bewerren: Blijkens het rijm = Mnl. beweren. Hier is de bet. van verdedigen, beschermen, in standhouden. Vgl. Mnl. Wdb. I, 1214, 3.

918 ghespelt zyn: vermeld zijn, genoemd zijn, gezegd zijn. Mnl. Wdb. VII, 4.

919 eeghen zyn: onafhankelijk zijn, zijn eigen baas zijn. Vgl. Mnl. Wdb. II, 591, 2. Aldaar nog: eigyn vri = geheel vrij, onafhankelijk.

920 logieren: logeren, verblijf houden. In het Mnl. Wdb. IV, 730 alleen het subst. logys.

922 aventayghe: In het Mnl. Wdb. komt dit woord niet voor. Hoort het misschien bij Fr. abondant = overvloedig? Het kan dan bet. wat overvloedig is, wat geheel en al voldoet. In het Westvla, bestaat avendant = onmatig, buiten de palen gaande; De Bo zegt daarvan: Dit w., van fr. abondant, is sedert eeuwen in onze spraak thuis.

923 omayghe doen: hulde brengen. Verdam geeft homage op èèn plaats, Mnl. Wdb. III, 536. Van Fr. hommage.

[p. 132]

Sinnelick Ingheven.

 

Den tyt zal u falen⁹²⁴

925

Als bloyende juecht om u goet te verdoene,

 

Die nu es in saysoene!

Quaden Wille.

 

Ja, staende zeer groene,⁹²⁶

 

Van herten coene, // verdreven uut alle pyne

 

Als een bloeseme dyvyne.⁹²⁸

Den Verlooren Zoone.

 

Dat behoert wel te zyne,

 

Want cleene ten fyne, // ick bemt te spreken gheneghen,

930

Es het ryckdom van Cresus / by het myne te weghen.⁹³⁰

 

Dits vry onverzweghen // den keest vander zake.⁹³¹

 

Dies naer uliederen raet zallick houden wake,⁹³²

 

Tot svleeschs ghemake // zonder eenich verflauwen,⁹³³

 

^* Met schoone vrauwen.

Sinnelick Ingheven.

 

Sulck jonstich anscauwen⁹³⁴

935

Zal u doen ghelauwen // alle vruecht te loone,⁹³⁵

 

Nedt ende ydoone.

Quaden Wille.

 

Want ghy spant de croone⁹³⁶

 

Booven alle jonghelinghen / hier up der eerde,

 

Als liefve begherde.⁹³⁸

Sinnelick Ingheven.

 

Ghegort met uwen zwerde,

 

Coragues experde // vry ten desen percke⁹³⁹

 

In elckens anmercke.

Quaden Wille.

940

Vroomelick als de stercke.⁹⁴⁰

 

Men zoude wel een kercke // zonder eenich tarderen,⁹⁴¹

 

Up u connen fonderen.

Den Verlooren Zoone.

 

Solaes willick accepteren⁹⁴²

924 princhipalen: voornaamsten. Mnl. Wdb. VI, 687, II, 2.
den tyt: Voor den bij het onderwerp zie Van Halteren § 56 en 42.

926 die: slaat terug op u.
in saysoene syn: jeugdig zijn. Mnl. Wdb. VII, 61.
staende: zijnde. Mnl. Wdb. VII, 1865, 2.
Bedoeld is de Verlooren Zoone.
groene: jeugdig. Vgl. Aant. op vs. 627.

928 dyvyne: goddelijk, zeer voortreffelijk. Fr. divin. Niet in het Mnl. Wdb. Wel komt daar voor het tot subst. geworden adj.: divine = godgeleerdheid; lat. divina scientia.

930 het ryckdom: In het Mnl. slechts zelden onz. Vgl. Mnl. Wdb. VI, 1387.
het myne: sc. ryckdom, onz.
weghen: achten, schatten, tellen. Mnl. Wdb. IX, 2045, 3.

931 keest: kern, pit. Mnl. Wdb. III, 1270. Vgl. nog vs. 896.

932 wake houden: nachtbraken. Zie voor het subst. wake in deze bet. Mnl. Wdb. IX, 1611, 1; voor het verb. waken aldaar kol. 1616, 4b. Verbind houden wake met met schoone vrauwen van vs. 934.

933 ghemake: genoegen. Mnl. Wdb. II, 1312, 1.

* fol. 136

934 anscauwen: het voorkomen van iemand. Hij ziet er immers heel goed uit, vgl. vs. 936/7. Mnl. Wdb. I, 141.

935 ghelauwen: genieten, smaken. Mnl. Wdb. II, 1203, 2.

936 nedt ende ydoone: nauwkeurig en schoon. Hier een stoplap. Vgl. Mnl. Wdb. resp. IV, 2364, II en III, 790.
de croone spannen: de kroon spannen, boven anderen uitmunten. Deze uitdr. was ook reeds Mnl. Vgl. Mnl. Wdb. III, 2129, 1. De zelfde uitdrukking komt zonder lidwoord voor in II vs. 181. De zelfde bet. heeft vs. 1077: Het es wel recht dat ghy hier de croone draecht.

938 begherde: begeerde, die begeerd wordt. Eigen vorming bij verb. begeren. Niet te verwarren met Mnl. begeerde = begeerte.

939 experde: man van ervaring, van aanzien. Subst. Vgl. Aant. op vs. 781.

940 anmercken: opmerken. Mnl. Wdb. I, 125. Versta: Een man van aanzien in ieders oog.
vroomelick: krachtig; hier: standvastig. In deze bet. komt wel het Mnl. vromelike, bijw. voor; Mnl. Wdb. IX, 1406, 2e art.

941 tarderen: dralen, aarzelen. Fr. tarder. Niet in het Mnl. Wdb.

942 solaes: genot, genoegen, plezier. Mnl. Wdb. VII, 1501, 3.
accepteren: ontvangen. Fr. accepter. Niet in het Mnl. Wdb.

[p. 133]

 

Ende gaen tryompheren // ten eersten beghinne.⁹⁴³

 

Hey da met vruechden / waer zydy, werdinne?

945

Verclaert u, myn minne // met jongstighen zinne.⁹⁴⁵

 

Doet oopen de duere / ick moeter, zeck, inne⁹⁴⁶

 

Om vruecht te anthieren / met alle den staet // dyn.⁹⁴⁷

 

tZal zonder erch of quaet // zyn.

De Werelt, werdinne, de xj^e personayghe.

 

Wellecomme, mannelick zaet // fyn,⁹⁴⁸

 

Schoon toeverlaet // myn / reyn bloesem der jonghe jueghden.

950

Compt vrylicken hier binnen / int huus der vruechden.

 

Solaes naer den heeschs van uwen motyve⁹⁵¹

 

Vindy ten gheryve.

Den Verlooren Zoone.

 

Ach schoonste van beclyve,⁹⁵²

 

Brinckt spyse / ende dranck / tot slyfs verterren.⁹⁵³

 

Ghy werdt wel betaelt / vreest voor gheen derren.⁹⁵⁴

955

Het es tyt te eetene / voor my die heeft gevast,

 

Hier weet ghy tlast.

Overdaet, de werdt, de xij^e personayghe.

 

Ghy zyt een wellecomme gast,⁹⁵⁶

 

Diet wel heeft ghepast // nu als ick hebbe ant spidt // wedere⁹⁵⁷

 

^* Cappoenen, venisoenen / Dies scyckt u / ende zidt // nedere⁹⁵⁸

 

An dese tafele / ende dat gherynghe met versnelscap⁹⁵⁹

 

Zonder eenich ghequelscap.

Den Verlooren Zoone.

960

Tsya, heer werdt, hout my gheselscap⁹⁶⁰

 

Om boeten het verlanghen / van mynder melancolien,⁹⁶¹

 

Nu ten desen thien.⁹⁶²

Overdaet, den werdt.

 

Datte zal u gheschien,

 

Want meest deel by dien // die hier commen terren,⁹⁶³

 

Zoo voughe ick my / zondere eenich ontberren,⁹⁶⁴

965

Met herten gherren // aldus over banck // fier.⁹⁶⁵

 

Tsya, werdinne wyf / brinck spyse en dranck // hier.

943 tryompheren: pret maken. Vgl. de Aant. op vs. 633.

945 verclaert u: vertoon u, kom voor de dag. Imp. van hem verclaren = zich vertonen. Mnl. Wdb. VIII, 1914, II 4.

946 zeck: zeg! Zoveel als een interjectie. Eigenlijk de imp. van zegghen. (Voor de slotklank -k vgl. Van Helten § 91, d). De zelfde interj. in II vs. 232. Vgl. nog hou seck in Trou moet bl. 6, 66; Lubach § 55a verwijst voor voorbeelden van een imp. seck naar de Gentse spelen van 1539. Een andere verklaring, nl. uit zeg ik gaf W. de Vreese in Tijdschr. v. N.T. en L. XII, blz. 289 vlg.

947 staet: heel uw gezelschap, de gene die bij u inwonen. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 1893, 8: huishouding.

948 erch: kwaad, arglist. Subst. Mnl. Wdb. I, 447, 2. s.v. arch. De e vorm is Vlaams. (Vgl. Franck § 65).
mannelick zaet: omschrijving voor man, jongeling. (Eigl. mannelijke nakomeling). Vgl. zaet = nakroost, afstammelingen. Mnl. Wdb. VII, 47, 6.

951 naer den heeschs van uwen motyve: volgens de eis van uw zin. zo als ge het verlangt. Mnl. Wdb. IV, 1983: naer myn motyf = naar mijn zin. Vgl. nog de Aant. op vs. 664.

952 ten gheryve: naar uw zin, wens; tot uw genoegen, genot. Mnl. Wdb. II, 1541-3.
schoonste van beclyve: schoonste, die dat altijd zult blijven? Bij verb. beclyven = bestendig zijn, iem. bijblijven. Mnl. Wdb. I, 799.

953 slyfs verterren: teerkost, spijs voor het lichaam. Voor dit werkw. als subst. in deze bet. zie Mnl. Wdb. IX, 131, 6 laatste voorbeelden.

954 derren: nadeel, benadeling. Inf. als subst. gebruikt, vgl. Mnl. Wdb. II, 130, 3.

956 tlast: wat mij drukt, kwelt. Mnl. Wdb. IV, 168, 4.
Overdaet, de werdt: Onmatigheid, de waard. Mnl. Wdb. V, 2115, 7.

957 het wel passen: het goed schikken. Mnl. Wdb. VI, 180, 4.
nu als: nu. Voegw. Gebruikelijker is nu dat. Mnl. Wdb. IV, 2569, III.

* fol. 136^vo

958 cappoen: kapoen, gesneden haan. Mnl. Wdb. III, 1189. De lezing van het hs. is hier gewijzigd op grond van cappoene uit vs. 1098.
venisoen: wild, wildbraat. Mnl. Wdb. VIII, 1402.

959 gherynghe: snel, vlug. Bijw. Mnl. Wdb. II, 1547. Kil. cito, velociter, statim.
met versnelscap: met spoed. Eigenvorming bij verb. versnellen, hem versnellen = zich haasten, zich spoeden. Zie volgende Aant.

960 ghequelscap: kwelling. Bij ghequellen = iem. leed doen. N.B. Dit woord komt in het Mnl. Wdb. II, 1476 voor. Verdam zegt er van: Comische woordvorming in rijm op geselscap, Ned. Kluchtsp². 90, 159.
tsya: heidaar, vooruit! Interj.

961 boeten: stillen, bevredigen. Mnl. Wdb. I, 1346, 2.
het verlanghen van ...: het verdriet van ... Als subst. gebruikt werkw. Onpers, verlangen = verdrieten. Zie Mnl. Wdb. VIII, 1971, II. Vreemd is de ruststreep na verlanghen. Of moet men verlanghen opvatten in onze bet., als het Mnl. verlangenisse? Ook zich vervelen, welke bet. het onpers, verlangen in de 16e eeuw kan hebben, zou hier kunnen. Mnl. Wdb. VIII, 1972, III, 2.

962 ten desen thien: op dit ogenblik, op deze tijd.

963 meest deel: meestal. Bijw. In het Mnl. niet precies deze bet. Vgl. Mnl. Wdb. IV, 1313.

964 zondere ontberren: zonder na te laten. Mnl. Wdb. V, 968: ontberen = nalaten, achterwege laten. Hier wellicht stoplap: zonder mankeren. Vgl. de Aant. op vs. 915.

965 over banck: hoort bij zoo voughe ick my. Het voorzetsel over is vreemd.

[p. 134]

 

Hem compt verlanck // schier / die up den banck // hayen.⁹⁶⁷

 

Zulck reden moet ick stranck // zayen.

Die Werelt, werdinne.

 

Hier mede wilt tverlanck // payen.⁹⁶⁸

 

Van zulcxs alser es / jonckman maeckt goede chiere.⁹⁶⁹

970

Ick zal ons gaen halen / een pot / vanden besten biere.

 

Zyne cracht die zal u vry naer myn motyf // dwynghen,⁹⁷¹

 

En duer tlyf // drynghen.

Den Verlooren zoone.

 

Doet tbier u jonckwyf // brynghen,⁹⁷²

 

Ende ghy, werdinne / zoo my mynen droom // dryft,⁹⁷³

 

U naer der spysen goom // styft.⁹⁷⁴

Wellust des vleeschs, jonckwyf, xiij^e personayghe.

 

Siet daer een bier.

Den Verlooren Zoone.

975

Dat anden boom // scryft.⁹⁷⁵

 

Ick brinckt u, schoone maecht / recht met ons drien // uut⁹⁷⁶

 

Om plucken der mellodien // fruut.

Wellust des vleeschs.

 

Tot sverblien // juut⁹⁷⁷

 

Zoo wachtick datte / Als bem ick eene vande crancke,⁹⁷⁸

 

Ick nempt in dancke.

Den Verlooren Zoone.

 

Sidt neffens myne lancke⁹⁷⁹

980

Stoutelicken te bancke, // zoo doet ghy / men macht fyn // clyncken,⁹⁸⁰

 

^* Alle myn ghepyn // zyncken.⁹⁸¹

Overdaet, de werdt.

 

Hey, laet ons wyn // dryncken!

 

Daer es den besten / ick moet zyn een vermeldere,⁹⁸²

 

Die oyt was inden keldere.

Den Verlooren Zoone.

 

Ick werde den gheldere⁹⁸³

967 verlanck: verlangen; verveling. Beide betekenissen passen in het verband. Vgl. de Aant. op vs. 961. Voor de bet. zie Mnl. Wdb. VIII, 1974.
up den banck hayen: Hayen kan bet. begeren, verlangen. (Mnl. Wdb. III, 28, 1 en hier vs. 912), en verdragen, het uithouden (ald. kol. 29, 2). Hier: op de bierbank blijven zitten, lange tijd zitten. Vgl. voor banck de Aant. op vs. 706.

968 zulck reden: zulke woorden. Mnl. Wdb. VI, 1155, 4.
stranck: voortdurend, met nadruk. Bijw. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 2271: stranck = bijvlnw. groot, sterk, enz.
zayen: zeggen. Vgl. Aant. op vs. 785. De bedoeling van dit vs. is niet geheel duidelijk. Wordt dit ter zijde gezegd, en geldt het de Verlooren Zoone, of wordt het tot hem gezegd en geldt het de waardin?
payen: bevredigen. Mnl. Wdb. VI, 14, 1. De regel schijnt in de lucht te hangen. Zet zij hem iets voor?

969 goede chiere maken: zich zelf te goed doen. Verdam geeft als enige plaats Trou moet bl. 12, 252; Mnl. Wdb. VII, 1089, 3. (s.v. siere). Vgl. nog Tielebuys 228: Ick hebbe ghemaect die beste chiere met wijne met biere; ald. 233 Die met goeij chier maken blust sijn ghepijnken.

971 naer myn motyf: naar mijn zin, naar mijn wens en bedoeling. Mnl. Wdb. IV, 1983.

972 jonckwyf: dienstbode, dienstertje. Mnl. Wdb. III, 1072. Kil.: ancilla, famula.

973 droom:? In het Mnl. kan het woord bet. droom en drom, menigte. Hier moet de bet. ongeveer zijn: verlangen.

974 hem styven naer: zich ernstig bezig houden met. Deze bet. niet in het Mnl., wel trans, iets bevorderen, steunen, Mnl. Wdb. VII, 2158.
goom: opmerkzaamheid, aandacht, zorg. Mnl. Wdb. II, 2056. Vgl. nog sinen goom nemen = zorg dragen voor. De regel betekent dus: Draag goed zorg voor de spijzen. Vgl. nog Groote Hel 876: goom nemen = achtslaan op. Vgl. ook vs. 1108.

975 siet daer: alstublieft (vgl. Fr. voici bij het overreiken van iets). Vgl. hout daer in vs. 990.
an den boom scryven: op de lat schrijven, borgen. In deze bet. komt boom in het Mnl. Wdb. niet voor. Vgl. nog vs. 1109: daer en es maer van wyne dat an den boom staet.

976 ick brinckt u uut: ik wijd u deze dronk. Van uutbringen geeft Verdam deze bet. niet, wel voor de dag brengen, te voorschijn brengen, enz. Mnl. Wdb. VIII, 880.

977 mellodie: genot, vreugde. Mnl. Wdb. IV, 1366, 2. Vgl. voor een andere bet. vs. 1326.
juut: vreugde, gejuich. Bij het verb. juten = juichen. Kil. iuyten = jubilare. Het Mnl. Wdb. III, 1081 geeft enkele 16e eeuwse plaatsen voor juut, o.a. der engelen iuut, De Roovere.

978 wachten: beantwoorden (een dronk), bescheid doen op een dronk. Het Mnl. Wdb. IX, 1500, 12 geeft er 2 plaatsen voor.
eene van de crancke: slecht (n.l. zedelijk bedorven), een slet(?) Vgl. Mnl. Wdb. III, 2051, 6: Dat hi in cranken poente leeft = slecht leeft.

979 lancke: zijde. Mnl. Wdb. IV, 105.

980 clyncken: luide verkondigen. Mnl. Wdb. III, 1553, II, 2.

* fol. 137

981 ghepyn: pijn, last, wat iem. kwelt. Mnl. Wdb. II, 1468.
zyncken: bedaren, verminderen. Mnl. Wdb. VII, 1153, 3.

982 een vermeldere zyn: omschrijving voor vermelden, zeggen.

983 gheldere: betaler, hij die betaalt. Versta: ik zal betalen. Mnl. Wdb. II, 1209, 1.

[p. 135]

 

Weer hier ofte eldere. // Doeten halen tuwen wille⁹⁸⁴

 

Vry van ghescille.

Wellust des vleeschs.

Wellust des vleeschs zittende.

985

Tjan, ick zitte stille,⁹⁸⁵

 

Ghemerckt dat ick als dille // vry zonder kyven,⁹⁸⁶

 

U mach gheryven.

Overdaet, de werdt.

 

Daer zyn al meer jonckwyven

 

Om halen ende schryven // ja rekenen een somme.⁹⁸⁸

 

Tsya, brynckt wyn, ghy domme!

Begherlickheyt der ooghen, de xiiij^e personayghe.

 

Terstont, meester, ick comme.

990

Hout daer, den eersten wyn / Eist hier datment scryft?⁹⁹⁰

 

De redene verstyft.

Den Verlooren Zoone.

 

De plecke daertoe gheryft.⁹⁹¹

 

Dochtere, hier blyft, // naer my wilt zonder gheclach // helden.⁹⁹²

 

Watmer vertert / ick zal zelve tghelach // ghelden.

Den Verlooren Zoone huer grypende.

 

Wye dat u mach // schelden, // zoo deffenderick // dy,⁹⁹⁴

 

En u accepterick // vry.

Begherlickheyt der ooghen.

Begherlickheyt zittende.

995

Thuwaerts consenterick // my,⁹⁹⁵

 

Want wye myns begherdt / themwaerts ick wese // blyde.⁹⁹⁶

 

Dies schicke ick my zittende / by u an dese // zyde.

 

Serteyn, ghy zyt een my alder liefste smullekin,⁹⁹⁸

 

Een reyn ampullekin!

Den Verlooren Zoone.

 

En ghy het werste prullekin!⁹⁹⁹

1000

Ick werde thullekin // ende ghy werdet tpotkin,¹⁰⁰⁰

 

Voor my een cort botkin.¹⁰⁰¹

Wellust des vleeschs.

Hier vlieghen zy beede hem an, cussende.

 

Dats trechte slotkin.

 

Laet cussen, totkin, // vroylick levende zonder trueren⁺⁺¹⁰⁰²

 

^* Ons levens ghedueren.

984 weer ... of: hetzij ... of. Mnl. Wdb. IX, 1895, b. Dit komt bij De Bo nog voor.
eldere: elders. Lawet gebruikt nog de oude vorm zonder -s. Vgl. Mnl. Wdb. II, 620.

985 tjan: Bij Sint Jan! 16e eeuwse uitroep. Vgl. tjacob = bij Sint Jacob. Mnl. Wdb. VIII, 376. Tjan komt ook voor bij Anna Bijns.

986 ghemerckt dat: aangezien. Niet Mnl. Nedl. Wdb. IV, 1422, I.
dille: slet, deerne. In het Mnl. had het woord deze bet. nog niet; het bet. daar babbelaarster. Mnl. Wdb. II, 196.

988 schryven: n.l. om de vertering op de lat te schrijven.

990 hout daer: daar hebt ge. Vgl. Fr. tiens, tenez = voilà. Vgl. vs. 975 siet daer. Mnl. Wdb. III, 627.
scryft: op de lat, op de lei schrijft. Deze vraag kan gericht zijn tot de waard, wat volgt is weer tot de Verlooren Zoone gezegd.

991 redene: rekening, verantwoording. Mnl. Wdb. VI, 1154, 3.
verstyven: vermeerderen, op lopen. Voor deze bet. van verstyven = versterken geeft Verdam èèn plaats uit de 16e eeuw, echter trans. Mnl. Wdb. IX, 62, 2.
plecke: een geldstuk. Zie er over Mnl. Wdb. VI, 408, 3. Vgl. de nog bekende benaming plak voor een 2 1/2 cent stuk.
gheryven: ten dienste staan, beschikbaar zijn. Mnl. Wdb. II 1551, 2.

992 helden: hellen, neigen. Mnl. Wdb. III, 294, 2e art.

994 wye dat: wie ook. Voor deze versterking van het pron. met dat zie Stoett, Synt. § 49, en voor een geval als dit Van Helten, Vondel's taal, II § 218.
schelden: berispen, tegen iem. uitvaren, iem. uitschelden. Mnl. Wdb. VII, 393, 3.
deffenderen: verdedigen. Niet in het Mnl. Wdb. Lat. defendere.

995 accepteren: aannemen. Niet in het Mnl. Wdb. Fr. accepter.
hem consenteren: zich ter beschikking stellen van. In het Mnl. wel intr., in de bet. van in iets toestemmen. Mnl. Wdb. III, 1807.

996 myns begherdt: In het Mnl. heeft begeren ook wel de genitief bij zich. Mnl. Wdb. I, 697, 1.

998 smullekin: snoeper, lieve jongen, liefje. Vleinaam. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 1382 s.v. smul = iem. die verzot is op mingenot. ‘Een jongh meysken ende ouden smul dats alle jare eene wieghe vul’. Vgl. nog De Bo s.v. smul, die bovendien nog een plaats uit J. de Harduyn citeert.

999 ampullekin: Waarschl. vleinaam, zonder bep. betekenis. Het woord betekent in het Mnl. kannetje.
werste: liefste. Mnl. Wdb. IX, 2316, II wert = bemind. Kil. gratus. Het wegvallen van de dentaal is een gewoon geval van assimilatie, dat bij Lawet herhaaldelijk voorkomt.
prullekin: prulletje. Vleinaam, zoals dit woord nu nog gebruikt wordt. In het Mnl. Wdb. niet opgetekend.

1000 hullekin: dekseltje. Mnl. Wdb. III, 736. Versta: Ik word het dekseltje en jij het potje, we zullen goed bij elkaar passen, en het dus samen goed hebben. Vgl. bij De Bo: Er is geen pot of er past een hulleken op.

1001 een cort botkin: een kleinigheid. Hier in de zin van: dat kost me weinig moeite, het spreekt van zelf dat we het goed eens zullen zijn. Bot is de naam van een munt. Niet een bot = heel weinig, geen oortje; Mnl. Wdb. I, 1392. Cort van munten gezegd bet. niet het volle gewicht hebbend. Vgl. Mnl. Wdb. III, 1942 waar Verdam citeert: ‘monnaie courte, qui n'a pas tout-à-fait le poids requis’. Misschien kan men hier bij vergelijken corten = verkleinen, in omvang doen verminderen (Mnl. Wdb. III, 1052, 1a), en cort weergeven met besnoeid.

+ Sapi-2

+ 1000

1002 totken: snoetje. Weer een vleinaam. Aanspreking. Mnl. Wdb. VIII, 558, 1 geeft voor tote, toot de bet. tuit, misschien ook vaas (ald. kol. 612). Kil. snoet, snavel. De Bo. s.v. toot, citeert o.a. uit een Westvl. weekblad: Niemand en sprak er, niemand en roerde zyne tote. Ook bet. het bij De Bo kus. Vgl. het zelfde woord in vs. 1033.
sapi - 2: Merkwaardig is hier het verwijzen naar Wijsh. 2, 6 vlgg. Voor het verstaan van heel deze passage is deze Bijbelplaats van veel belang.

* fol. 137^vo

[p. 136]

Begherlickheyt der ooghen.

 

Laet besighen de creatueren!¹⁰⁰³

 

Fy hem / die vruecht niet en es gheheel // pachtich,¹⁰⁰⁴

1005

Ende my Begherlickheyt / niet en es deelachtich.

 

Wat vruecht zalt hem dan zyn ten laetsten fyne?¹⁰⁰⁶

 

El niet dan pyne!

Overdaet, den werdt.

 

Hey! laet dryncken vanden wyne,

 

Dats uwe / dits myne, // als stouten beslaver // wat.¹⁰⁰⁸

 

Ick brinckt eens omme / elcken een claver // blat.¹⁰⁰⁹

1010

Hey tsya! zonder touffen / hout binden vuste // tglas.¹⁰¹⁰

 

Ick zalt elck schyncken, ziet / fray het juuste // pas.¹⁰¹¹

Overdaet elcken scynckende.

 

Als de cuuste // ras / moet ment zyn, zonder smerte, // drynckende.¹⁰¹²

 

Weest up de perte // dynckende.¹⁰¹³

Wellust des vleeschs.

 

Met milder herten // schynckende

 

Eist emmers den werdt / tSchint datter niet pover // staet,¹⁰¹⁴

 

Hy schinckt, men eist belover // jaet.

Overdaet, den werdt.

1015

Myn name es Overdaet;¹⁰¹⁵

 

Zoudick vyleynich zyn / dat ware een leelck voncxkin¹⁰¹⁶

 

Voor dusdanich een joncxkin.¹⁰¹⁷

Den Verlooren Zoone.

 

Ick brynghe elck een droncxkin,

 

Myn lieve dreelkins / Het zal met goeder moete // fyn¹⁰¹⁸

 

Jeghens den dust de boete // zyn.

De Werelt, werdinne.

Brynghende een pot wyns.

 

Siet daer een pot zoete // wyn,¹⁰¹⁹

1020

Gheenen beteren int landt / mochte de assise // dalen.¹⁰²⁰

 

Drinckt vaste, ghylien / ick gaen ander spyse // halen¹⁰²¹

 

Om elcken te verzadene / tot zyn behoetsele.¹⁰²²

Nieu spyse up tafel zettende.

 

Ziet daer de spyse / ghenampt: Der zonden voetsele,

 

Een huenich zoetsele / wyesser noch es in myn scapraykin.¹⁰²⁴

1025

Lieve jonghen, prouft vry van dat suucker vlaykin,

1003 ons levens ghedueren: ons leven lang. Gheduren = duren, voortduren. Mnl. Wdb. II, 1086, II, 1.
laet besighen de creatueren: laat ons gebruik maken van al het geschapene. De Vulgaat, Sap. II, 6 heeft: et utamur creatura. Opmerkelijk is het ontbreken van ons. Dit ontbreekt eveneens in vs. 1007: laet dryncken vanden wyne.

1004 fy: foei. Hier met een pron. pers. Vgl. ons wee hem. Mnl. Wdb. II, 798.
pachtich zyn: omschrijving voor pachten = genieten. In het Mnl. Wdb. VI, 4, 3 wordt voor de 16e eeuw pachten = verdragen, verduren alleen opgegeven in verbinding met iets onaangenaams. Van Helten, Gloss, 55 vermeldt pachten in de zin van genieten bij Anna Byns.

1006 ten laetsten fyne: ten slotte, per slot van rekening; of wegens laetsten: op het einde van het leven, bij de dood. Mnl. Wdb. II, 804.

1008 dats uwe, dits myne: is een onderbreking van de zin; de waard wijst ieder z'n glas!
beslaver: iem. die hard werkt (dus dorst heeft?) Bij beslaven = hard en moeilijk werk verrichten. Mnl. Wdb. I, 1057.

1009 ommebringhen: verkwisten, er doorbrengen. Mnl. Wdb. V, 111.
claverblat: een drietal. De waard wil dus op drie glazen wijn tracteren. Mnl. Wdb. III, 1493. Wellicht te vergelijken met: een klaverblaatje met een steeltje in Bredero's Moortje, vs. 2037. Zie de uitvoerige aantekening in Stoett's uitgave, blz. 186-187.

1010 binden vuste: in de vuist, de hand.

1011 het juuste pas: de juiste maat. Vgl. Gef broot, mi honghert boven pas = boven mate; in de 17e eeuw: van passen; ons van pas. Mnl. Wdb. VI, 173, 8.

1012 cuuste: superlatief van cuusch = zuiver, rein, Mnl. Wdb. III, 2236. Het hoort bij het onderwerp men.

1013 perte: streek, list, gril, nuk. Hier: denk aan de grillen van de wijn, hij is koppig? Mnl. Wdb. VI, 305.

1014 emmers: telkens weer. Hij had immers drie glazen toegezegd! vgl. vs. 1009. Mnl. Wdb. II, 627, 1.
tschint: het schijnt dat het er niet pover voor staat.

1015 men eist belover: men vindt het goed. Beloven = prijzen, goedkeuren. Mnl. Wdb. I, 868, 3.

1016 vyleynich: gemeen, laaghartig. Mnl. Wdb. IX, 488. Beter zou hier passen gierig.
voncxkin: vonkje. Een lelijk ding? Of is de bedoeling: een ongeluk, tegenslag.

1017 dusdanich: Dit slaat wel op de waard zelf, niet op de Verlooren Zoone.

1018 dreelkin: liefje. Vgl. de Aant. op vs. 657.
met goeder moete: kalm, bedaard, op z'n gemak, met gemak. Mnl. Wdb. IV, 1824/5. De Bo met moete = met gemak.

1019 dust: dorst. Het wegvallen van de -r- voor -s uit durst is Westvlaams. Vgl. Franck § 115, 10.
boete: middel Mnl. Wdb. I, 1345, 4.

1020 assise: accijns. Mnl. Wdb. I, 478, 1.

1021 vaste: maar door, altijd door. Bijw. Mnl. Wdb. VIII, 1296, 7.
ick gaen: zie de Aant. op vs. 532.

1022 behoetsele: bescherming; verzadiging? Vgl. voor deze bet. uitbreiding de bet. van het deelw. behoet van iets goed voor zien, Mnl. Wdb. I, 742, 1b. Het eigenaardige suffix achter het gebruikelijke behoet om het rijm met voetsele.

1024 huenich zoetsele: een zoete spijs, zo zoet als honing. Vgl. honich-spise = een spijs zo zoet als honing. Zoetsele is een door Lawet gevormd woord, onder invloed van voetsele. Dezelfde uitdrukking in vs. 1287.
wyesser: waarvan er. Absoluut zeker is de dubbele -ss- niet; misschien is de eerste slechts een bij vergissing achter de -e gezette streep.

[p. 137]

 

Ick en zoude u gheen betere morseel // weten,¹⁰²⁶

 

Eeter of een deel // beten.

Overdaet, den werdt.

 

De spyse canmen niet heel // eten!

 

^* Dies ick int breken / zeer wel myn devoor // doen.¹⁰²⁸

 

Tsya, nempt daer elck een stick up u teljoor // coen.¹⁰²⁹

Overdaet den werdt alle de spyse brekende.

1030

Ick Overdaet / wilt up my redene ghesmost // dyncken,¹⁰³⁰

 

En zal gheenen cost // myncken.

De Werelt, werdinne.

 

Soudy wel nieue most // dryncken,¹⁰³¹

 

Zeght my, ghy jonckman / of icxs brochte een potkin¹⁰³²

 

Rechts voor u, totkin?

Den Verlooren Zoone.

 

Eens ghezeyt voor een slotkin:¹⁰³³

 

Brynck alle dat goet es / ten eersten intreye,

 

Tes wel tmynen greye.

De Werelt, werdinne.

De Werelt, werdinne bringhende twee potten.

1035

Dats bastaert, en malevezeye,¹⁰³⁵

 

Van elcxs eenen pot / Wilter of verzaden // tlyf.

 

En daers noch spyse ghestooft ende ghebraden // styf,¹⁰³⁷

 

Zeer leckerlicken ghelardert ende ghevaest // wat,¹⁰³⁸

 

Al metter haest // dat.

Zettende nieuwe spyse ter tafele.

Den Verlooren Zoone.

 

De tafele daer duere verclaest // glat!¹⁰³⁹

1040

Elcken eete hem ghesolaest // zat / zonder gheschildekins,¹⁰⁴⁰

 

Myn amoruese bildekins.

Begherlickheyt der ooghen.

 

Een ghilde der ghildekins¹⁰⁴¹

 

Vul alder wildekins // zydy daer duere pryselick¹⁰⁴²

 

Wel ende propyselick.¹⁰⁴³

Den Verlooren Zoone.

Den Verlooren Zoone cussende.

 

Ach liefkins paradyselick,

1026 morseel: hapje, beet. Hier: spijs. Mnl. Wdb. IV, 1950.

* fol. 138

1028 ick ... doen: zie de Aant. op vs. 532.
devoor: plicht. Fr. devoir. Het staat slechts vermeld in het Mnl. Handwdb.

1029 teljoor: bord. Deze bet. pas in de 16e eeuw. Vgl. Mnl. Wdb. VIII, 11.

1030 wilt ... dyncken is een tussen zin.
my redene: mijn woorden. Vgl. voor dit poss. my de Aant. op vs. 241.
ghesmost: ?

1031 cost: kost, spijs. Mnl. Wdb. III, 1971, 3.
myncken: beschadigen, bederven. Mnl. Wdb. IV, 1419, 3. Is hier bedoeld, in verband met het breken van de spijzen: ik zal ze niet bederven? De hele passage is niet duidelijk.
most: gistende jonge wijn. Mnl. Wdb. IV, 1979.

1032 of: gesteld dat. Mnl. Wdb. V, 24.

1033 rechts: juist. Mnl. Wdb. VI, 1130.
totkin: Zie de Aant. op vs. 1002.
slotkin: slot, besluit, einde. Mnl. Wdb. VII, 1305, 4. Het verkleinwoord is wel omwille van het rijm.

1035 tmynen greye: naar mijn welgevallen. Grei = wil, welgevallen. Mnl. Wdb. II, 2122.
bastaert: een soort van zoete wijn, nog in de 17e eeuw basterd genoemd. Mnl. Wdb. I, 593, 2.
malevezeye: benaming van een zoete Griekse wijn. In het algemeen van een zoete wijn. Mnl. Wdb. IV, 1070. Vgl. nog Mar. v. Nieumeghen vs. 325: Bastaert, maleueseye wert uwen eersten dranck.

1037 styf: zeer, sterk, hard. Mnl. Wdb. VII, 2130. Hier een stoplap zonder veel betekenis.

1038 ghelardert: met reepjes spek opgevuld. Mnl. Wdb. IV, 157.
ghevaest: met gehakt opgevuld. Deelw. van vaersen. Mnl. Wdb. VIII, 1164. Bij De Bo komt dit woord in deze bet. ook nog voor. De vorm vazen is nog Westvlaams. Voor die assimilatie van rs tot s in het tegenwoordige Westvlaams zie De Bo op rs.

1039 verclaest: wordt opgeluisterd. Intrans. De Vlaamse vorm verclaersen staat als intensieve vorm naast de gewonere verclaren. Voor het wegvallen van de -r- vgl. de vorige Aant. Voor de bet. zie onder verclaren, trans., Mnl. Wdb. VIII, 1910, 4.
Een op gelijke wijze gevormd intensief is baersen naast baren, vs. 1284.
glat: De Mnl. bet. glad, glibberig past hier niet. Wel de tegenwoordige: geheel, volkomen, totaal. Vgl. dat is glad verkeerd. Voor deze bet. citeert het Nedl. Wdb. V, 12, 2 plaatsen uit Hooft. Plantijn heeft glat afslaen = abattre ou couper tout net.

1040 ghesolaest: tot zijn genoegen. Bij solaes = genot, genoegen; Mnl. Wdb. VII, 1500, 2.
zonder gheschildekins: zonder twist, onenigheid. Verkleinwoord van gheschilde, dat naast gheschille staat. Vgl. zonder gheschille; Mnl. Wdb. II, 1609, 2.

1041 amorues: lief. Adj. Bij het Mnl. subst. amours = liefde. Mnl. Wdb. I, 402.
bildekins: beeldjes. Vleinaam voor schone, jonge vrouw. Reeds Mnl. Vgl. Mnl. Wdb. I, 676, 2.
ghilde der ghildekins: Ghilde bet. ook lid van een gilde, en dan verkwister, doordraaier, zoals in de 17e eeuw de gewone bet. is. Hier: royale meneer.
Voor deze z.g. superlatieve genitief, een aan het latijn ontleende constructie, vgl. Stoett, Synt. § 152 Opm. waar voorbeelden als: dat heilege der heilegen (lat. sacrum sacrorum); o blomme der blommen (Jezus); Urbaen, bisscop, knecht der knechte (lat. servus servorum). Bij Lawet komt deze constructie nog driemaal voor n.l. I vs. 1214: ketyf der ketyven; II vs. 53: vrauwe der vrauwen; II vs. 773: heere der heeren.

1042 vul wildekins: vol weelde, rijkdom. Voor de vorm vgl. vs. 1040 gheschildekins.

1043 wel ende propyselick: zeker en stellig. Vgl. de Aant. op vs. 861.

[p. 138]

Zoone cussende.

 

Myn vruecht jolyselick // zyt ghy, wel aerdighe dierkins,¹⁰⁴⁴

1045

Myns herten pryeelkins / goe Venus carmerierkins.¹⁰⁴⁵

 

Onder uwe colierkins // dyn aerdighe bosten // vry¹⁰⁴⁶

 

Die zullen noch menighen penninck costen // my,

 

Naer dat ghylieden u dus / om een bezoetelen¹⁰⁴⁸

 

Wilt laten troetelen.

Wellust des vleeschs.

 

Ghy mueght niet meswroetelen.¹⁰⁴⁹

1050

Als wildet ghy my cloetelen, // tware den heeschs // myn.¹⁰⁵⁰

 

Ick, swerels cameriere / Wellust des vleeschs // fyn,

 

En zal nemmermeer / uwen wille / om waer betooghen,¹⁰⁵²

 

Contrarie pooghen.¹⁰⁵³

Begherlickheyt der ooghen.

 

^* Ick Begherlickheyt der ooghen

 

Zal al ghedooghen // dat u belief, eedel joncxkin,¹⁰⁵⁴

 

U ghevende menich loncxkin.

Overdaet, den werdt.

1055

Hey tsya! elck een droncxkin!¹⁰⁵⁵

 

Met een vierich voncxkin // zallick hueghelyck // scyncken.¹⁰⁵⁶

 

Tsya / tsya, wilt de backen uut / zeer mueghelyck // dryncken,¹⁰⁵⁷

 

En datte eerse verschalen / myts dattere int vadt // es

 

Ick gheloover gheen beter nadt // es.

De Werelt, werdinne.

Brynghende noch eenen pot wyns.

 

Prouft eest wat dat // es.

1060

Naer dat men zadt // es / zoo drynckt men wel by podts,¹⁰⁶⁰

 

Ende datte alle vodts.¹⁰⁶¹

Den Verlooren Zoone.

 

Hoe heet dien wyn?

De Werelt, werdinne.

 

Versmaetheyt Godts.¹⁰⁶²

 

Tes eenen laetsten wyn / naer myn behoufven // goet,¹⁰⁶³

 

Die niemant verdroufven // doet.¹⁰⁶⁴

1044 jolyselick: bekoorlijk, schoon. Bij jolys, Mnl. Wdb. III, 1057.
dierkins: meisjes. Vgl. vs. 906.

1045 pryeelkin: liefelijk oord, lusthof. Overdrachtelijk. Mnl. Wdb. VI, 630, 2.
goe: goede. Voor de syncope van de -d- tussen twee vocalen zie Franck § 115, 5 en vele voorbeelden bij Van Helten § 130.
camerierkin: dienaresje. Verkleinwoord van het Mnl. cameriere = hofdame, kamenier. Mnl. Wdb. III, 1147.

1046 colierkin: Verkleinw. van Mnl. collier = halsdoek, borstdoek van vrouwen. Mnl. Wdb. III, 1708, 2. Kil. kolliere, halsdoeck, halskleed, amiculum quo mammillae adstringuntur.
bosten: Voor het wegvallen van de -r- vgl. vs. 1039: verclaest, vs. 1038: ghevaest.

1048 om een bezoetelen: om te genieten; om voordeel te behalen (want hij zal ze er voor betalen!) Eigen vorming van Lawet, van het w.w. besoeten, in deze bet. nog Westvlaams. Vgl. besuren. Mnl. Wdb. I, 1076.

1049 meswroetelen: Bij het w.w. wroeten. Mes- in samenstellingen bet. verkeerd, enz., ons mis-. De bedoeling is niet heel duidelijk.

1050 cloetelen:? Waarschijnlijk hoort dit woord, ondanks het klankverschil, bij cloot, in de bet. die Kil. opgeeft: coleus, testis. De betekenis zou dan zijn: beslapen. Het verband verzet zich daar niet tegen. De klankwijziging is misschien wel opzettelijk, een euphemisme. Vgl. nog de Aant. bij vuesen, vs. 1095.

1052 om waer betoghen: om de waarheid te zeggen. Vgl. om waer docheren in vs. 182.

1053 contrarie pooghen: zich verzetten tegen. Contrarie, subst. = het tegenovergestelde; Mnl. Wdb. III, 1825.

* fol. 138^vo

1054 dat u belief: dat u behaagt, belieft. Mnl. Wdb. I, 853. Voor het wegvallen van de uitgang -t vgl. de voorbeelden bij Franck § 115, 9.

1055 loncxkin: verleidelijk knipoogje. Kil. loncksken = ocellus illecebrosus.

1056 voncxkin: vonkje? Slaat het op de waard: met lust? Vgl. het volgende hueghelyck.
hueghelyck: blijde, opgewekt. Bijw. Voor de bet. zie Mnl. Wdb. III, 514, 1 s.v. hogelyc, adj.

1057 back: beker, glas. Kil. back, beker, poculum, vas potorium.
mueghelyck: met smaak. Mnl. Wdb. IV, 1841, 5 haalt uit Kil. aan: moghelick eten, edere cum appetitu. Gevormd van mogen = lusten, een spys, naar analogie van hueghelyck naast het w.w. hoghen = zich verheugen.

1060 by podts: in grote hoeveelheid, bij kannen. Pot = kan, kroes; Mnl. Wdb. VI, 614, 2. Kil. pot, kanne, calix, poculum.

1061 vodts: Wel het zelfde als vort = bedorven. Vgl. Mnl. Wdb. IX, 1170: vurte wine.

1062 versmaetheyt: verachting, versmading. Mnl. Wdb. VIII, 2481, 3.

1063 laetsten: voortreffelijkste? De gewone bet. van laatst, lest passen hier niet goed. In de 17e eeuw kan laatst bet.: hoogste, belangrijkste, gewichtigste, Oudemans 4, 4. Vgl. nog zaaken van 't laatste belank in Ned. Hist. van Hooft, ed. Stoett, Nedl. Klass. 4e dr. blz. 62, en noot 12.

1064 verdroufven: bedroefd worden, treurig worden. Mnl. Wdb. VIII, 1668, III.

[p. 139]

Den Verlooren Zoone.

 

Van dien wyn ick proufven // moet.

1065

Schynckt my, heer werdt / licht als een hasekin¹⁰⁶⁵

 

Een vulle glasekin.

Overdaet schinckende.

Overdaet, den werdt.

 

Tsya dan, met dat masekin¹⁰⁶⁶

 

Zoo spoelt u blasekin // als fray beslaver // glat,¹⁰⁶⁷

 

Ghy werdes te gaver // wat.¹⁰⁶⁸

Den Verlooren Zoone.

 

Ick droncxs wel een claver // blat

 

Eer dat ick daer af hadde myne verzadinghe

 

Ofte vulle ladinghe!

De Werelt, werdinne.

1070

Drinck styf, dits myn beradinghe,¹⁰⁷⁰

 

Ick hebts noch gadinghe. // Weest dies een behouvere¹⁰⁷¹

 

Vande Versmaetheyt Gods / ba, die hebbick couvere.¹⁰⁷²

 

Meest wyen es prouvere // werter droncke inne¹⁰⁷³

 

^* En blyde van zinne.

Den Verlooren Zoone.

 

By gherre, werdinne.¹⁰⁷⁴

1075

Ghy zyt te bedt myn minne, // myns zins keyserinne,¹⁰⁷⁵

 

Die ick bekinne // booven elcke schoone // maecht.¹⁰⁷⁶

 

Het es wel recht / dat ghy hier de croone // draecht.

 

Want van zulcken wyne / en haddick noyt de smake

 

Onder eenighen dake.¹⁰⁷⁹

De Werelt, werdinne.

 

Vry voor alle zake,

1080

Die my beminnen / ende datte uutten grondt der herten,

 

Die hebbick beminnende lief / buuten alle perten.¹⁰⁸¹

 

Zoo doen oock / alle myne camerieren // fier.

 

Zonder falgieren // schier.¹⁰⁸³

Den Verlooren Zoone.

 

Mach ick logieren // hier

 

Ick en zal niet scheeden / uut desen logyste // dyn.¹⁰⁸⁴

 

Nempt dit up vryste // fyn.

1065 licht als een hasekin: vlug als een haasje. In het Mnl. heeft licht ook de bet. van vlug, vgl. Mnl. Wdb. IV, 461, 3.

1066 masekin: Hoort het misschien bij het Mnl. mase = modder, slijk? (Mnl. Wdb. IV, 1202, 2e art). Het zou dan een ironische benaming van de wijn zijn.

1067 spoelt u blasekin: De waard denkt zeker aan het feit dat iemand die veel drinkt veel moet urineren.
beslaver: iem. die hard moet werken. Vgl. de Aant. op vs. 1008.
glat: geheel, stoplap. Vgl. de Aant. op vs. 1039.

1068 gaver: gij wordt daarvan des te volmaakter, gezonder. Mnl. Wdb. II, 937, II. Misschien in verband met het volgende: verzadigder, voller. Voor het bijw. te + comp = des te vgl. Mnl. Wdb. VIII, 121.
claver blat: een drietal (glazen) Vgl. vs. 1009. De -s van droncks = daarvan, van die wijn.

1070 vulle ladinghe: volle lading. In deze concrete bet. komt het woord in het Mnl. niet voor. Vgl. Mnl. Wdb. IV, 40.
styf: ferm, stevig door. Bijw. Mnl. Wdb. VII, 2130, 5. Als bijw. van graad is stijf nog Westvlaams, vgl. De Bo.
beradinghe: raad. Niet Mnl. Van beraden = raden, raadgeven. Mnl. Wdb. I, 901, 1.

1071 gadinghe: volop, overvloed, zoveel als ge maar wilt (gadingh = zin, lust). Mnl. Wdb. II, 872, 3.
weest een behouvere: heb maar behoefte aan, trek in.

1072 couvere: in overvloed. Mnl. Wdb. III, 1671, 2e art. vermeldt alleen een adj. en dat alleen voor de 16e eeuw. Voor het subst. vgl. II vs. 82.

1073 meest wyen: bijna ieder die er van proeft.

* fol. 139

1074 by gherre: te verstaan als bylo gerrene als antwoord op de woorden van de waardin?

1075 te bedt: des te meer. Mnl. Wdb. I, 1138.

1076 bekinnen: erkennen. Mnl. Wdb. I, 782, 7.

1079 onder eenighen dake, onder enig dak, ergens.

1081 buuten alle perten: zonder grillen, nukken. Vgl. bevryt alder perten in vs. 908, en de Aant. op vs. 820.

1083 falgieren: in gebreke blijven. Zonder falgieren: zonder mankeren. Mnl. Wdb. II, 770 en 773, 4.

1084 logyste: logement, verblijf. Mnl. Wdb. IV, 730. Nog Westvlaams, De Bo logist = logement.

[p. 140]

Begherlickheyt der ooghen.

1085

Ghy zult huer liefste complyste // zyn;¹⁰⁸⁵

 

Want zou ziet zeer gherrene dusdanighe labareelkins¹⁰⁸⁶

 

Voor hare deelkins.

Wellust en Begherlickheyt beede hem cussende.

Den Verlooren Zoone.

 

Ach myn liefste dreelkins,¹⁰⁸⁷

 

Met gente juweelkins // zallick ulieden bestuucken¹⁰⁸⁸

 

Mach ick dyns ghebruucken.

Wellust des vleeschs.

 

Wilt zwyghen ende duucken!¹⁰⁸⁹

1090

Duer onse fuucken // en zal u gheen caermen // lusten.¹⁰⁹⁰

 

Ghy zult als werste lief / in onse aermen // rusten.¹⁰⁹¹

 

Als de nacht compt / men zalder naer gheen dach // haken!

 

Want by onsleden mach elcken zyn gheclach // slaken.

 

Mynen lust es tot alle jonghe vierighe joyuesen¹⁰⁹⁴

 

Die zeer hittich vuesen.

Den Verlooren Zoone.

Den Verlooren Zoone cloppende.

1095

Raschs! voor dese amoruesen¹⁰⁹⁵

 

Brinckt wat nieus / ende dat goet om een bancket // net.

De Werelt, werdinne.

 

Wat wildy hebben?

^*

Den Verlooren Zoone.

 

Een schapen vet // let¹⁰⁹⁷

 

Ende een posteye / van eenen goeden cappoene,¹⁰⁹⁸

 

Oock een gherechte van dalder besten venyzoene,¹⁰⁹⁹

1100

Gheroost, ghebraden ende oock wel ghelardert.¹¹⁰⁰

 

Raschs, onghecessert!

De Werelt, werdinne.

 

Van als bem ick gestoffert.¹¹⁰¹

 

Maer, jonckman / zoo ghy ziet anden tyt / den dach // slaeckt,⁺¹¹⁰²

 

Dus eerst u ghelach // maeckt.

Begherlickheyt der ooghen.

 

Ba, daer toe u verdrach // staeckt.¹¹⁰³

1085 up vryste: Mnl. vrist = uitstel; Mnl. Wdb. IX, 1371, 1. Hier: op uitstel? als iets wat ge nog te goed hebt beschouwen?
complyste: ?

1086 zou: zij. Vgl. de Aant. op vs. 61.
labareelkin: snoeper? Mogelijk hoort het bij een w.w. labben = slorpen, drinken, Mnl. Wdb. IV, 3 s.v. labay. Vgl. De Bo labben, labberen = slorpen.

1087 deelkin: meisje. Aangenomen dat deelkin = dellekin, naast delle, dille = meisje. Mnl. Wdb. II, 196.
dreelkin: liefje. Vgl. de Aant. op vs. 657.

1088 gent: mooi. Mnl. Wdb. II, 1455, b.
juweelkin: kleinood, kostbaar geschenk. Mnl. Wdb. III, 1083.
bestuucken: rijkelijk overladen? Het zou dan een denominatief moeten zijn van het in het Mnl. niet overgeleverde stuke = hoopje, bep. hoeveelheid van iets, dat wel in verwante talen voorkomt. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 2368, 2 s.v. stuken. De Bo kent nog stuik = een hoopje van omtrent twaalf graanschoven; stuiken = schoven in kleine hoopjes zetten.

1089 ghebruucken: (vleselijke) omgang hebben met. Mnl. Wdb. II, 1018, 2.
duucken: bukken. Hier wel niet letterlijk op te vatten als in vs. 743. Men kan hier ook een trans. bet. aannemen: verbergen, niet meer over spreken. Vgl. Nedl. Wdb. III², 3573, 3, waar de bet. verbergen als Zuid-Nedl. wordt opgegeven.

1090 fuucken: listen, streken. Zie de Aant. op vs. 885. Hier is het niet in ongunstige zin gebruikt.

1091 werste: wertste = dierbaarste. Mnl. Wdb. IX, 2318, 5. Voor het verdwijnen van de -t- bij superlatieven vgl. Franck § 115, 9.

1094 joyuesen: wellustelingen. (Misschien iets te sterk). Bij het Mnl. joye = vreugde, genot, bepaaldelijk mingenot; vgl. Mnl. Wdb. III, 1053.

1095 hittich: hartstochtelijk. Vgl. de Aant. op vs. 910.
vuesen: Westvlaamse vorm naast veursen. In het Mnl. Wdb. niet opgetekend. De Bo veurzen = veurs steken, zaad schieten (gezegd van vissen). Dit zal hier bedoeld zijn. Dat Lawet zich hier zo plat uitdrukt vergroot de waarschijnlijkheid van de bij vs. 1050 gemaakte veronderstelling. Men kan het woord weergeven met beslapen.
amorueusen: liefjes. Vgl. het bijvnw. in vs. 1041.

* fol. 139^vo

1097 let: lid, deel van het lichaam, hier: bout. Mnl. Wdb. IV, 682, 2.

1098 posteye: pastei, een vleesspijs met fijn deeg toebereid. Mnl. Wdb. VI, 187.

1099 venyzoene: wild, wildbraad. Mnl. Wdb. VIII, 1402.

1100 gheroost: geroosterd. Roosten waarvan wij alleen het frequentatief gebruiken. Mnl. Wdb. VI, 1612.

1101 onghecessert: onverwijld, zonder onderbreking. Vgl. de Aant. op vs. 92.
ghestoffert: voorzien. Van stofferen = voorzien van. Mnl. Wdb. VII, 2174, 4.

+ 110

1102 den dach slaeckt: de dag neemt af, loopt op een einde. Slaken = verminderen; Mnl. Wdb. VII, 1228, II, 3 waar geen voorbeeld met dag voorkomt.
Bij het aangeven van de honderdtallen boven 1000 wordt in het hs. de laatste nul steeds weggelaten. Vandaar ook aan het slot van beide spelen de eigenaardige manier om de lengte van het spel op te geven: lanck 130 ende 78 reghels, wat dus betekent: 1300 ende 78.

1103 ghelach maecken: gelag, vertering vast stellen. Of gelag betalen? Maken komt niet in die zin in het Mnl. voor, wel echter in de bet. van weer in orde maken, wat er niet zo ver van afstaat. Mnl. Wdb. IV, 1045, 7.
verdrach: Uit de bet. hetgeen men te dragen heeft, leed, smart (Mnl. Wdb. VIII, 1637, 5) zou men misschien kunnen besluiten tot de bet. zorg, n.l. over de betaling van het gelag (daer toe).
staeckt: houd op met, staak. Deze, thans gewone bet. van het w.w. staken komt pas in de 16e eeuw op; Mnl. Wdb. VII, 1906, 7.

[p. 141]

 

Dan zoo zalmen / veynsters / ende dueren // sluuten,

1105

Ende alle vyleynen / vruecht benyenden trueren // buuten,¹¹⁰⁵

 

En dan speelen metten volcke / vanden huuse // binnen,

 

Om swaerheyts abuuse // dinnen.

Wellust des vleeschs.

 

Sonder ruuse // minnen¹¹⁰⁷

 

Zoo moet men u / want therte naer gheen ander goom // slaet.¹¹⁰⁸

 

Daer en es maer van wyne / dat anden boom // staet,¹¹⁰⁹

1110

Ende van binnen / zal de werdinne / zonder cromme // vlegghen¹¹¹⁰

 

Bedt dan een stomme // zegghen.

De Werelt, werdinne.

 

Ick zal de somme // legghen.¹¹¹¹

 

Ziet, jonckman / ick en wil niet dat ghy van myn // claecht.¹¹¹²

 

Juuste thien dobbel duucaten / dat den wyn // draecht.¹¹¹³

 

Dats de effene somme / ick en rekene niet nauwe¹¹¹⁴

 

Hier ghezeyt in trauwe.

Begherlickheyt der ooghen.

1115

Maer van binnen, jonckvrauwe,¹¹¹⁵

 

Zeght zoetelicken / up dat hy van onslieden niet // schee,¹¹¹⁶

 

Want ghynghe hy wech / wy bleven int verdriet // bee.¹¹¹⁷

 

Zeght, lief / zoudy scheeden / Duer tghepeyns verheenick,¹¹¹⁸

 

En tzelve beweenick.

Den Verlooren Zoone.

 

Ach myn liefkins, neenick.

1120

Want onse vruecht / en heeft noch maer een beghinnen,¹¹²⁰

 

Myn amoruese vrindinnen.

De Werelt, werdinne.

 

Hoort voort van binnen;¹¹²¹

 

^* Voort eerste gherechte / zondere maken quellinghen // iet,¹¹²²

 

Zoo legghe ick juuste achtenveertich schellinghen // ziet,¹¹²³

 

Ende voor tweede zoo brochte ick tot verzoetsele¹¹²⁴

1125

Het costelick gherechte / Der zonden voetsele,

1105 vyleyn: kinkel, ruwe kerel, onbeschaafde mens. Mnl. Wdb. IX, 487.
trueren: mogen buiten blijven treuren.

1107 swaerheyt: verdriet. Mnl. Wdb. VII, 2476, 7.
abuuse: het verkeerde. Mnl. Wdb. I, 6. Hier te verstaan: het ongerijmde verdriet.
dinnen: doen afnemen, verminderen. Trans. Vgl. de Aant. bij vs. 262.
Hier gebruiken wij de inf. met te. Bij Lawet, evenals in het Mnl. blijft na een voorzetsel, vooral na om, dit te weg. Vgl. Stoett, Synt. § 282.
ruuse: onenigheid, twist, ruzie. Mnl. Wdb. VI, 1708, laatste art. Moet men misschien achter ruuse een komma lezen?

1108 naer gheen ander goom slaet: slaat op niemand anders acht. Vgl. de Aant. op vs. 974.

1109 anden boom: op de lat staat slechts wijn. Vgl. de Aant. op vs. 975.

1110 van binnen: van wat binnen, n.l. in de keuken waar de spijzen zijn klaar gemaakt, nog te betalen open staat ...
zonder cromme vlegghen: zonder mankeren. Vlegghe = gebrek, mankement; Mnl. Wdb. IX, 601. Hierbij staat cromme als een versterking; adj., met de bet. van krom, ook verkeerd, slecht. Mnl. Wdb. III, 2123. Het past dus goed als versterking bij vlegghe.

1111 legghen: vaststellen, berekenen. Mnl. Wdb. IV, 315, 3.

1112 van myn: over mij. Voor deze vorm op -n die in de 16e eeuw algemeen gebruikelijk was, vgl. Van Halteren § 10. Ook in het Mnl. was deze vorm gewoon, vgl. Van Helten 329. In de 17e eeuw en later is het gebruik tot de volkstaal beperkt; vgl. Van Helten, Vondel's taal § 116.

1113 draecht: bedraagt, beloopt. Mnl. Wdb. II, 384, III, 2.

1114 effen: juist, precies. Of in verband met het volgende: billijk. Adj. Mnl. Wdb. II, 578, of 579, 5.
nauwe: scherp, inhalig. Mnl. Wdb. IV, 2216, 4.

1115 in trauwe: op mijn woord van eer. Mnl. Wdb. VIII, 737, 3.
van binnen: Zie de Aant. op vs. 1110.

1116 zoetelicken: zachtjes aan. Mnl. Wdb. VII, 1486. Versta: Maak het niet te bar met de rekening, maak ze niet te hoog, anders loopt hij weg.
schee: scheide. Uit de optatief vorm schede van scheden. Voor verlies van de -d- vgl. mee - mede, Franck § 115, 5.

1117 bee: beiden. Vgl. de voorgaande Aant.

1118 ghepeyns: gedachte (aan iets, n.l. aan het weggaan van de Verlooren Zoon). Mnl. Wdb. II, 1465, 1.
verhenen: anstig worden, bang worden. Mnl. Wdb. VIII, 1707 s.v. verenen. De h- is Vlaams. Vgl. voor meerdere voorbeelden Van Helten § 132, c.

1120 heeft een beghinnen: begint. Rederijkers omschrijving.

1121 van binnen: Zie de Aant. op vs. 1110.

* fol. 140

1122 quellinghe: kwelling. Versta hier: zonder het te erg te maken, als antwoord op wat Begherlickheyt der ooghen zo juist heeft gezegd.

1123 legghen: rekenen. Vgl. de Aant. op vs. 1111.

1124 tot verzoetsele: tot veraangenaming. Bij versoeten: zoeter maken, aangenaam maken. Mnl. Wdb. VIII, 2505. Verdam geeft in kol. 2506 een voorbeeld van versoetsel = verzachting. Ook Kil. heeft het in deze betekenis.

[p. 142]

 

En daer vooren legick / als werdinne experdich // ras,¹¹²⁶

 

Tzestich schellinghen / dat ten rechten wel werdich // was,¹¹²⁷

 

Hoe wel ick en winder niet an een luucker // blaykin.¹¹²⁸

 

Twee roosenobels legick voor het suucker // vlaykin.¹¹²⁹

1130

Ende naer costume zoo moet ghy noch betalen¹¹³⁰

 

Twee gouden croonen / voor schoon serveten ende dwalen.¹¹³¹

 

Dus of ghecort, de somme / en dat ten principale // bedt,¹¹³²

 

Bedraecht twee hondert thien pont int generale // nedt.¹¹³³

 

Tsya, speelt up / ende dat tmynen eersten beromme,¹¹³⁴

 

De gheheele somme.

Den Verlooren Zoone.

1135

Hey! laet roeren de bomme¹¹³⁵

 

Vry waer ick comme // Ick en hebbe gheen boorghens // noot!¹¹³⁶

 

Ziet vry datte / en van u, werdt, alle zoorghens // stoot.¹¹³⁷

Den Verlooren Zoone tooghende zyn buerse ofte zacxkin.

 

Het betalen van als / ick maeckt met blyde aenschyns // vroet,¹¹³⁸

 

my lettere ghepyns // doet.

Overdaet, den werdt.

 

Tsya, noch een paer stoopen wyns // goet¹¹³⁹

1140

Om tavont te bancketteren / tot onsen vermete¹¹⁴⁰

 

Hier binnen int secrete.

Wellust des vleeschs.

 

Maer doet ons de wete,¹¹⁴¹

 

Wat zullen wy hebben / die hier, bevryt van gheschille,

 

Zitten tot uwen wille?

Den Verlooren Zoone.

 

Hout ghylien dat, en zwycht stille.¹¹⁴³

 

Daer es elck een paer roosenobels / om te vervroyene¹¹⁴⁴

 

En pynt niet te schoyene.

Elcken vrauwe ghevende een paer roose nobels.

Begherlickheyt der ooghen.

1145

Dits om my te vermoyene¹¹⁴⁵

 

Ter eeren van u / myn liefste amorues juweelkin,

 

Wel aerdich dreelkin.¹¹⁴⁷

Wellust des vleeschs.

 

Bylo, met myn deelkin

1126 experdich: voortreffelijk. Vgl. de Aant. bij vs. 569. Ook expert komt voor, vgl. de Aant. op vs. 246.

1127 tzestich: zestig. Voor de t- zie Franck § 233. In het Westvlaams is die t- behouden, zie De Bo s.v. tsestig. Vgl. nog -tneghentich in vs. 570.
dat: dat het = die het. Over dit pron. rel. dat bij een antecedent van een ander getal en geslacht zie Stoett, Synt. § 51.
ten rechten: ten volle. Mnl. Wdb. VI, 1086, 3.

1128 winder: win er, met ingevoegde -d-, te vergelijken met de -d- in minder; vgl. Franck § 116, 1.
luucker blaykin: ? Bij De Bo staat luker = knipmes (van Mnl. luken = sluiten). Blaykin = verkleinw. van blat, dat van verschillende platte, op een blad gelijkende voorwerpen gezegd wordt. (Mnl. Wdb. I, 1290, 4). Hier kan dus bedoeld zijn: het blad, het lemmet van een knipmes, en dan iets van weinig waarde. Dus: Ik verdien er zo goed als niets aan.
Een tweede veronderstelling: blaykin = blaadje van een boom, dat als iets van geringe waarde beschouwd kan worden; vgl. niet een blat = volstrekt niets (Mnl. Wdb. I, 1289, 1). Luucker zou dan een adj. moeten zijn. De vreemde uitgang -er kan men misschien op rekening van het rijm zetten. Een adj. luuck = week, slap kende Verdam nog niet uit het Mnl., maar hij veronderstelde het bij een subst. luucheit = weekheid. (Mnl. Wdb. IV, 913). Hier zou men dan hebben een slap blaadje, wat mijns inziens beter past dan blad van een mes.
Hoewel ik het nergens vond bevestigd, zouden we hier ook met de naam van een oude munt te doen kunnen hebben.

1129 roosenobel: Naam van een gouden munt. Mnl. Wdb. VI, 1632.

1130 naer costume: volgens gewoonte. Mnl. Wdb. III, 1984 geeft slechts van, bi costume(n).

1131 croone: Benaming van allerlei gouden munten. Mnl. Wdb. III, 2132, 5.
dwale: handdoek, dekservet. Mnl. Wdb. II, 493.

1132 ofghecort: afgerond? Afcorten = korter maken; afkorting = korting; Mnl. Wdb. I, 243.
ten pricipale: tot de hoofdsom, wat de hoofdsom betreft. (Mnl. Wdb. VI, 687, B 2). Er moet dus nog meer betaald worden!

1133 pont: benaming van een geldswaarde. Mnl. Wdb. VI, 557.
int generale: in het algemeen, alles te samen, in totaal. Vgl. de Aant. op vs. 639.

1134 speelt up: betaal, kom voor de dag met. Deze samenstelling komt in het Mnl. Wdb. niet voor. Vgl. een kaart opspelen = uitspelen, open op tafel leggen; Nedl. Wdb. XI, 1227, 2.
tmynen eersten beromme: bij mijn eerste eis, manen? Berommen = roemen, pochen. Mnl. Wdb. I, 954.

1135 bomme: trommel. Mnl. Wdb. I, 1357 geeft alleen het verkl.w. bommekyn = vaatje. Kil. bonghe, j. bomme = tympanum. Bij Anna Byns komt bomme = trommel reeds enkele malen voor; vgl. Van Helten, Gloss. blz. 13.

1136 gheen boorghens noot: ik behoef niet te lenen. Borghen = geld opnemen, Mnl. Wdb. I, 1379, 6.

1137 datte: dat. Vgl. de Aant. op vs. 191.
zoorghens: zorgen. De -s kan als een genitief-s na alle opgevat worden.

1138 met blyde aenschyns: met een blij gelaat. Hier heeft men contaminatie van twee constructies. Met blyde aenschyne en blyden aenschyns, een adverbiale uitdrukking als ons goedsmoeds. (Over deze vgl. Stoett, Synt. § 171). Het rijm kan deze contaminatie in de hand gewerkt hebben.

1139 lettere: weinig. Mnl. Wdb. IV, 902, 2. De gewone vorm is lettel, luttel. De vormen op -er zijn Vlaamse bijvormen, die nog bestaan. Zie De Bo. s.v. letter.

1140 vermet: stout stuk. Mnl. Wdb. VIII, 2122, 1.

1141 int secrete: in het geheim, niet in het openbaar, op een plaats niet voor ieder toegankelijk. Mnl. Wdb. VII, 943.
doet ons de wete: deel ons mede. Wete = kennisgeving. Mnl. Wdb. IX, 2375, 5.

1143 hout: neemt aan. Mnl. Wdb. III, 627. Vgl. ook vs. 990.

1144 vervroyen: zich verheugen, zich verblijden, blij zijn. Intr. Mnl. Wdb. IX, 249.

1145 pynen: zich inspannen. Intr. Mnl. Wdb. VI, 362, III, 3. Hier dient het ter omschrijving.
schoyen: weggaan, er van doorgaan. Mnl. Wdb. VII, 642: 16e eeuw. Vgl. schoye spelen in vs. 858.

1147 dreelkin: liefje. Hier gezegd van de Verlooren Zoone. In vs. 1018 en 657 wordt het van een meisje gezegd!

[p. 143]

 

Zallick oock tzelve doen / fyn met cloucke zinnen.

 

Dus lief, gaen wy tsamen ter camere binnen

1150

^* Houden ons bancket / en alst u zal lusten // zaen¹¹⁵⁰

 

Zoo zullen wy om slapen / met u ter rusten // gaen.

Hier zullen zy tsamen binnengaen ende gordynen sluuten.

PAUSA

* fol. 140^vo

1150 bancket: feestmaal, feestgelag. Mnl. Wdb. I, 564 geeft alleen het w.w. banketeren = een feestmaal houden, feestvieren.

      Hier zullen beede de zinnekins
      uut commen van binder gordynen.

Sinnelick Ingheven.

 

Hou, dats ghebancketert!

Quaden Wille.

 

Ja, met schoone vrauwen.

Sinnelick Ingheven.

 

Int huus der vruechden.

Quaden Wille.

 

En dat zeer overdadich.

Sinnelick Ingheven.

 

Hy werdt haest verabuzert!¹¹⁵⁴

Quaden Wille.

 

Commende in zwaer berauwen.

Sinnelick Ingheven.

 

Hou, dats ghebancketert!

Quaden Wille.

1155

Ja, met schoone vrauwen.

Sinnelick Ingheven.

 

Hy werdt gheschandelazert.¹¹⁵⁶

Quaden Wille.

 

Hy zalder thooft omme crauwen!

Sinnelick Ingheven.

 

Ja hy, als den meswuechden.¹¹⁵⁷

1154 verabuzeren: benadelen; hier sterker: ten gronde richten. Mnl. Wdb. VIII, 1421.

1156 schandelazeren: te schande maken. Mnl. Wdb. VII, 299, 3. Vgl. voor de vorm: schandaliseren, waar van de -a- is overgegaan in -e- wegens de geringe klem, en door de bijgedachte aan schande.

1157 ja hy: over dit schijnbaar overbodige pron. bij ja vgl. Stoett, Synt. § 33. Het is nog algemeen gebruikelijk in het Westvlaams, vgl. De Bo s.v. ja.
als den meswuechden: als de misleide. Meswueghen = misleiden; trans. In het Mnl. bestaat meswegen = een verkeerde weg in slaan, verdwalen, intrans. Mnl. Wdb. IV, 1757. Voor de klank vgl. het West vla. weugen = geleiden; De Bo s.v.

[p. 144]

Quaden Wille.

 

In droufheden onghenadich.

Sinnelick Ingheven.

 

Hou, dats ghebancketert!

Quaden Wille.

 

Ja, met schoone vrauwen.

Sinnelick Ingheven.

 

Int huus van vruechden.

Quaden Wille.

 

En dat zeer overdadich,^1152-1159

 

Stout ende onberadich.

Sinnelick Ingheven.

1160

Nu zalter gaen vallen schadich,¹¹⁶⁰

 

Want byder werdinne / esser een somme lastelick¹¹⁶¹

 

Gherekent / ende noch zoo terren zy vastelick.¹¹⁶²

 

Want by hem zyn nu commen / ick hebt ghezien ommers,¹¹⁶³

 

^* Oblye draghers / speellieden / ende oock mommers.¹¹⁶⁴

1165

Dynckt offer niet veel commers // zal commen duere

 

In zeer corter huere.

Quaden Wille.

 

Dat beloovick ter cuere!¹¹⁶⁶

 

Hoort, men esser uut ghetruere; // men speelter met flueten,

 

Zoo doet oock met terninghen / vry, met gheen kueten!¹¹⁶⁸

 

En watmer speelt / ofte te berde stelt // iet,¹¹⁶⁹

1170

Den jonckman eist diet al zelve ghelt // ziet,¹¹⁷⁰

 

En wyere oock compt / van achtere ofte vooren,

 

Elckens cost essere ghebooren.¹¹⁷²

Sinnelick Ingheven.

 

Tesser al vruecht te hooren!

 

Maer een druckich bespooren // zalmer of zien roeren¹¹⁷³

 

Duer ons tamboeren.¹¹⁷⁴

1152-1159 De zinnekens openen hun scène weer met een rondeel.

1160 onberadich: onbezonnen, ondoordacht. Mnl. Wdb. V, 248.
schadich vallen: nadelig uitvallen, aflopen. Dit adj. is niet Mnl. Het behoort bij schade = nadeel; Mnl. Wdb. VII, 202, 2. Voor vallen = uitvallen, een goed of slecht gevolg hebben vgl. Mnl. Wdb. VIII, 1208, 7.

1161 lastelick: bezwarend, zeer groot. Bijvoeglnw. Mnl. Wdb. IV, 171, 2.

1162 vastelick: bestendig, zonder onderbreking. Bijwoord. Mnl. Wdb. VIII, 1300, 3.

1163 ommers: immers. Mnl. Wdb. II, 629, 3. De gewone Mnl. vorm was emmer(s). Verdam citeert ommers uit Noord-Nedl. bronnen; ook thans is het nog in Hollandse dialecten de gewone vorm. Het is echter ook gebruikelijk in het Westvlaams, vgl. De Bo.

* fol. 141

1164 oblye draghers: oblieventers. Oblye = oblie, dun wafeltje. Mnl. Wdb. V, 3.
mommer: gemaskerde, hier: rondtrekkende komediant. Mnl. Wdb. IV, 1883.

1166 in zeer corter huere: zeer binnenkort. Op de voorgevoegde Vlaamse h- is reeds meermalen gewezen. Vgl. Van Helten § 132, c.
Voor het Westvlaamse rijm duere: huere zie Franck § 45.
beloovick: verzeker ik. Mnl. Wdb. I, 867, 2.
ter cuere: stellig. Bijwoordelijke uitdrukking, ter versterking. Mnl. Wdb. III, 1897.

1168 terningh: dobbelsteen. Mnl. Wdb. VIII, 262.
met gheen kueten: niet met bikkels. Dus: geen onschuldig kinderspelletje, om grof geld? Het woord komt in het Mnl. Wdb. niet voor. De Bo keute = koot, bikkel, waarmee kinderen spelen.

1169 te berde stellen: op het speelbord, schaakbord zetten, n.l. de inleg waarom gespeeld wordt. Mnl. Wdb. I, 972.

1170 ghelden: betalen. Mnl. Wdb. II, 1204, 1.

1172 elckens cost essere ghebooren: ieders kost is er gereed, ieder vindt er de tafel gedekt. Cost in de bet. van eten en drinken; Mnl. Wdb. III, 1971, 4. Ghebooren komt in deze bet. niet voor in het Mnl.

1173 bespooren: onbep. wijs als subst. gebruikt. Het woord komt in het Mnl. Wdb. niet voor. Misschien kan men het naast sporen = aanvallen, bestoken zetten (Mnl. Wdb. VII, 1784, 2), en dan vertalen met aanval van een ongeluk, ongeluk, ramp.
roeren: opkomen, te voorschijn komen. Intrans. Mnl. Wdb. VI, 1546, 3.

1174 tamboeren: trommelen, op de trommel slaan. Mnl. Wdb. VIII, 59. Hier niet letterlijk op te vatten. Bij De Bo bet. tamboeren: lawaai maken, iem. afrossen.

[p. 145]

Quaden Wille.

 

Dats waer, want alle de hoeren

1175

Cryghen met hare voeren // de proye in haer bedwanck.¹¹⁷⁵

 

Zy weten den rechten ganck.

Sinnelick Ingheven.

 

Dat doen zy even stranck.¹¹⁷⁶

 

Maer sprickt my eer lanck // van deser legende,¹¹⁷⁷

 

tWerter al allende.¹¹⁷⁸

Quaden Wille.

 

Ja, tgasthuus int ende!

 

Want ick wyse de bende // zeer cortelicken verschoyt¹¹⁷⁹

 

Als volcxkin beroyt.

Sinnelick Ingheven.

1180

tGhelt es verschost, verpoyt,¹¹⁸⁰

 

Vertert, vermoyt; // want alle de spyse, onvermynckt,¹¹⁸¹

 

Overdaet te nieten brynckt.

Quaden Wille.

 

Ja, en wyere drynckt,

 

Hy zelve schynckt // den wyn, gheensyns vercurtende,¹¹⁸³

 

Maer meestdeel sturtende.

Sinnelick Ingheven.

 

Ja, en elcken hurtende,¹¹⁸⁴

1185

Up dat hy zoo doende / vulbrynghe zyne overdaet.¹¹⁸⁵

 

Noyt soberder staet!¹¹⁸⁶

Quaden Wille.

 

Ick en weet hem vry gheenen raet,

 

^* Want zoot hier nu gaet, // al binnen den lande,

 

Ick duchte van brande.¹¹⁸⁸

Sinnelick Ingheven.

 

Tys claghelicke schande

 

Buuten allen verstande // zyn onredelick voort // stellen.¹¹⁸⁹

1175 voere: streek, eerloze handeling. Mnl. Wdb. IX, 725, 4 b.

1176 stranck: onverbiddelijk, stipt, streng. Mnl. Wdb. VII, 2274, 8.

1177 legende: leven, n.l. dat daar geleid wordt. In deze bet. komt legende ook in het Mnl. voor; vgl Mnl. Wdb. IV, 307. Vgl. nog Kil. legende = vita divorum.

1178 allende: ellende. De aanduiding van de onduidelijke vocaal van de zwak beklemtoonde eerste lettergreep wisselde in het Mnl. wel. Vgl. naast metael ook matael, motael. (zie vs. 112). In het Westvlaams bestaan de vormen allende en motaal nog, vgl. De Bo. Zie voor een soortgelijk geval nog II vs. 154: serope en II vs. 630 syrope
gasthuus: armhuis. Mnl. Wdb. II, 931, 2.

1179 ick wyse....verschoyt: ik jaag weg. Wysen = leiden, de weg wijzen; Mnl. Wdb. IX, 2686, 6. Verschoyen = op de loop gaan, zijn biezen pakken; Mnl. Wdb. VIII, 2372.
cortelicken: binnen kort, spoedig. Mnl. Wdb. III, 1950.

1180 verschossen: brassen, slempen. Mnl. Wdb. VII, 685. Het is nog Westvlaams, zie De Bo.
verpoyen: verdrinken, door drank verkwisten. Mnl. Wdb. VIII, 2254, waar èèn 16e eeuwse plaats wordt opgegeven.

1181 vermoyen: verkwisten aan mooie dingen, aan opschik. Mnl. Wdb. VIII, 2168 geeft voor deze bet. geen bewijsplaatsen, maar verwijst naar Oudemans voor plaatsen uit de 17e eeuw.
onvermynckt: zonder mankeren, zonder dat er iets aan ontbreekt: geheel en al. Bij het w.w. verminken = verminken, schenden, Mnl. Wdb. VIII, 2145. Vgl. de uitdr. zonder myncken = zonder dat er iets aan ontbreekt, Mnl. Wdb. IV, 1420, II, 3, die in het tweede spel voorkomt, II vs. 1123. Ten grondslag ligt het subst. menke, minke = gebrek, mankement; Mnl. Wdb. IV, 1418, 2.

1183 vercurten: beperken. Hier: karig schenken, de glazen niet vol schenken. Mnl. Wdb. VIII, 1942, 2.

1184 sturten: uitgieten, overgieten. Hier: de glazen zo vol schenkend dat ze overlopen. Mnl. Wdb. VII, 2239, 4.
hurten: aansporen, aanzetten (sc. om te drinken). Mnl. Wdb. III, 607.

1185 vulbrynghe zyne overdaet: zijn misdaad voltooie. (Versta: Behalve zelf door onmatigheid te zondigen, spoort hij anderen ook nog er toe aan). Voor overdaet = misdaad, vgl. Mnl. Wdb. V, 2113, 5.
Of moet men verstaan: aan zijn (n.l. van de Verl. Z.) overvloed een einde maken? Maar overdaet heeft in het Mnl. deze bet. nog niet, en van volbringen = een einde maken aan geeft Verdam slechts èèn plaats, vgl. Mnl. Wdb. IX, 800, 2.

1186 noyt soberder staet: nooit was hij er slechter aan toe. Staet = toestand, gesteldheid, Mnl. Wdb. VII, 1887, 1.

* fol. 141^vo

1188 duchten van: vrezen voor. Als praep. bij duchten heeft het Mnl. zowel voor als van. Mnl. Wdb. II, 452.
brand: het vuur n.l. als straf in de hel.

1189 voort stellen: manier van doen, bedrijf. Inf. als subst. gebruikt. Mnl. vortstellen komt alleen trans. voor = plegen, bedrijven. Mnl. Wdb. IX, 1208, 7.

[p. 146]

1190

Met onsen doene zul wy hem haest over boort // vellen!¹¹⁹⁰

 

Want den honghere hier nu / onder cleen en groot // cleeft,¹¹⁹¹

 

Zoo dat de rycke des lants nauwe ghenouch broot // heeft.

 

Des plaghen exploot // sneeft / up hem met versnellen¹¹⁹³

 

Tot een lastich bequellen.

Quaden Wille.

Hier zien beede de zinnekins bynder gordynen.

 

Helpe! vyanden der hellen!¹¹⁹⁴

1195

Wel wat zal dit bespellen? // Wat werdt hier bedreven?¹¹⁹⁵

 

Ziet, au! Zinnelick Ingheven.

Sinnelick Ingheven.

 

Haest werdt hy in sneven,¹¹⁹⁶

 

Zoo ickt cleven // zien daer met stranghe vlaghe // gaen.¹¹⁹⁷

 

De werdinne wil gheldt hebben van haer ghelaghe // zaen.

 

Het gater al vaghe // waen / de buerse es ydel van ghelde.¹¹⁹⁹

 

Dies es hy de ghequelde.

Quaden Wille.

1200

tGater al met ghewelde!

 

Hy licht de ghevelde // onder svrauwen voet // stant.¹²⁰¹

 

Men speelt scabbeghen goet // pant.

Sinnelick Ingheven.

 

Es datte zyn ghemoet, // quant?⁺¹²⁰²

 

Bylo, zulckdanich zoet // lant / staet hem te bezuerene¹²⁰³

 

In langhen gheduerene.¹²⁰⁴

Quaden Wille.

 

Jaet vry te betruerene.

1205

Want zy pluumen hem naecktere dan een cockuut.¹²⁰⁵

 

Ende nu compter een vrauwe / van een ander loc // uut,¹²⁰⁶

 

Een leelke pot spinnighe / en dat met eenen spinrocke,¹²⁰⁷

 

Spelende vaste: docke docke.

Sinnelick Ingheven.

Hier gaen de zinnekins beede binnen.

 

Niet beters dan: focke focke,¹²⁰⁸

 

Eerdat wy vanden stocke // bin der krebben // glat¹²⁰⁹

1210

Ghecryghen ten deele up onse rebben // wat!¹²¹⁰

1190 zul wy: Voor deze gesyncopeerde vorm vgl. de Aant. op vs. 114.
over boort vellen: in het ongeluk storten. Verdam vermeldt de uitdrukking niet. Vgl. onze uitdr. iemand over boord werpen = iemand benadelen, te gronde richten, enz. Harrebomée I, 80 b.

1191 cleven: Hier heeft het werkw. een meer algemene bet., zijn. Mnl. Wdb. III, 1540, B.

1193 exploot: In het Mnl. Wdb. niet opgenomen. Nedl. Wdb. III, 4323 geeft: geruchtmakende daad (gebeurtenis). Hier dan misschien: ramp, catastrophe.
sneven: vallen, neerkomen op Mnl. Wdb. VII, 1404.
met versnellen: haastig, snel. Mnl. Wdb. VIII, 2491: hem versnellen = zich haasten.

1194 bequellen: bezuren. Mnl. Wdb. I, 900.
vyanden der hellen: duivels van de hel. Comisch hulpgeroep!

1195 bespellen: betekenen, beduiden. Mnl. Wdb. I, 1083, 2.

1196 in sneven werden: rampzalig worden, aan een slecht einde komen. Omschrijving voor sneven in deze bet. Mnl. Wdb. VII, 1405, 3.

1197 cleven: In het verband zou men willen vertalen gebeuren. Het woord wordt in deze bet. echter nergens gevonden.
ick...zien: Vgl. de Aant. op vs. 496.
stranghe vlaghe: harde slagen. Mnl. Wdb. IX, 576, 4.

1199 het gater al vaghe waen: het is er geheel ijdele hoop, n.l. voor de waardin om haar geld te krijgen, want de beurs is leeg.(?) Waen = hoop, verwachting; Mnl. Wdb. IX, 1524, 1. Vaghe is een adj. In het Mnl. bestaat een adj. vaghe = woest, onbebouwd, van land. Past dat hier? Vgl. nog ons vaag.
ydel: ledig. Mnl. Wdb. III, 785, 1.

1201 de ghevelde: als de gevelde, neergeveld, gevallen; omschrijving voor het verl. deelw.
svrauwen voet stant: het staan (?) van de voet van de vrouw. Stant van staen.

+ 120

1202 scabbeghen: Verkleinwoord van scabbe, een kledingstuk, linnen kiel; Mnl. Wdb. VII, 193. In het Westvla, bestaat het woord nog in deze betekenis; De Bo. Verdam vermeldt t.a.pl.: Scabbeken is goet pant. Goedthals 63 (met de bijvoeging ‘au saillir faut argent ou gage, qui n'a argent si laisse gaige’.) De zelfde uitdrukking in een refrein uit een bundel van 1524, door prof. de Vooys gepubliceerd in Tijdschr. 21, bl.z 103:

In die stadt en waren sy niet die hem kinden
ey lacen dies moest scabbeken goet pant syn
Syn tabbaert bleef daer / syn loos onderwinden
bedrooch hem / dies mocht hy wel inden brant syn
Hy liep half naeckt thuyswert /....

Hier bij Lawet zal de betekenis van de uitdrukking zijn: men kleedt hem uit, men berooft hem van zijn kleren.
Quaden wille wil dus zeggen: Omdat hij niet meer betalen kan, moet hij zijn kleding afstaan, men doet hem zijn kiel uit.
ghemoet: de behandeling die hij ondervindt, bejegening. Mnl. Wdb. II, 1371, 4.
quant: gezel, kameraad, Vgl. Mnl. Wdb. VI, 845.

1203 zoet lant: Versta: de herberg waar hij het zo goed gehad heeft.

1204 in langhen gheduerene: voor lange tijd. Ghedueren = duren, voortduren. Mnl. Wdb. II, 1086, 1.

1205 pluumen: plukken. Mnl. Wdb. VI, 497.
cockuut: koekoek. Mnl. Wdb. III, 1694.

1206 van een ander loc:? Mnl. Wdb. IV, 738, geeft loc = gat, opening, hol. Men verwacht hier iets als: van een andere soort.

1207 pot spinnighe: Waarschijnlijk vormen de beide woorden één scheldnaam, waarvan echter het eerste deel niet duidelijk is. Het Mnl. Wdb. VI, 624 kent wel potridder als schimpnaam.
spinnighe: spinster. Mnl. Wdb. VII, 1742.

1208 vaste: herhaaldelijk, voortdurend. Adv. Mnl. Wdb. VIII, 1296, 7.
docke docke: mep mep. Kil. geeft een verb. docken = dare pugnos, ingerere verbera (afrossen, ranselen). De Bo dokken = kloppen, slaan; en dok = stoot, slag.
focke focke: buk buk. De Bo zich fokken = zich nederhukken, hurken. Het woord kan hier ook betekenen: weglopen, vgl. Oudemans 2, 214: nae huis toe fokken = naar huis gaan.

1209 bin der krebben: in de hel? Krebbe kan betekenen een kolk of vuilnisput (Mnl. Wdb. III, 2072, 2), bij overdracht kan de hel bedoeld zijn.
glat: glibberig, van de hel gezegd? Dit is de gewone bet van het woord. Mnl. Wdb. II, 1988. Of is het weer een stopwoord, als in vs. 1039, vgl. de Aant.

1210 ghecryghen ten deele: als aandeel krijgen.

[p. 147]

Overdaet, den werdt.

Hier compt een vrauwe gheheeten

 

Soo zoo, Aermoe / jaecht wech / den onwerden druut // mal.¹²¹¹

 

^* Syn cleederen zyn vertert / zyn gheldekin es uut // al.¹²¹²

 

Gheen zulcke gasten / en willick meer gheryven // zoo,¹²¹³

 

Datse buuten blyven // vro!

Aermoe, zeer pover int habyt den Verlooren Zoone uut slaende.

Den Verlooren Zoone.

 

Ach, ketyf der ketyven // snoo,¹²¹⁴

1215

Mach ick van myn zelven nu wel vermonden.

 

Dat dalder onwerdichste / allere vrauwen bevonden

 

My dus stelt als verzonden // in poveren state!¹²¹⁷

 

Ach Aermoe / ghy zyt een vrauwe van cleender bate,¹²¹⁸

 

Dat ghy my svruechden zate // met u bedwanck // sterck¹²¹⁹

1220

Doet ruumen / dwelcke voor my es een cranck // werck.¹²²⁰

Den Verlooren Zoone binnen gaende.

      Hier commen uut de gheestelicke
      personayghen metten Troosteloosen
      Zondare, tspel vervolghende.

Warachtich Bewys.

 

Elcken neme hier / tzy cruepele ofte manck, // merck,¹²²¹

 

En dat tot een exsempele / binnen dit vranck // perck,

 

Hetwelcke commen zal ten trooste int openbare

 

Van elcken troosteloosen aermen zondare,

1225

Zoo men dat int clare, // naer het sgheests virtuut // vlegghen,¹²²⁵

 

Ten rechten zal tbesluut // zegghen.¹²²⁶

Den Troosteloosen Zondare.

 

Willet my doch uut // legghen,

 

Want ick weet voor warachtich / datter ghescreven // staet:

 

Den gheest mackt tleven / maer de lettere doot beseven // slaet.¹²²⁸

 

Dies gheeft int ancleven // raet / uut jonstigher adere,¹²²⁹

1230

Want ick zach datten zoone / ontfynck vanden vadere

 

Alle tgoet / daer hy in mochte wesen deelachtich.

 

Wye was den vader voordachtich?¹²³²

Scriftuerlick Troost.

 

Dheere God almachtich.

1211 onwerd: verachtelijk, nietswaardig. Mnl. Wdb. V, 1571, 5.
druut: kwant, snaak. Mnl. Wdb. II, 447, 2.

* fol. 142

1212 uut: op, verteerd. Mnl. Wdb. VIII, 868, 6.

1213 gheryven: van dienst zijn, bedienen. Mnl. Wdb. II, 1551, 2. In het Westvlaams is het nog gebruikelijk; zie De Bo s.v. gerieven.

1214 vro: vrolijk. Als stoplap heeft het weinig betekenis.
ketyf: rampzalige. Mnl. Wdb. III, 1280, 2. Voor de hier gebruikte superlatieve genitief vgl. de Aant. op vs. 1041.

1217 stelt als verzonden: wegjaagt. Omschrijving voor versenden = wegjagen; Mnl. Wdb. VIII, 2405, 2.

1218 bate: voordeel. Mnl. Wdb. I, 597.

1219 zate: woning, huis. Mnl. Wdb. VII, 176, 3. svruechden zate is synoniem met het herhaaldelijk gebruikte huus der vruechden.

1220 ruumen: ontruimen, n.l. het huis der vreugde.

1221 manck: verminkt, gebrekkig. Mnl. Wdb. IV, 1124.
merck nemen: op letten, acht slaan op. Merck = aandacht, oplettendheid. Mnl. Wdb. IV, 1451.

1225 int clare: duidelijk, klaar, helder. Mnl. Wdb. III, 1461.
sgheests virtuut: de kracht van de geest, het verstand. Mnl. Wdb. IX, 530, II.
vlegghen: De zin is: voor zover de gebrekkigheid, de onvolmaaktheid van de kracht van het verstand toe laat. Is dit vlegghen een eigengemaakt verb. van vlegge = gebrek, mankement, dat men ook in vs. 1110 aantreft? (zie aldaar de Aant.).

1226 tbesluut: tot besluit, tot slot? Want object van zegghen is dat uit vs. 1225.

1228 beseven: openlijk stellig. Stoplap met vage betekenis. Deelw. van beseffen.

1229 ancleven: aangelegenheid. Vgl. de Aant. op vs. 323.
adere: gemoed, geest, zin. Mnl. Wdb. I, 57, 2.

1232 voordachtich: bedachtzaam, voorzichtig. Mnl. Wdb. IX, 967, 1.

[p. 148]

 

Desen hadde twee zoonen / zoo by Lucas gescreven // cleeft,¹²³³

 

Die den joncxsten / naer zynen heeschs ghegheven // heeft

1235

De porchye zyns goets / hem toecommende onbelaen¹²³⁵

 

Naer Christus vermaen.

Den Troosteloosen Zondare.

 

By wyen zallick dan verstaen¹²³⁶

 

tJoncxste zoonelick graen? // Zeght zonder vallen int eynsche¹²³⁷

 

tVerstant te weynsche.

sGheests Inspiratie.

 

^* Dats ter werelt den meynsche,¹²³⁸

 

Die zeer cranck es / en tot goet doen onghewuene,

1240

Noch gheen vulcommen man zynde / vroom van ghestuene,¹²⁴⁰

 

Als totter vulcommen mate / des ouderdoms Christi.

 

Maer es als een kindt / dwelcke zonder list // zy,⁺¹²⁴²

 

Dat hem laet wanckelen / en waeyen met alle winden¹²⁴³

 

Der valscher leeringhe ontbinden.

Warachtich Bewys.

 

Naer waer bevinden

1245

Hem niet ghenouch zynde / dat hy wel ende wyselick

 

Bewaert / gheregiert es / ende oock zeer pryselick

 

Bezoorcht es / van zynen hemelschen Vadere ryckelick,

 

Maer wil dan / zoot speelwys openbaer was blyckelick,¹²⁴⁸

 

Uut quaden wille / en zinnelick ingheven / hebben zyn // goet,

1250

Dat hem maer toe in toecommende termyn // stoet,¹²⁵⁰

 

Van zynen vader / God den Heere vul jubilatien,¹²⁵¹

 

Als Goddelicke ghiften / by zynder goeder gratien,

 

Als wetenscap / syentie / wysheit / speciale,

 

Myts alle gheestelicke ghiften / die int generale

1255

Van booven nedere dale // vanden Vadere der lichten,⁺¹²⁵⁵

 

Naer Jacobus dichten.¹²⁵⁶

Scriftuerlick Troost.

 

Nu voorts tot stichten.

 

Als desen joncxsten zoone / heeft beseven // slecht¹²⁵⁷

 

Dat hem zyn vader / alle zyn goet heeft ghegheven // recht,

 

Zoo heeft hyt by hem bestidt / onwyselick bedocht // mal,¹²⁵⁹

1233 cleven: zijn, staan. Het werkw. is hier koppelwerkwoord. Cleven = vast zitten, blijven zitten. Mnl. Wdb. III, 1538.

1235 onbelaen: onbezwaard. Mnl. Wdb. V, 238. Zodat er dus niets meer af hoeft? Vgl. een onbezwaarde erfenis.

1236 verstaen by: verstaan onder, opvatten als. Mnl. Wdb. IX, 8, 9 en kol. 9, 10.

1237 zoonelick graen: zoon. Meestal bet. graen, gezegd van een persoon, een uitstekend persoon. Mnl. Wdb. II, 2093, 2.
int eynsche vallen: boos worden, ontstemd worden. Eynsch = boos, ontstemd komt in het Mnl. Wdb. niet voor. Het is echter nog Westvlaams: De Bo, einsch = nijdig, nors. Vgl. nog II vs. 38 de zelfde uitdrukking. In het spel van het Taruwe Graen komt voor zondere verenschen (fol. 93, vs. 254), en in een van de andere spelen vindt men nog int eynsche stellen.

* fol. 142^vo

1238 verstant: betekenis. Mnl. Wdb. IX, 29, 5.
te weinsche: naar wens, naar behoren; hier misschien nog beter: geheel en al. Vgl. Mnl. Wdb. IX, 2155.

1240 vroom: krachtig, kloek. Mnl. Wdb. IX, 1397. Van = tengevolge van? of in?
ghestuene: strijd, of verzet tegen de zonde. Mnl. Wdb. II, 1719.

+ Ephe-4

1242 list: kennis. Mnl. Wdb. IV, 672, 1.
zy: is. Onder invloed van de conjunctief ontstane vorm voor de indicatief. Vgl. voor het voorkomen van deze vorm in de 16e eeuw Lubach § 110 b, en voor het Mnl. Van Helten § 243 b. In het Mnl. treft men de vorm zowel in als buiten het rijm aan, in de 16e eeuw meestal in het rijm. Lawet gebruikt hier deze vorm nog in II vs. 83, 666 en 1008; telkens in het rijm. In II vs. 1196 komt nog voor ick zy, echter niet in het rijm.

1243 waeyen: heen en weer bewogen worden (door de wind.) Mnl. Wdb. IX, 1518, 2.

1248 Zoals zo dikwijls in de lange zinnen van de Gheestelicke personayghen loopt ook hier de zin niet normaal door. De constructie is verward.

1250 toe... staen: toekomen. Mnl. Wdb. VIII, 480, 3.
termyn: tijd, tijdstip. Hier niet in de bet. van tijdruimte. Mnl. Wdb. VIII, 259, 5.

1251 jubibatie: zaligheid. Mnl. Wdb. III, 1076.

+ Jaco-1

1255 den Vadere der lichten: God. Vgl. Jac. 1, 17: a Patre luminum, n.l. van de sterren.

1256 dichten: schrijven, n.l. in zijn brief. Mnl. Wdb. II, 146, 1.

1257 beseven: bemerkt. Van beseffen. Mnl. Wdb. I, 1018, 5.

1259 bestidt: Bijvorm van besteel, besteit? Van besteden = wegbergen, bij zich steken. Mnl. Wdb. I, 1107.
onwyselick bedacht: onverstandig. Vgl. Mnl. dullike bedocht syn = dwaas zijn. Mnl. Wdb. I, 607.

[p. 149]

1260

Naer zyn zinnelickheyt / uut quaden wille overbrocht // al,¹²⁶⁰

 

Niet tot Gods zyns Vader eere / of profyt zyns naesten,¹²⁶¹

 

Maer es danne buuten lande / verre ghereyst met haesten,¹²⁶²

 

Dats duer het boose snoode zondich beleeden // quaet.¹²⁶³

 

Hy zeer verre / van God zynen Vadere verscheeden // gaet,¹²⁶⁴

1265

Zoot verbreeden // staet / Deutronimini vulmaecktelick:¹²⁶⁵

 

Hy heeft God verlaten / die hem gheschepen heeft naecktelick,⁺

 

Ende es wech ghegaen / van zyne eeghen zalicheyt

 

In grooter dwalicheyt.

Den Troosteloosen Zondare.

 

Naer spels verhalicheyt¹²⁶⁸

 

Zach ich dat hy was commende in eene taverne,

1270

Al watmer verterde / dat betaelde hy zeer gherne,

 

^* Al waer alle die jonckwyven / daer by hem zaten.

 

Maer int ende zoo heeft hy tere alle ghelaten,¹²⁷²

 

Gheldt / goet / cappe / kuevele ende cleeren¹²⁷³

 

Tot zyn verzeeren.¹²⁷⁴

sGheests Inspiratie.

 

Dus verlaten met oneeren

1275

Heeft hy zynen vadere / God den Heere almachtich,

 

Ende es gaen trecken / naer den raet onbedachtich¹²⁷⁶

 

Van Zinnelick Ingheven / en Quaden Wille versmadich,¹²⁷⁷

 

Die hem zochten te verleeden ter onduecht dadich,¹²⁷⁸

 

Want zeer onghestadich // zachmense hem stieren

1280

Totter liefde des werels / en huere camerieren,¹²⁸⁰

 

Als Wellust des vleeschs / en Begherlickheyt der ooghen,⁺

 

Duer wyen dat ontfanghen werdt / naer Jacobus vertooghen,⁺

 

De zonde / en die vulbrocht zynde bin tconroot // bloot¹²⁸³

 

Baerst zy het sdoot // noot.

Warachtich Bewys.

 

Voorts zachdy texploot // groot¹²⁸⁴

1285

Hoe onnuttelick dat hy verdede / Gods gaven beperelt¹²⁸⁵

 

Met Overdaet den werdt / en werdinne de Werelt,

 

Nuttende de spyse / voor een huenich zoetsele,

 

Dewelcke ghenampt was: Dootzondich voetsele,

 

Waer mede hy hem zelven was verbrasserene,¹²⁸⁹

1290

In gulsigher onchuisheyt overvloedich hoverene.¹²⁹⁰

1260 overbrenghen: verkwisten, opmaken. Mnl. Wdb. V, 2104, 3.

1261 vader: Dit is nog de oude regelmatige genitief, zonder uit gang Vgl. Franck. § 191. Kolthoff § 8 c geeft slecht 5 plaatsen waar deze oude genitief in het zestiende eeuws door hem is aangetroffen.

1262 danne: dan, vervolgens. Hier nog in de oorspronkelijke vorm. Vgl. Mnl. Wdb. II, 50, 1.

1263 beleeden: leven. Hem beleden = zijn leven leiden. Mnl. Wdb. I, 836, 2.

1264 verscheeden: verwijderd. Deelw. van verscheden, intrans. = zich verwijderen, weggaan. Mnl. Wdb. VIII, 2345, 2.

1265 verbreeden: bekendmaken; het bericht, de mededeling. Mnl. Wdb. VIII, 1542. De onb. wijs als subst. gebruikt.
Deutronimini: Deuteronomium, en in de genitief: Deuteronomii.

+ Deutr-32

1268 dwalicheyt: dwaling, dwalend zijn. Deze vorm is niet Mnl. Bij dwalen = dolen, Mnl. Wdb. II, 494.
verhalicheyt: een zelfde vorming als het voorgaande dwalicheyt. Van verhalen = meedelen, mededeling doen; Mnl. Wdb. VIII, 1791, 5.

* fol. 143

1272 tere: Uit te eenre = bij elkaar, te samen. Vgl. Mnl. Wdb. II, 529, k: voorafgegaan door een voorzetsel heeft een de bet. van elkander.
alle: alles. Alle is de oudere vorm naast het reeds in de M.E. meer gebruikelijke al. Vgl. Mnl. Wdb. I, 317, 2.
laten: achterlaten. Mnl. Wdb. IV, 188, 9 b.

1273 kuevele: kap, mantelkap. Mnl. Wdb. III, 2008 s.v. covel. Verdam merkt op: ‘Het onderscheid tusschen cappe en covele is niet duidelijk: hoogstens zal het slechts een klein onderscheid in den vorm zijn geweest’.

1274 verzeeren: verdriet, smart. Onb. wijs van intr. verzeeren = verdriet hebben, als subst. gebruikt.

1276 onbedachtich: onbezonnen, onverstandig. Het hoort bij raet. Mnl. Wdb. V, 209.

1277 versmadich: verachtelijk. Van versmaden Mnl. Wdb. VIII, 2473, 3.

1278 dadich: Omschrijving voor tot ondeugd doen. Dadich zijn = doen.

1280 cameriere: hofdame, kamenier, dienares. Mnl. Wdb. III, 1147. Vgl. vs. 1045: camerierkins.

+ 1 Johan-1

+ Jacob-1

1283 conroot: Dit woord bet. in het Mnl.: aanhang, gevolg; vooral gezegd van het gevolg van de duivel. Mnl. Wdb. III, 1804. Het Nedl. Wdb. III², 2117 citeert plaatsen uit Van Ghistele en Houwaert waar tswerelts conroot betekent de wereld. Hier zou men conroot wrschl. 't best weergeven met wereld. Vgl. nog bij Everaert: thelsche conroot = de hel.

1284 baerst: baart. Baersen is de intensieve vorm van baren. Vgl. verclaersen naast verclaren, vs. 1039. Mnl. Wdb. I, 520, 1ste art.
exploot: schandelijke daad. Vgl. de Aant. op vs. 1193.

1285 beperelt: kostbaar. Van perle = parel; met parels voorzien. Niet in het Mnl. Wdb. Voor bepeerelt in de meer algemene bet. van versierd, gesmukt vgl. de 16e eeuwse plaatsen door Van Helten aangehaald, Van Helten, Gloss. blz. 9, o.a.

‘Ou die lobben en staen niet soo sij souwen;
Een vrouwe der vrouwen sijdij bepeerelt’.

uit het spel v. S. op die questie: Wat den mensch aldermeest tot conste verwect, blz. 568.

1289 hem verbrasseren: slempen, zwelgen. In het Mnl. alleen: verbrassen, trans. Bij Plantijn een wederk. hem verbrassen = manger trop, s'engouler. Vgl. voor de lange vorm van het woord Mnl. brasseren naast brassen; Mnl. Wdb. I, 1422.

1290 onchuisheyt: Deze spelling behoeft niet op een tweeklank te wijzen; een i als teken achter een ander klinkerteken ter aanduiding van de lange klank bezigt Lawet ook in heircracht, II vs. 1308. Vgl. nog thuuin in II vs. 688.
hoveren: pret maken, feest vieren. Mnl. Wdb. III, 682.

[p. 150]

 

Oock drynckende den wyn zondere verlaetheyt,¹²⁹¹

 

In puere onachtsaemheyt / ghezeyt: Gods versmaetheyt,

 

Zonder eenighe vreese te hebbene met allen.¹²⁹³

 

Ende es zoo int diepste der zonden ghevallen

1295

Met Quaden Wille / en Zinnelick Inghevens verzycke¹²⁹⁵

 

Niet achtende zyns vaders rycke.¹²⁹⁶

Den Troosteloosen Zondare.

 

Noch zach ick publycke,

 

Als zyn goet al vertert was totter laetster myte,¹²⁹⁷

 

Zoo wiert hy naeckt uut ghezonden tzynen verwyte,¹²⁹⁸

 

Ende hem quam een pover wyf met ghecarem // toe¹²⁹⁹

 

Hem slaende met een zwaeren // roe.

Scriftuerlick Troost.

1300

Datte was Aermoe

 

Die danne de zulcke / zondere eenich verflauwen,¹³⁰¹

 

Es slaende met ketyvicheyt ende zwaer benauwen,⁺¹³⁰²

 

^* Soo ghy claer zult anscauwen // in tyden naer desen.

 

Die hem met hoeren ghenerdt / zal quyte zyns goets wesen,⁺¹³⁰⁴

1305

En den hoererders is alle broot zoete bedeghen,¹³⁰⁵

 

Ende en werdt niet moede / totdat hy es ghesleghen.⁺¹³⁰⁶

 

Een hoere es een dyepe gracht / met hooghe wallen;

 

Wyen God onghenadich / dien zal daer in vallen,⁺¹³⁰⁸

 

Zoo ons des Wysemans woorden / nedt int verhooghen,¹³⁰⁹

 

Wel connen bethooghen.

sGheests Inspiratie.

1310

Dies stelt ons voor ooghen

 

Den prophete Jheremias claer in zyn ghewaghen

 

Daer God den Heere / overe dezulcke can claghen,

 

Zegghende: Ick hebbe myn volck verzadt onghecessert,¹³¹³

 

Maer onbehoorlick levende / zoo hebzy ghehoerert,¹³¹⁴

1315

Want haer vryers hebben / als hincxsten in haren doene¹³¹⁵

 

Gheweest totter vrauwen / huncxter ende zeer coene⁺¹³¹⁶

 

Elcken naer de huusvrauwe / van zyn even naesten.

 

Zallick up dese dinghen / niet zien met haesten?

 

Zeyt God de Heere / Ja ick / want met wrake

 

Zallick punieren de zake.

1291 zondere verlaetheyt: zonder ophouden. Mnl. Wdb. VIII, 1966.

1293 met allen: voorzeker, inderdaad. Mnl. Wdb. I, 319, b.

1295 met: door, het latijnse per. Mnl. Wdb. IV, 1505, 10.
verzyck: gevaar. Mnl. Wdb. VIII, 2433, 2. Kil. versyck, Fland. = periculum.

1296 zyns vaders rycke: Bedoeld zal wel zijn de hemel, het rijk van God zijn Vader.

1297 myte: Benaming van een zeer kleine koperen munt. Mnl. Wdb. IV, 1761. Vgl. niet ene mite = geen zier.

1298 wiert: Deze praet. vorm komt in de 16e eeuw bijna uitsluitend in Zuid-Nedl. bronnen voor; vgl. Lubach § 12 C. Voor het Mnl. vergelijk Van Helten § 141 en 75; ook Franck § 138, 2.
uutzenden: naar buiten jagen. Vgl. Mnl. Wdb. VIII, 1040, 2.
tzynen verwyte: tot zijn schande. Mnl. Wdb. IX, 347, 2. De lezing van het hs. is een vergissing, die makkelijk kan plaats hebben, omdat de w bestaat uit een v met nog een volgende haal.

1299 toecomen: op iem. afkomen (met vijandelijke bedoeling). Mnl. Wdb. VIII, 426, 2.

1301 zonder verflauwen: zonder ophouden. Verflauwen = zwak, krachteloos worden. Mnl. Wdb. VIII, 1718. De uitdrukking zondere verflauwen kan ook bet.: snel, spoedig, dadelijk; het zelfde als metter vaert.

+ 130

1302 ketyvicheyt: ellende. Mnl. Wdb. III, 1285, 2.

* fol. 143^vo

+ Prov-29

1304 hem ghenerren: om gaan met, zich afgeven met. Mnl. Wdb. II, 1411, 3.
quyte: met 2e nval. Beroofd van. In deze bet. minder gewoon; vgl. Mnl. Wdb. VI, 918, 2. Geconstrueerd met van komt het voor in II vs. 84.

1305 bedeghen: geworden. Van bedien, Mnl. Wdb. I, 640, 1.

+ Eccle-29

1306 werdt: Het onderwerp hy moet men uit hoererders van het vorige vers halen!

+ Prov-22

1308 onghenadich: onbarmhartig, geen barmhartigheid bewijzend. Mnl. Wdb. V, 629, 1. Misschien moeten we hier eerder denken aan in ongenade, niet in de gunst van God, door de zonde. Het Mnl. ongenade heeft deze bet. nog niet, wel komt het woord in die bet. bij Plantijn voor; in yemandts ongenade zijn = estre à la malgrace d'aucun. (Mnl. Wdb. V, 628, Aanm.).

1309 Wyseman: Salomo. Vgl. Mnl. Wdb. IX, 2522: Salomon, die wijsman, seghet.
nedt int verhooghen: zuiver in het verheugen. Versta: die de mens verheugen, troosten. Zoveel als een stoplap. Mnl. Wdb. VIII, 1842. Vgl. ook II vs. 781.

1313 verzadt: verzadigd. Deelw. van versaden. Mnl. Wdb. VIII, 2310, 1.
onghecessert: zonder ophouden. Vgl. de Aant. op vs. 92.

1314 hebzy: Voor deze gesyncopeerde vorm zie de Aant. op vs. 114.

1315 Jhere - 5: Vgl. voor deze passage Jer. 5, 8.
haren: hun. De oorspr. vorm van het poss. van de 3e pers. plur. Voor het doordringen van het poss. hun in 16e eeuwse geschriften zie Van Halteren § 35. Bij Lawet komt dit poss. hun nog niet voor.

+ Jhere-5

1316 huncxter: Waarschijnlijk een adj., evenals coene. De bet. is: hinnikend. Immers de Vulgaat heeft Jr. 5, 8: unusquisque ad uxorem proximi sui hinniebat. Hunxter moet dan bij een werkw. behoren dat in het Westvlaams nog hunkeren is; zie De Bo, hunkeren = brieschen, neien van peerden. In de Staten vert. Jer. 5, 8: ‘Als welgevoederde henghsten ... sy hunckeren, een yegelick na sijns naesten huysvrouwe’ bet. hunckeren blijkens de kanttekening ook neyen, briesschen. Vgl. Nedl. Wdb. VI, 1318, 2e art.

[p. 151]

Warachtich Bewys.

1320

Dies tzynen onghemake

 

Heeft Aermoe nu over hem hare dominatie.

 

Niet tot verdoen / want des Heeren visitatie¹³²²

 

Tot wysheyt / ende oock tot goet bevroeden // weckt,

 

Daer den wyn / en vrauwen / den wysen vanden goeden // treckt.⁺

1325

Dies, wee hem die wyn hebben in hare brasserien,¹³²⁵

 

Oock herpen ende luuten / tot haerlieder mellodien,¹³²⁶

 

Ende niet en zien // up des Heeren ghewercken⁺¹³²⁷

 

Bin swerels percken.¹³²⁸

Scriftuerlick Troost.

 

Dus dan om waer bemercken,

 

Die God verlaten / ende haer ter werelt begheven¹³²⁹

1330

En gheldt / schadt / cleeren / dats alle gheestelickheyt beseven,¹³³⁰

 

Onnuttelicken verdaen hebben / zou esse dan versmadere¹³³¹

 

Buuten allen troost / dan zoo zendt God den Vadere

 

Hemlien Aermoe toe / om haer vander werelt te treckene,

 

Veele lastighe slaghen / over hemlien bestreckende,¹³³⁴

1335

Zoo God zelve zeght / totter goddeloose synagoghe

 

^* Ofte dwalende menschen / naer Ozeas betooghe:¹³³⁶

 

Ick zal uwen wech met doorens betuunen zwaerlick,⁺¹³³⁷

 

Dats u daer mede keeren / van dyn zonden eenpaerlick.¹³³⁸

 

Want, zoo overvloet ende wilde stout onbesneden¹³³⁹

1340

Den mensche een oorzake es / ter werelt beneden,

 

Om hem met onvreden // te brynghen int verdommen,¹³⁴¹

 

Zoo es aermoe een cause / men macht berommen,¹³⁴²

 

Om den mensche te commen // zeer autentyckelick¹³⁴³

 

Tot God zynen Vadere / ende datte ryckelick¹³⁴⁴

1345

Byder ghehinghenesse Gods / crachtich alleene¹³⁴⁵

 

Over al int ghemeene.

Den Troosteloosen Zondare.

 

Den troost es cleene

 

Die ick, zondare onreene, // hier uutte mach vaten¹³⁴⁷

 

Tot mynder baten.

1322 verdoen: doden, ombrengen. Mnl. Wdb. 1617, II.
visitatie: verschijning, openbaring, n.l. in de rampen die de zondaar treffen. Mnl. Wdb. IX, 554, 2. Hier kan men vertalen met: bezoeking.

+ Eccle-19

1325 brasserie: brasserij, zwelgpartij. Dit woord komt in het Mnl. Wdb. niet voor. Wel brassinge.

1326 mellodien: amusement, feestelijkheid. Aldus ook in het Mnl. de bet. van het meerv. Vgl. Mnl. Wdb. IV, 1367. Voor het enkelv. = genot, vreugde vgl. vs. 977.

+ Esai-5

1327 zien up: achtslaan op, letten op. Mnl. Wdb. VII, 1080.
ghewerck: daad, werk. Mnl. Wdb. II, 1899, 3.

1328 bin swerels percken: omschrijving voor in de wereld. Perck = omheining; omheinde ruimte. Vgl. ter eertscher palen in vs. 1359.

1329 haer: zich. Voor de verbreiding van dit haer in de 16e eeuw zie Van Halteren § 24. Vgl. voor de verklaring van de vorm Van Helten, Vondel's taal. § 113.

1330 gheestelickheyt: vroomheid, godsvrucht. Mnl. Wdb. II, 1103, 2.
dats ... beseven: dat is. Beseven zyn is dikwijls gelijk aan zyn. Vgl. Mnl. Wdb. I, 1019.

1331 zou: zij. Vrouwl. enk. Waar slaat dat op terug? Misschien denkt Lawet hier aan siele. Men zou verwachten si meerv., het onderwerp uit de vorige zin. Vgl. ook hemlien meerv. in vs. 1333. Voor de vorm vgl. de Aant. op vs. 61.

1334 bestrecken: uitdelen, doen neerkomen op? Trans. In het Mnl. komt bestrecken alleen onz. en wederk. voor, in de bet. zich uitstrekken. Mnl. Wdb. I, 1121. Het Nedl. Wdb. II², 2174, B6 haalt uit Const-thoon. Juw. 184 een plaats aan waar bestrecken betekent: iets uitgeven, besteden; Kil erogare.

* fol. 144

1336 betoogh: het aantonen, zeggen. Hier weer te geven met het woord, vgl. de Aant. op vs. 259. Van Mnl. betogen = tonen. Mnl. Wdb. I, 1159. De 2e bet. bewijzen past hier minder goed.

+ Ozee-2

1337 betuunen: omheinen. In het Mnl. bestaat wel tunen, trans. = omheinen. Mnl. Wdb. VIII, 768, II.

1338 eenpaerlick: onafgebroken, gestadig, aanhoudend. Mnl. Wdb. II, 543.

1339 wilde: weelde. Naast weelde geeft het Mnl. Wdb. IX, 2023 wel de vorm welde op, niet de vorm wilde. Voor de afwisseling e - i in vele Mnl. woorden zie Franck § 68. De vorm wilde is nog Westvlaams, vgl. De Bo.
stout: vermetel, nl. die vermetel maakt. Mnl. Wdb. VII, 2247, 2.
onbesneden: onbeperkt, onmetelijk. Mnl. Wdb. V, 267, 3.

1341 onvrede: gemis aan gemoedsrust. Mnl. Wdb. V, 1526, 5.

1342 berommen: roem dragen op, roemen op. In het Mnl. met een 2e nval. des, hier met accus. dat (n.l. de slot -t van macht). Mnl. Wdb. I, 954.

1343 Om den mensche ... voor de mens om te komen ...
autentyckelick: waar, waarachtig. Vgl. de Aant. op vs. 721.

1344 ryckelick: rykelijk, ruimschoots. Bijw. bij commen. Mnl. Wdb. VI, 1415, 4.

1345 ghehinghenesse: macht, kracht. Mnl. Wdb. II, 1137, 2.

1347 vaten: verkrijgen, verwerven. Het zelfde als vatten. In het Westvla. bestaat vaten nog, vgl. De Bo. Mnl. Wdb. VIII, 1314, 3.

[p. 152]

sGheests Inspiratie.

 

Weest blyde in u ghelaten,¹³⁴⁸

 

Want tuwer baten // zult ghy den rechten troost ghewinnen¹³⁴⁹

1350

In zondaghe eerst commende / Dus tempert dyn zinnen.¹³⁵⁰

 

Dan zal men voort beghinnen, // metter hulpe des Heeren,¹³⁵¹

 

Vervolghen den tecxs claerlick naer Lucas leeren,¹³⁵²

 

Dwelcke een troostich vermeeren // ende groot verlichten¹³⁵³

 

In den Troosteloosen Zondare / over al zal stichten.

1355

Dus alle zwaerheyt wilt zwichten // naer ons betemen,¹³⁵⁵

 

Ende laet ons hoosschelick eenen oorlof nemen,¹³⁵⁶

 

Werrende de lemen // der onbehoorlickheden¹³⁵⁷

 

Al hier ter steden.

Den Troosteloosen Zondare.

 

Den Heere God der vreden

 

Die wil elcken hier beneden // ter eertscher palen¹³⁵⁹

1360

Behouden / ende bewaren / voor alle qualen

 

Die zouden mueghen dalen // tot iemants verstooren;

 

Biddende ulieden al tsamen, vrinden vercooren,

 

Te willen commen hooren // in zondaghe ten eesten¹³⁶³

 

Den troost diemen / voor minsten ende meesten¹³⁶⁴

1365

Oopelick zal ontkeesten // met scriftelicken verclare,¹³⁶⁵

 

Ten trooste van my, Troosteloosen Zondare.

 

Ick hope eenpare // het werdt een waer betuughen¹³⁶⁷

 

Om voetsele der zielen / daer uutte te zuughen.

 

^* Want de scriftelicke duughen // wel en advyselick,¹³⁶⁹

1370

Zalmen claerlick oopenen / ende dat propyselick,¹³⁷⁰

 

Up dat elcken wyselick // daer naer mach leven

 

Vry zonder begheven.

Warachtich Bewys.

 

Dat zalt voorwaer zonder sneven.¹³⁷²

 

Dies met vast ancleven // laet ulieden ghenoughen¹³⁷³

 

Ende compt, hoort de materie / tot u ghevoughen,¹³⁷⁴

1375

Om nerstich te ploughen // als aerbeyders wackere

 

Int helich woordt Gods / den vruchtbaren ackere,

 

Up dat ghy vruchten voortbrinckt zeer overvloedich.

 

Hier mede eenen oorlof / an elcken eenvoedich.¹³⁷⁸

1348 ghelaten: uiterlijk voorkomen, gedrag. Onbep.wijs als subst. gebruikt. Van hem ghelaten = zich gedragen, zich voordoen, zich houden. Mnl. Wdb. II, 1200, III, 2.
Vgl. de oorspr. bet. van gelaat, n.l. de wijze waarop iemand zich voordoet. In deze bet. citeert het Nedl. Wdb. IV, 1026 het woord uit de Staten Vert. en uit Cats.

1349 ghewinnen: krijgen. Mnl. Wdb. II, 1914, 3. Het begrip met moeite dat oorspr. in ghewinnen lag opgesloten is hier op de achtergrond geraakt.

1350 temperen: matigen, beteugelen, bedwingen. Mnl. Wdb. VIII, 228, 4.
zin: gemoed, hart. Hier: gevoelens. Mnl. Wdb. VII, 1134, 4.

1351 voort: dadelijk, terstont. Mnl. Wdb. IX, 1168, 2 b.

1352 vervolghen: te vervolgen. Over het gebruik van een inf. zonder te na beghinnen zie Stoett, Synt. § 281.

1353 troostich vermeeren: Rederijkers omschrijving voor vermeerdering van troost. Vermeeren = vermeerderen; Mnl. Wdb. VIII, 2111.
verlichten: verlichten, opgewekt stemmen van het gemoed. Hier de onb. wijs als subst. gebruikt. Opmontering. Mnl. Wdb. VIII, 2022, 3.

1355 zwaerheyt: zwarigheid. Mnl. Wdb. VII, 2476, 5.
zwichten: stillen, sussen. Mnl. Wdb. VII, 2549, 1.
betemen: verzekeren, spreken. Versta: zo als gezegd. Zie de Aant. op vs. 430.

1356 hoosschelick: beleefd, welgemanierd. De normale vorm is hoveschelick; Mnl. Wdb. III, 690. Vgl. nog Luystervinck 65: heusschelijck = netjes.

1357 werren: keren, zich verzetten tegen, verhinderen. Mnl. Wdb. IX, 2233.
leme: smet, iets dat niet te pas komt. Mnl. Wdb. IV, 359 s.v. lem. Versta: de onbehoorlijke daden.

1359 willen: Ter omschrijving van de optatief. Vgl. Mnl. Wdb. IX, 2593, 3. Wil behouden = behoude. Volgens Stoett, Synt. § 292 komt deze omschrijving in het Mnl. hoogst zelden voor.
ter eertscher palen: omschrijving voor op aarde. Pael = grens, gebied binnen bep. grenzen. Vgl. bin swerels percken in vs. 1328.

1363 in zondaghe ten eesten: op de eerstvolgende Zondag. Vgl. vs. 1350.

1364 voor minsten ende meesten: voor allen zonder onderscheid. Vgl. de Aant. op vs. 4.

1365 oopelick: De -n- van de niet beklemtoonde lettergreep is voor de -l weggevallen, door werking van de assimilatie. Vgl. voor meerdere voorbeelden uit het Mnl. Franck § 115, 4.
ontkeesten: tot op de keest onthullen, volledig duidelijk maken. Van keest = kern, pit. Vgl. de Aant. op vs. 931.
verclaer: verklaring, uitlegging. Het zelfde als verclaringhe; van verclaren. Mnl. Wdb. VIII, 1903.

1367 eenpare: voortdurend. Bijw. Mnl. Wdb. II, 543.

* fol. 144^vo

1369 scriftelicke duughen: Duge = duig, hoepel van een vat. Mnl. Wdb. II, 453. Als men de duigen van een vat opent, wordt de inhoud zichtbaar. Hier wordt dus bedoeld dat de leer van de H. Schrift duidelijk zal worden gemaakt, zal worden uiteengezet.
advyselick: met overleg, welberaden. Van advys, avys = raad, beraad. Het zelfde als bi avise. Mnl. Wdb. I, 501, 2.

1370 propyselick: op een doelmatige wijze (zodat ieder het vatten kan). Mnl. Wdb. VI, 736. Vgl. ook de Aant. op vs. 861.

1372 zonder begheven: zonder ophouden, voortdurend. Mnl. Wdb. I, 700, c.
zonder sneven: zonder mankeren, wis en zeker. Mnl. Wdb. VII, 1409.

1373 met vast ancleven: met bestendige verbondenheid? Versta: als ge er nu genoegen mee neemt, blijf er dan ook in de toekomst genoegen mee nemen. Voor cleven, onb. wijs als subst. = verbondenheid, innige vereniging, zie Mnl. Wdb. III, 1541. Voor vast = bestendig, duurzaam, zie Mnl. Wdb. VIII, 1290, 7.
hem laten ghenoughen: tevreden zijn. Mnl. Wdb. II, 1439. Met uit de vorige Aant. moet men niet met dit werkw. verbinden, de uitdr. met vast ancleven staat op zich zelf, vgl. II vs. 1269.

1374 ghevoughen: welbehagen, genoegen. Onb. wijs als subst. gebruikt. Mnl. Wdb. II, 1827.

1378 eenvoedich: ? Misschien omwille van het rijm gevormd uit eenvoudich. Dit dan als bijw. in de bet. van oprechtelijk. Mnl. Wdb. II, 551.

[p. 153]

 

Gods gratie zy elck behoedich // voor alle zwaer // smerten,¹³⁷⁹

1380

En nempt dees daet danckelick van ons, Zebaer // Herten.¹³⁸⁰

Finis est.

Al qwaelcke ghewedt.

1583

Lanck 130 ende 78 reghels.

Vollendt tot Brugge, desen 13en

van septembere 1583.

1379 zy ... behoedich: behoede, bescherme.

1380 daet: daad. Hier: opvoering. In deze bet. komt het woord niet in het Mnl. Wdb. voor.
danckelick: in dank. Mnl. Wdb. II, 64.
zebaer: zedig, ingetogen. De gewone vorm is: zedebaer. Mnl. Wdb. VII, 849, 1.

vs. 46: in het hs. staat de rijmstreep na ra geschreven door de e van het eerst bij vergissing geschreven rae

vs. 54: hs. Lathesis.

vs. 131: hs. by loo
vs. 144: hs. teuwergher

vs. 176: hs. zouder frandatie (het tekentje boven de u is verkeerd gezet).
vs. 178: hs. allens

vs. 186: mogelijk staat in het hs. na bekeert een /, echter niet duidelijk.
vs. 195: in de marg. staat verkeerd: 24. Zie de aant.
vs. 199 en 202: in marg. heeft het hs. 24. Zie de aant. bij vs. 195.

vs. 257: hs. Betrauwede

vs. 358: hs. strmmen
vs. 362: In het hs. ontbreekt hy. Zie de Aant. bij dit vs.
vs. 370: hs. condamnernde

vs. 509: voor Christo staat de afkorting xpo

vs. 534: hs. berades

vs. 566: schaep, de e staat er in het hs. boven geschreven.

vs. 614: hs. marterien
vs. 620: hs. frandighe

vs. 682: hs. ulederen

vs. 786: De e van temywaerts is onduidelijk. Misschien staat er tmywaerts.

vs. 835: hs. davyselick

vs. 884: hs. poyt

vs. 958: hs. cappenen

vs. 1016: hs. vouncxkin

In de aanwijzing bij vs. 1035 lijkt het als of bij twee de tweede e er boven staat bij geschreven.

vs. 1048: het hs. heeft hier na ghylieden een niet duidelijke //.

vs. 1103: hs. staeck

vs. 1105: benyenden is aan het einde gevlekt. Duidelijk staat er benyende, dan volgt een gevlakte b, daarna een gevlakte n. Is de b een vergissing, en daarom onduidelijk gemaakt?
vs. 1113: hs. dracht

vs. 1166: hs. beloouck

vs. 1180: hs. vlcxkin
vs. 1189: Het hs. heeft na verstande slechts /.

vs. 1225: hs. viruut
vs. 1230: hs. vaden i.pl.v. vanden

vs. 1238: hs. mensche

vs. 1298: hs. vervyte. Vgl. de Aant.

vs. 1330: als afkorting staat i.pl.v. -eyt: -z. Vgl. de zelfde afkorting in de tooch bij vs. 492. Fol. 144 vertoont enkele gaatjes, waardoor in enkele woorden letters zijn verloren gegaan. Stilzwijgend zijn die hier aangevuld.

vs. 1375: het hs. heeft na ploughen slechts /.