Vanden verlooren zoone

[p. 155]

^*

* fol. 146

Twee Schoone Rethoryckelicke
Speelen van Zinnen ende dat vanden
Verlooren Zoone. Luce int XVe
Capittele.
Den Tweeden Bouck.^Titel

1583

Titel Het tweede spel.
Vgl. de Aant. op de Titel van het 1ste spel.

[p. 157]

^*

* fol. 147

Twee Schoone Scriftuerelicke ende
Fyguerelicke Gheestelicke Rethoryckelicke
Speelen van zinnen vanden Verlooren Zoone,
Lucas int Vichtienste Capittele.
1583

Al qwaelcke ghewedt.

Den tweeden bouck.

^*

* fol. 148

Personayghen: ^-

Sinnelick Ingheven, zinnekin.
Quaden Wille, zinnekin.
Den Verlooren Zoone.
Den Burgher des lants.
God den Vadere inden troon.
Gheloove, een vrauwe.
Goeden Wille, een man.
Hope, een vrauwe.
Liefde Gods, een vrauwe.
Den Vadere vanden Verlooren Zoone.
Den Outsten Zoone.
Wouterkin Lichteschuute, knape.
Warachtich Bewys.
Den Troosteloosen Zondare.
Scriftuerlick Troost.
sGheests Inspiratie.
xvj^e personayghen.

- Personayghen: In tegenstelling met het eerste spel geeft Lawet hier wel de lijst der 16 spelers. Onder de lijst staat ‘xvi^e personayghen’. De e achter het cijfer is geen schrijffout, maar de slot -e van zesthiene. Vgl. b.v. het jaartal aan het slot van het Octrooi in Bijlage A, blz. 71: duist vijf hondert en sesthiene, wat in de Doopbrief in Bijlage B, blz. 73 wordt weergegeven met xv^c xvj^e. Aan het slot van die zelfde Doopbrief staat nog het jaartal duust vijf hondert ende zeventhiene, dus ook weer met die -e.

[p. 158]

^* Sinnelick Ingheven, zinnekin, j^e personayghe.

 

Wel, hoe gaet, au! Quaden Wille / wel lieve neve?

Quaden Wille, zinnekin, ij^e personayghe.

 

Met allen wel, Zinnelick Ingheven, myn cozyntin.²

Sinnelick Ingheven.

 

Wel, wat maeckt nu onsen zeer dommen jonghen?³

Quaden Wille.

 

Hy es ghezeten in pynelicken zwaren ghescreye!

Sinnelick Ingheven.

5

Hoe fraylick dede elcke hoere an hem een heve!⁵

Quaden Wille.

 

Dat deden zy fyn / lachende een drooch gryntin.⁶

Sinnelick Ingheven.

 

Wel, hoe gaet, au! Quaden Wille / wel lieve neve?

Quaden Wille.

 

Met allen wel, Zinnelick Ingheven, myn cozyntin.

Sinnelick Ingheven.

 

Tjan! het ghyncker hatelicken over de schreve!⁹

Quaden Wille.

10

Men tracker, bylo / om het laetste lyntin!¹⁰

Sinnelick Ingheven.

 

Hy mostet ghedooghen / hy wasser toe bedwonghen.¹¹

Quaden Wille.

 

Hy mach wel lichte dansen / doende zynen intreye!¹²

Sinnelick Ingheven.

 

Wel, hoe gaet, au! Quaden Wille, wel lieve neve?

Quaden Wille.

 

Met allen wel, Zinnelick Ingheven, myn cozyntin.

* fol. 149

2 met allen: voor zeker, inderdaad. Mnl. Wdb. I, 319, b.
cozyntin: neefje. Fr. cousin. Niet in het Mnl. Wdb. Vgl. voor deze aanspreking maechskin in I vs. 1.

3 maeckt: doet. Vgl. Duits machen. Mnl. Wdb. IV, 1044, 5.

5 een heve doen an enen: iemand bezoedelen. Heve = smet, vlek, op zedelijk gebied. Mnl. Wdb. III, 413, 3, waar slechts één plaats wordt opgegeven, n.l. Parthonopeus van Bloys, 7022.

6 gryntin: Verkleinw. van gryn = grijnslach. Mnl. Wdb. II, 2139. Hier: spotlachje.

9 hatelicken: lelijk. Bijw. Wat haat, afkeer inboezemt. Mnl. Wdb. III, 177.
over de schreve: over de schreef. Als onze uitdrukking. Mnl. Wdb. VII, 754, 2 schreve = streep, lijn. Men kan de zin ook zo opvatten: het ghyncker hatelicken, = het ging er op een hatelijke wijze, over de schreve = boven mate, buitengewoon. Dus synoniem met buyten schreve, dat bij Kil voorkomt.

10 om het laetste lyntin trecken: tot het uiterste gaan? Lyntin is een verkleinw. van line = touw. Vgl. uitdr. als men trecket omt lanxte = het spant er, Mnl. Wdb. IV, 103, 2.

11 bedwonghen: gedwongen, genoodzaakt. Van bedwinghen = dwingen, noodzaken. Mnl. Wdb. I, 674, 1.

12 intreye: intrede. Mnl. Wdb. III, 941. Bedoeld is wrschl. zijn intrede in de hel, wegens zijn zonden.

[p. 159]

Sinnelick Ibgheven.

15

Wel, wat maeckt nu onsen zeer dommen jonghen?

Quaden Wille.

 

Hy es ghezeten in pynelicken zwaren ghescreye^1-16

 

Bin dees vrimde contreye!

Sinnelick Ingheven.

 

Hy es ghepeelt vande papeye!¹⁷

 

Vry vanden reye / tot inde maent van Meye.¹⁸

 

Ick zwerdt by den eye // en zal hys naer myn bescooven¹⁹

 

Niet zeere belooven.

Quaden Wille.

20

Men zal hem niet berooven²⁰

 

Van ghelde / goet / schadt / nochte daer toe cleeren!²¹

 

Hy es vry van dat verzeeren.

Sinnelick Ingheven.

 

Hy cant ontbeeren²²

 

^* Nochte oock ontfleeren // zulckdanich een quetsele.²³

 

Hy en heeft nu gheen beletsele

Quaden Wille.

 

Te wachten smetsele.²⁴

25

Dies ick van blytschepen / als vruechdich pratere,²⁵

 

Lache dat ick schatere.

Sinnelick Ingheven.

 

Swycht! au! hoerecatere.²⁶

 

De zulcke mocht hooren / hier binden gheweste,²⁷

 

tBrocht ons ten quaden neste.

Quaden Wille.

Quaden Wille tumelende van blytschepen.

 

Wilghe dat ick beste?²⁸

 

Ba, wacht naer de reste // ende hout, goet gheedt // ghy,

30

Hey da! met vruechden / toer jouers, de heedt // vry!³⁰

 

Dat vroylick anveedt // zy es duer desen ghezelle;^29-31

1-16 Het gebruikelijk rondeel, waarmee de zinnekens opkomen. Hier zijn telkens twee regels aan elkaar gelijk, n.l. 1 + 2 = 7 + 8 = 13 + 14, en 4 + 5 = 15 + 16.

17 ghepeelt vande papeye: ? Mnl. pelen = pellen, de bast afdoen; afpalen, afgrenzen; glad maken, opsieren. (Mnl. Wdb. VI, 221/2). Papeye komt in het Mnl. Wdb. niet voor. De Bo papei = kakkerlak, ovenbeest.

18 vry vanden reye: Waarschijnlijk een spreekwoordelijke uitdrukking met de betekenis van: vrij van pret, plezier, in een ellendige toestand verkerend. Rey kan dans betekenen, van daar dansfeest, feest, enz. Vgl. Mnl. Wdb. VI, 1210.

19 by den eye: bij het ei. Komische bezweringsformule. Een ei kan zinnebeeld zijn van een kleinigheid, niet een ei = niet zóveel.
bescooven: mening? Onb. wijs als subst. gebruikt. Dit woord ontbreekt in het Mnl. Wdb. Het Nedl. Wdb. II², 1993 vermeldt het voor de 16e eeuw, met de bet. van iets waarnemen.

20 belooven: dankbaar zijn voor. Met een genitief, hier verscholen in de slot -s van hys. Mnl. Wdb. I, 868, 4.

21 daertoe: bovendien. Mnl. Wdb. II, 33, 2.

22 verzeeren: kwelling, last. Onb.wijs als subst. Verzeeren = pijn, smart hebben. Mnl. Wdb. VIII, 2408, II.
ontberen: zich onttrekken aan. Geconstrueerd met het object in de 4e nval, zoals het ook in het Mnl. voorkomt, naast de gewonere constructie met 2e nval. Mnl. Wdb. V, 971, C.

* fol. 149^vo

23 ontfleeren: ? Het zinsverband vraagt iets als ontkomen aan, ontlopen. Ik heb het woord nergens kunnen vinden. Of moet men hier ontfeeren lezen, als bijvorm van ontverren = aan iets ontsnappen, dat in het Mnl. Wdb. V, 1370, 2 voorkomt?
quetsele: nadeel, schade, ongeluk. Het Mnl. woord is quets, vgl. I vs. 502. Quetsen = benadelen, schade toebrengen. Mnl. Wdb. VI, 896, 3.

24 beletsele: beletsel. Het Mnl. woord is belet, Mnl. Wdb. I, 843, 2. De zin loopt hier over twee clausen door.
wachten: afwachten, verduren. Mnl. Wdb. IX, 1500, 7.
smetsele: smet, bezoedeling. Het Mnl. woord is smette; Mnl. Wdb. VII, 1368.

25 blytschepen: Herhaaldelijk komen in het Mnl. abstracte zelfst. nw. in het meervoud voor; vgl. Stoett, Synt. § 197. Volgens Mnl. Wdb. I, 1302 is dat bij bliscap ook vaak het geval.

26 hoerecatere: Scheldwoord, schimpnaam, zoveel als wellusteling. Cater kan overdrachtelijk van de duivel gezegd worden; Mnl. Wdb. III, 1237, 2. Playerwater 383: Wat maechty hier, hier, segc, horencater! Vgl. nog dergelijke scheldwoorden Groote Hel 955: hoerenverraer, en 957: hoerensoon.

27 de zulcke: deze of gene, de een of ander. Mnl. Wdb. VII, 2419, C 2.
gheweste: gewest, streek. Mnl. Wdb. II, 1904, Aanm. vermeldt dat het woord uit het Mnl. niet is opgetekend. Kil.: plaga mundi, regio, enz.

28 nest: nest, bij uitbreiding ook verblijfplaats, woning. Hier is wel met quaden neste: de hel bedoeld. Vgl. nog roversnest. Mnl. Wdb. IV, 2359.
wilghe: wilt gij. Deze vorm is door Lubach in de 16e eeuw niet aangetroffen, vgl. Lubach § 102 vlgg.
beste: waarschijnlijk van bersten = van een scheuren, openbarsten. Vooral in het Westvlaams verdwijnt de r voor s. Vgl. Franck § 115, 10.

30 toer jouers: waarschijnlijk een verbastering van Fr. toujours, altijd, steeds. In het hs. ontbreekt het gebruikelijk tekentje boven de u.
tumelen: kopjeduikelen, buitelingen maken. Mnl. Wdb. VIII, 766, 1.

29-31 Deze regels zijn niet zeer duidelijk. Ik wil verbinden: ende hout...de heedt = houd het bevel. (Mnl. Wdb. III, 237). Wat daar tussen staat zegt Q.W. tot zich zelf, en wel met betrekking tot het ‘tumelen’. Goet gheedt ghy = goed gaat ge.

[p. 160]

 

Dies ick noch sprynghen zal / uut mynen velle,

 

Want los van ghequelle // ten mynen behaghene³³

 

Zoo gaet mynen waghene!

Sinnelick Ingheven.

 

Gheen cause van claghene

35

En hevet kindt / alst emmers al zynen wille // doet,

 

Dwelcke ghebleken es / buuten alle ghescille // goet³⁶

 

In desen jonghelinck / ende dat tzynen weinsche,

 

Zonder vallen int einsche.

Quaden Wille.

 

Van menich meinsche³⁸

 

Gheschiet wel zommich werck / zeer vrimdt van abuuse,³⁹

40

Zoo dat hy onvoorzienich / wel tonser concluuse,⁴⁰

 

Es vallende in ruuse // die hem an ghedeert // cleeft⁴¹

 

Als die zot inden steert // heeft.⁴²

Sinnelick Ingheven.

 

Rydende eer hy peert // heeft!

 

Breekende zoo aermen en beenen, ja alle leden

 

In grooter onvreden.

Quaden Wille.

 

Hadde met voorzienicheden⁴⁴

45

Adam den appel laten hanghen zonder proufven,

 

Daer en ware zoo veel volcxs niet int bedroufven⁴⁶

 

Alser nu commen es / lude ende oock stille,⁴⁷

 

Wel tonsen wille.

Sinnelick Ingheven.

 

Bevryt van ghescille⁴⁸

 

Hadde Olifernus wel ghebleven warachtich⁴⁹

50

^* Met alle zyn hercracht / voor Bethulia eendrachtich,⁵⁰

 

Hadde hy voorzienich gheweest / met wysen bevroene,⁵¹

 

Jeghens de compste van Judich, de vrauwe coene,⁵²

 

Die hem, onbewacht / als vrauwe der vrauwen,⁵³

 

Al slapende het hooft heeft af ghehauwen.

55

Dies tbenauwen // van Bethulia, naer waer betooghen,⁵⁵

 

Gheheel es vervlooghen.

33 los van: vrij van. Mnl. Wdb. IV, 806, 1.

36 buuten alle ghescille: zonder enige twijfel. Ghescil = twijfel, onzekerheid. Mnl. Wdb. II, 1609, 4.

38 int einsche vallen: boos, ontstemd, worden. Vgl. de Aant. op I vs. 1237.
van: door. Mnl. Wdb. VIII, 1226, 12.

39 van abuuse: bij vergissing. Vgl. Mnl. Wdb. I, 7.

40 onvoorzienich: onvoorziens; zonder dat hij het voor zag. Mnl. Wdb. V, 1521.
tonser concluuse: Het Mnl. Wdb. kent dit woord niet. Het is van lat. conclusum. De bet. is hier wrschl. volgens ons besluit, overeenkomstig onze wens.

41 ruuse: last, moeite. Niet in het Mnl. Wdb. De Bo ruize = rooi, last, moeite.
ghedeert:? deelw. van deren = leed doen, verdriet doen.
Moet men verbinden: an cleeft? = bij blijft.

42 als die zot inden steert heeft:? Waarschijnlijk een spreekwoord, echter nergens gevonden.

44 onvrede: ellende. Mnl. Wdb. V, 1527, 6.
met voorzienicheden: met bedachtzaamheid. Mnl. Wdb. IX, 1082, 3. Vgl. voor het meerv. van een abstract zelfst. nw. blytschepen in vs. 25, en de Aant.

46 int bedroufven: in ellende, in droefheid. Onb. wijs als subst. ge bruikt. Bedroeven = bedroefd zijn. Mnl. Wdb. I, 665.

47 commen: gekomen. Wegens de reeds perfectieve bet. van comen mist dit verl. deelw. het proefix ge-, dat oorspr. een perfectieve kracht had. Vgl. Stoett, Synt. § 288. In de 16e eeuw is dit nog vrij algemeen; vgl. Lubach § 82.
lude ende oock stille: op allerlei wijzen, in alle opzichten, geheel en al. De Mnl. uitdrukking is ook wel: stille ende lude. Zie Mnl. Wdb. VII, 2141, 2 s.v. stille.

48 ghescille: ongenoegen. Mnl. Wdb. II, 1609, 2.

49 Olifernus: Over deze geschiedenis van Holofernes vgl. Judith, hfdst. 12 en 13.

* fol. 150

50 hercracht: legermacht. Mnl. Wdb. III, 220. In vs. 1308 spelt Lawet heircracht.
eendrachtich: eensgezind. Hier als stoplap, met vage betekenis. Mnl. Wdb. II, 538.

51 voorzienich: op zijn hoede. Mnl. Wdb. IX, 1081, 4. In het Mnl. met van; hier met jeghens = voor.
bevroen: verstand, inzicht. Onb. wijs als subst gebruikt. Uit hem bevroeden = verstandig zijn. Mnl. Wdb. I, 1197, 1. Voor het wegvallen van de -d- vgl. Franck § 115, 5.

52 Judich: Schrijffout? De bedoeling is Judith.

53 onbewacht: onbewaakt, onbeschermd. Van bewachten, Mnl. Wdb. I, 1198.
vrauwe der vrauwen: aller voortreffelijkste vrouw. Vgl. voor deze superlatieve genitief de Aant. op I vs. 1041.

55 benauwen: nood. Onb. wijs als subst. gebruikt. Benauwen = in het nauw brengen. Mnl. Wdb. I, 879.
betooghen: bewijs. Onb. wijs als subst. gebruikt. Mnl. Wdb. I, 1160, 2.

[p. 161]

Quaden Wille.

 

Hadden oock de ooghen

 

Van Julyus Cesar met alle zyn vroome capiteynen

 

Voorzienich gheweest / jeghens de Romeynen,

 

Ghelyck dat zy elders wel hebben gheplegen,⁵⁹

 

Zy en waren niet versleghen.

Sinnelick Ingheven.

60

Hadde oock niet vercreghen⁶⁰

 

Desen jonghelinck / zyn goedt en geldt / zoo wy spreken,

 

Hij ware dus niet ghebleken.

Quaden Wille.

 

Van elcken versteken.⁶²

 

Maer trauwen / de zulcke moeten tallen quartieren⁶³

 

De jonckheyt anthieren.

Sinnelick Ingheven.

 

Ja, maechden schoffieren,⁶⁴

65

Van thienen en vieren // stellende teender canse,⁶⁵

 

Makende vulle strobanche!⁶⁶

Quaden Wille.

 

Ten speele ten danse,

 

Als zouden zy naeckt gaen / als een verknesen // puut!⁶⁷

 

tBlyckt wel an desen // ghuut.

Sinnelick Ingheven.

 

Dies maecke ick uutghelesen // juut,⁶⁸

 

Niet achtende wy datter tot eenigher hueren⁶⁹

 

Omme mach trueren.

Quaden Wille.

70

Desen moet emmers bezueren,⁷⁰

 

Hebbende gheen cueren // als hildt hy hem expert,⁷¹

 

Hy es pandeloos vertert.

Sinnelick Ingheven.

 

Ja, en nieuwers beghert,⁷²

 

Waer an wy hem ghebrocht hebben / met onsen gheluude⁷³

 

Ende vroomen ghestuude!

59 ghepleghen: De oude oorspr. vorm van het deelw. van het sterke w.w. pleghen = gewoon zijn. Mnl. Wdb. VI, 451, 10. In de 16e eeuw is deze sterke vorm nog algemeen, vgl. Lubach § 29, d.

60 versleghen: De oude vorm van het deelw. van het sterke werkw. verslaen. In de 16e eeuw komt zowel de vorm met e als met a voor; vgl. Lubach § 35 en 36, a.

62 dus: aldus. Bijv. Mnl. Wdb. II, 473.
gebleken: aan de dag gekomen. Van bliken = blijken, aan de dag komen. Mnl. Wdb. I, 1299, 4.
versteken: verstoken, verstoten. Het oorspr. deelw. van versteken = verstoten. Mnl. Wdb. IX, 37.

63 trauwen: voorwaar, voorzeker, inderdaad. Bijw. Mnl. Wdb. VIII, 745. Het zelfde als in trouwen.
tallen quartieren: overal. Vgl. de Aant. op I vs. 737.

64 anthieren: najagen. Vgl. de Aant. op I vs. 736.
schoffieren: onteren, verkrachten. Zie de Aant. op I vs. 737.

65 van thienen en vieren stellende teender canse: uitdrukking aan het dobbelspel ontleend. De bet. is: alles er doordraaien, alles verbrassen, slempen. Mnl. Wdb. VI, 786 s.v. putier vermeldt: Adag. 67 ‘van tienen en van vieren’ omnem jacere aleam, dat door Sart. I, 4, 87 weergegeven wordt door ‘kap en kovel wagen’. Van Helten, Gloss.: 't van thienen, van elven stellen, waarschijnlijk = brassen, slempen, slampampen. Verder geeft Van Helten nog twee plaatsen uit De Bie, Cl.v.d. jaloursen Dief en Madam Sacatrap:

12. Lustigh dat gaeter op aen, ick loop nu eens uyt swieren
En stellen alles aen van thienen en van vieren.
22. Twort al verbrilt (verbrast) van thienen en van vieren.

Vgl. hier bij nog Mariken v. Nieumegen vs. 447.

Alle die vroukens vanden leuen, alle die putyeren,
Diet van tienen, van vieren stellen int wilde.

Ook bij Lawet behalve in dit spel vs. 250 nog een plaats, in het spel van Meest elcken, vs. 45:

Ic Meest elcken binden virgiere
Bem al anders bedocht, ic stelt van thiene viere.

canse: worp bij het dobbelspel. Mnl. Wdb. III, 1171. Kil. jactus aleae.

66 makende vulle strobanche:? Blijkens het rijm moet men -che gelijk stellen met -se.

67 verknesen: gekwelde. Hier: ellendig. Deelw. van verknisen = kwellen. Mnl. Wdb. VII, 1923. Verdam noemt het 16e eeuws.
puut: kikker. Mnl. Wdb. VI, 797.

68 ghuut: guit, jonge man. Mnl. Wdb. II, 2208 geeft er één plaats van, uit de klucht van Playerwater. In ongunstige zin komt het nog voor in vs. 191. Vgl. voor deze bet. nog Tielebuys 165: ghuijt = deugniet.
juut: gejuich. Zie de Aant. op I vs. 977.

69 wy: wie. Lawet spelt meestal wye.
tot eenigher hueren: te eniger tijd. Voor de specifiek Vlaamse h- vgl. Van Helten § 132, c. Voor het Westvlaamse rijm hueren: trueren: bezueren: cueren zie Franck § 45.

70 bezueren: de treurige gevolgen ondervinden, ontgelden, boeten. Het object dat, het schuilt in de slot -t van moet. Mnl. Wdb. I, 1126, 6 b.

71 cueren hebben: keuze hebben. Mnl. Wdb. III, 1895 s.v. core.
hildt: hield. Praet. van houden. Volgens Lubach § 42 is de vorm hielt in de 16e eeuw de gewone, alhoewel hilt nog vrij dikwijls voorkomt. Hem houden = zich gedragen. Mnl. Wdb. III, 640, 4.
expert: voortreffelijk. Bijw. Vgl. de Aant. op I vs. 246.

72 pandeloos: zonder onderpand, n.l. voor zijn redding, dus: reddeloos? Onderpand is de gewone bet. van het Mnl. pant; Mnl. Wdb. VI, 94, 1. Misschien kan het ook bet. zonder bezit, arm?
vertert: te gronde gericht. Deelw. van verteren. Mnl. Wdb. IX, 132, 10.
nieuwers: nergens. Met adverbiale -s. De gewone vorm in het Mnl. is nog zonder -s, ofschoon niewers ook voorkomt. Mnl. Wdb. IV, 2431. Bij Kil. alleen de vorm met -s: niewers.

73 gheluut: iemands woorden. Mnl. Wdb. II, 1305, 4.

[p. 162]

Quaden Wille.

 

^* Sus! niet meer zoo ruude!⁷⁴

Den Verlooren Zoone uut commende.

75

Hy compt hier gaende / al terdende zeer zachte.⁷⁵

 

Laet ons wat bezyden gaen / ende hooren zyn clachte.

PAUSA

* fol. 150^vo

74 ghestuut:?
ruude: hard, luid. In deze bet. komt het in het Mnl. Wdb. VI, 1735 vlgg. niet voor. Wel als krachtig, sterk: kol. 1737, 6 b; ruw, hard, onzacht: ald. 7.

75 terdende: stappende, lopende. Tegenw. deelw. van terden. Mnl. Wdb. VIII, 653 s.v. treden. Bij Lawet de vorm met metathesis; in het Mnl. wisselen beide vormen af; vgl. Van Helten § 121.

Den Verlooren Zoone, de iij^e personayghe.

 

Ach, weemoedich herte / nochtans groot van gheslachte,⁷⁷

 

Hoe es u ghedachte // ghestelt int bezwaren // vry!⁷⁸

 

O, ghy stont voortyts in eeren / coragues van machte.⁷⁹

80

Nu licht ghy by crachte // plats tonder ghevaren // ghy.⁸⁰

 

O, rampzalich ketyf / wat zal oock nu naren // dy,⁸¹

 

Die couvere placht te hebbene in overvloede?⁸²

 

Ach dyn jonghe lyf nu grootelicxs int versparen // zy,⁸³

 

Myts dat ick quyte bem / van alle mynen goede.⁸⁴

85

O, nu vindick my, lasen / in zeer grooter aermoede,⁸⁵

 

Myts datter eenen zwaren dieren tyt es gheresen

 

In alle dese landen / Dies ick niet en ghevroede⁸⁷

 

Hoe ick my zelven zal connen ontdraghen in desen.⁸⁸

 

Hier by wondt eenen borghere des landts ghepresen,⁸⁹

90

Hem willick my zelven gaen presenteren ten dienste

 

Om het lyf te ontdraghene, het dinckt my tzienste.⁹¹

 

Als den wysen gheingienste, // schynt hy wel te zyne⁹²

 

Blyde van aenschyne.

Den Boorgher des landts, de iiij^e personayghe.

 

Ten desen termyne⁹³

 

Om spreken ten fyne // hoe dat hem elck tot jolyt // stelt!⁹⁴

95

Nochtans den menighen zeere den dieren tyt // quelt,⁹⁵

 

Zoomen hier int landt / over al mach schauwen // wel.

 

Voortyts waren veel mannen ende vrauwen // snel,⁹⁷

 

Die hemleden alle inden tyt van wilden // sterck⁹⁸

 

Eerlicken gouvernerden / ende onderhilden // twerck,⁹⁹

100

Die nu om boeten / des honghers bedwanck // stranck⁺¹⁰⁰

 

Van duere te duere nemen haeren ganck // vranck,¹⁰¹

 

Achtere lande doolende / niet weetende van waert.¹⁰²

 

Hola, ick zien ghundere eenen commende hauwaert,¹⁰³

 

Bloot van cleederen / gaende als zwaerheyts keestere¹⁰⁴

 

Duer sdroufheyts eestere.

77 gheslachte: afkomst, geboorte. Mnl. Wdb. II, 1654, 1. Hij spreekt tot zich zelf.

78 bezwaren: droefenis, kwelling, ellende. Onb. wijs als subst. gebruikt. Mnl. Wdb. I, 1127, 2.

79 voortyts: vroeger, voorheen. Mnl. Wdb. IX, 1112.
coragues: fier, trots. Niet in het Mnl. Wdb. Van Fr. courage.

80 by crachte: met geweld. Mnl. Wdb. III, 2017, 5.
plats: geheel en al, volkomen, volslagen. Bijw. Mnl. Wdb. VI, 433.
tonder ghevaren ligghen: overwonnen, verslagen liggen. Tonder varen synomien met tonder gaen = overwonnen worden, het onderspit delven. Mnl. Wdb. V, 315.

81 ketyf: ongelukkige. Mnl. Wdb. III, 1280,2.
dy: Volgens Van Halteren § 2 (blz. 5) is deze vorm van het pron. van de 2e pers. in de 16e eeuw nog niet zo heel zeldzaam. Vgl. nog vs. 119 die, en vs. 130, 337 waar dy als enclyticum in de 1ste nval. voorkomt.

82 couvere: overvloed, voorraad, vermogen. Mnl. Wdb. III, 1670, 1. Vgl. ook de Aant. op vs. 109. Een adv. couvere vindt men in I vs. 1072.
placht: De regelm. vorm van het praet. is plach. De vorm met paragogische -t is reeds Mnl., waar hij afwisselt met de regelmatige zonder -t. Vgl. Van Helten § 161, c. Ook in de 16e eeuw komen beide vormen voor; Lubach § 29, d. Bij Vondel is plagh regel, placht komt slechts zelden voor; Van Helten, Vondel's taal § 41.

83 versparen: spaarzaamheid, zuinigheid; hier: gebrek. Onb. wijs als subst. gebruikt. Mnl. Wdb. VIII, 2512.
zy: is. Vgl. de Aant. op I vs. 1242.

84 myts dat: omdat. Mnl. Wdb. IV, 1569, 3.
quyte zyn van: beroofd zijn van, zonder. Vgl. de Aant. op I vs. 1304.

85 hem vinden: zich bevinden (in een toestand). Mnl. Wdb. IX, 506, II.

87 ghevroeden: inzien, zien, weten. Mnl. Wdb. II, 1842, II.

88 hem ontdraghen: in zijn levensonderhoud voorzien. Mnl. Wdb. V, 1028, 1.

89 wondt: woont. Verkorting onder invloed van de twee volgende consonanten. Vgl. Franck § 42.
ghepresen: geacht. Deelw. van prisen = prijzen, loven, roemen. Mnl. Wdb. VI, 692, 3.

91 het lyf ontdraghen: z'n leven redden. Mnl. Wdb. V, 1027.
het dinckt my tzienste: het dunkt mij het beste. Mnl. Wdb. VII, 1084: siene = adj. schoon; dat siene = goede toestand; in de superl. dat sienste = het beste.

92 gheingienste: verstandigste. Bij engien = vernuft, geest; Mnl. Wdb. II, 659, 1.

93 termyn: tijdstip. Mnl. Wdb. VIII, 259, 5.

94 hem stellen tot: iets najagen. Mnl. Wdb. VII, 2070, 6. Voor de praep. zie ald. kol. 2069, 5.

95 den menighen: menigeen. Mnl. Wdb. IV, 1397.

97 snel: levenslustig. Mnl. Wdb. VII, 1397. Hier niet op te vatten als een stoplap, wat dit woord overigens zeer vaak is.

98 wilde: weelde. Wisselvorm naast welde. Zie de Aant. op I vs. 1339.

99 hem gouverneren: zich gedragen. In het Mnl. Wdb. onbekend. Fr. gouverner.
onderhouden: gaande houden. Mnl. Wdb. V, 362, 3. tWerck onderhouden: aan het werk blijven, werken. Vgl. het bij Stallaert 2, 255 gegeven voorbeeld: een misdaad begaan, bedrijven.

+ 100

100 boeten: stillen. Mnl. Wdb. I, 1346, 2.
stranck: sterk, groot. Mnl. Wdb. VII, 2271, 1.

101 vranck: vrij, vrijmoedig, vrijpostig. Bijw. Mnl. Wdb. IX, 1241, 2.

102 achtere lande: door het land heen, overal in het land. Mnl. Wdb. I, 17, 3.
van waert: van waar? Misschien een bijvorm van waer, met paragogische -t onder invloed van het rijm. Vgl. Franck § 116, 4.

103 ick zien: Voor deze vorm vgl. de Aant. op I vs. 496.
hauwaert: hierheen. In het Mnl. Wdb. niet opgetekend. In het Westvlaams bestaat nog hauwaarts = herwaarts, De Bo.

104 bloot aen: zonder, arm aan. Mnl. Wdb. I, 1321, 4.
zwaerheyts keestere: Keest bet. pit, merg, kern (Mnl. Wdb. III, 1270). Keester = iem. die het binnenste er uithaalt? Hier: iem. die het diepst van de ellende naar boven haalt, iem. die de grootste ellende ondervindt?

[p. 163]

Den Verlooren Zoone.

105

God groete u, meestere.¹⁰⁵

 

Ghebrickt u gheenen cnape / Hebbe ick wondere¹⁰⁶

 

ghevraecht by zondere?

Den Boorgher des landts.

 

Ick moets u zyn vermondere:¹⁰⁷

 

^* Voorwaer neenick / ick hebbe de vulte, couvere,¹⁰⁸

 

Weer minder of grouvere.¹⁰⁹

Den Verlooren Zoone.

 

Dies bem icks te drouvere,

110

Want aermoede brinckt my in zeer groot quellen,

 

Ick moet vertellen.

Den Boorgher des landts.

 

Men darft my niet spellen!¹¹¹

 

Ick cant wel ghevroeden / vry voor alle zaken.

 

Maer wat condy maken?

Den Verlooren Zoone.

 

O meestere, eylaken.¹¹³

 

Zulcxs alst u belieft / Ick en zal gheen pynen // achten

 

Makende ten dien fynen // clachten.

Den Boorgher des landts.

115

Ghy mocht mijn zwynen // wachten.¹¹⁵

 

Anders en hebbick te doene gheene wercken.

 

Ende daer up zoudy moeten nemen goet bemercken,¹¹⁷

 

Eetende mette vercken // als frayen knecht // ghie,¹¹⁸

 

Zulcxs als mense lecht // die.

Den Verlooren Zoone.

 

Van dat ghy zeght // mie^118/9119

120

Zoo bedancke ick u ghehertich, vrouch ende spade.¹²⁰

 

Den dienst die accepter ick / by uwer ghenade,¹²¹

 

Als tenden rade, // zeer zwaer hertich bezeten.¹²²

 

Het es betere met verkens / ende beesten gheëeten,¹²³

 

Dan naermaels noch meer plaghen verworfven,

 

Of van hongher ghestorfven.

105 eestere: gebied, terrein. Overdrachtelijk gebruikt. Mnl. Wdb. II, 575: tuin, plantsoen. Vgl. voor enkele aardige 16e eeuwse plaatsen Nedl. Wdb. III², 3934: inder vruechden eestere, Everaert.

106 ghebreken met de 3e nval van de pers.: nodig hebben. Mnl. Wdb. II, 1007, 9. Vgl. voor de verkorte vorm ghebrickt Franck § 17.
cnape: knecht. Mnl. Wdb. 1611, 3. Bij Lawet wisselt cnape af met knecht, vgl. vs. 118. De knecht Wouterkin wordt in de lijst van spelers aangeduid met knape, in de tekst wordt hij genoemd knecht, vgl. vs. 510.
wondere: iets dat wonderlijk, vreemd is. Mnl. Wdb. IX, 2776, 3. Blijkbaar heeft de Boorgher des landts op de eerste vraag een gebaar van verbazing gemaakt.

107 vermondere zyn: zeggen. vertellen. Omschrijving voor vermonden. Mnl. Wdb. VIII, 2165.

* fol. 151

108 neenick: Voor dit schijnbaar overbodig pron. zie Stoett, Synt. § 33. Vgl. nog ja ick in I vs. 1319, en de Aant. op I vs. 1157.
de vulte: overvloed; volop. Vulte van dranke; Mnl. Wdb. IX, 891.
couvere: overvloed. Vgl. vs. 82. Vgl. nog het citaat uit Boëth. dat Verdam geeft s.v. volte: In hem (God) es ... volte, copie, couver ende versaedde van allen goede.

109 weer ... of: hetzij ... of. Mnl. Wdb. IX, 1895, b.
grouver: comp. groter, overvloediger, meer. Mnl. Wdb. II, 2163, 3. Het verband met het vorige vers is niet heel duidelijk.

111 moet: moet het. Het obj. van vertellen, dat, zit in de slot -t opgesloten.
darft: behoeft. Van dorven, een praeterito-praesens. Regelmatig is de 3e sing: darf. De -t naar analogie van de werkelijke praesentia. In het Mnl. komt dit slechts een enkele maal voor; vgl. Van Helten § 224. Voor de 16e eeuw vgl. Lubach § 93.
spellen: verklaren, uitleggen. Mnl. Wdb. VII, 1694, 1.

113 maken: doen. Mnl. Wdb. IV, 1044, 5. Vgl. vs. 3.
eylaken: helaas. Mnl. Wdb. IV, 5. Voor de eigenaardige -k- vgl. I vs. 233.

115 ten dien fynen: ten opzichte daarvan, daarover. Fyn = doel; Lat. finis. Mnl. Wdb. II, 805, 5.
mocht: moogt. Praesens, met verkorting van de klinker.
wachten: hoeden. Mnl. Wdb. IX, 1496, 1.

117 bemercken nemen up: acht slaan op. In het Mnl. bestaat een werkw. bemerken = het oog houden op; Mnl. Wdb. I, 875. Hier een onb. wijs als subst. gebruikt.

118 vercken: varkens. De -e van het meervoud ontbreekt ook vaak in het Mnl. Vgl. Franck § 178. Lawet gebruikt ook het meerv. verkens, o.a. vs. 123. Vgl. voor een dat. plur. verkenen: vs. 143.

118/9 ghie - die - mie: De normale schrijfwijze bij Lawet is ghy, dy (vgl. vs. 81), my. Deze spelling bewijst nog eens ten overvloede dat de y bij Lawet niet gediftongeerd is. Vgl. voor deze spelling Van Helten § 330, a, en Franck § 20, Anm. 1.

119 zulcx als: zo als. Mnl. Wdb. VII, 2421 geeft wel op sulcs dat = zodat, 16e eeuw.

120 ghehertich: van harte. Bij het subst. herte. Het Mnl. gehertich heeft deze bet. niet. Vgl. Mnl. Wdb. II, 1140.

121 uwer ghenade: Voor een dergelijke verbinding van een pron. met een subst. vgl. ons uw edele. Volgens Mnl. Wdb. II, 1385, 7 begint genade in de latere middeleeuwen gebruikt te worden als personificatie voor iem. van hoge rang.

122 als tenden rade: als ten einde raad.
zwaerhertich: teneergeslagen, bedrukt. Mnl. Wdb. VII, 2477.
bezeten: Deelw. van besitten. Dit bet. o.a. trans. iem. vervullen met, Mnl. Wdb. I, 1051, 7. Hier hebben we het deelw. daarvan, absoluut gebruikt = gestemd. Dit komt in het Mnl. niet voor. Precies het zelfde hebben we in het Mnl. wel bij bevaen, vgl. Mnl. Wdb. I, 1174, 14. Het deelw. bevaen kan daar betekenen gestemd: Dat si quamen sonder beyden: haer here waer also bevaen, dat hise soude gherne ontfaen te sire vrienscap, Melib. 3471.

123 gheeeten: Dit is de oude regelmatige vorm van het deelw. (Meestal gesyncopeerd, geten). De vorm met een dubbel praefix komt in het Mnl. minder voor. Vgl. Van Helten § 161, a. In de 16e eeuw treden beide vormen naast elkaar op. Vgl. Lubach § 29, b.

[p. 164]

Den Boorgher des landts.

125

Tys quaet tzyne bedorfven,¹²⁵

 

Dus heft uwe corfven // raschs ende wackere,

 

En gaet by myn zwynen / in mynen ackere.

 

Bewaertse my wel / want ick ghever u tlast // of,

 

Ende vindick u als eenen loyleghen gast // grof¹²⁹

130

Ruudelicken zoo zuldy van my ghestraft // zyn,¹³⁰

 

Want up myne verkens moet wel ghescaft // zyn.¹³¹

 

Dus ziet wel toe / voorzichtich in alder manieren¹³²

 

Jeghens de wilde dieren.

Den Verlooren Zoone gaende int veldt byde verkens.

Den Verlooren Zoone.

 

Dat zallick tallen quartieren.¹³³

 

Nu gaen ick logieren // metten verckens int veldt.¹³⁴

135

^* Ach, van honghere / zoo en weet ick wat verzieren!¹³⁵

 

Zeer qwaelcke buuterthieren // zoo bem ick ghesteldt.¹³⁶

 

Eens al ick was hebbende / wel schadt ende gheldt,

 

Zoo leefdyck / ghelyck dat doet prince ofte grave.

 

Maer, o lasen, nu bem ick in des drucxs gheweldt,

140

Naeckt / gheldeloos / ende met aermoede ghequeldt,¹⁴⁰

 

My zelven ghevende by dien tot een aerme slave.

 

Ach, nu moet ick tlichgame gaen vullen met drave

 

Dat men de verckenen doet in hare spoelinghe.¹⁴³

 

Ach, dat ment my doch in tyts / tmynder nootdust gave,¹⁴⁴

145

Zoo waert tot myns honghers brandt een vercoelinghe.

 

Maer lasen, neent / dies duer shonghers ghevoelinghe¹⁴⁶

 

Zoo werdt mijn herte flau / ende zeer zaen tenden¹⁴⁷

 

Duer deser allenden.¹⁴⁸

      Hier zalmen tooghen God den Vadere
      zittende in eenen troon, by hem drie
      vrauwen als Liefde / Gheloove ende
      Hope, myts een mans personayghe die
      ghenompt es Goeden Wille.

God den Vadere inden troon, de v^e personayghe.

 

Barmhertich willick wenden

 

Myn ooghen van gratien / ende die zeer liberalich,¹⁴⁹

150

Duer u myne Liefde / die my gheheel es duerstralich,¹⁵⁰

 

Zoo dat ickt niet langhere / en mach ghedooghen

125 bederfven: in het verderf storten, doden. Mnl. Wdb. I, 628, 1.

129 loyleghen: lui. Verbinding van het Mnl. adj. loy met leeg = ledig. Elders niet aangetroffen.

130 ruudelicken: hardhandig, streng. Bijw. Mnl. Wdb. VI, 1737, 7.

131 scaffen: letten op, passen op. In het Mnl. Wdb. niet opgetekend. Kil.: schaffen = agere, tractare, curare. De Bo: schaffen = letten op.

132 voorzichtich jeghens: op zijn hoede voor. In het Mnl. Wdb. IX, 1073 heeft voresichtich deze bet. niet. Het woord is hier synoniem met voorzienich (zie vs. 51); vgl. ook Plantijn: voersichtich oft voersienich.

133 tallen quartieren: overal. Hier meer een stoplap. Zo ook in vs. 497. Vgl. de Aant. op I vs. 737.

134 gaen ick: Vgl. de Aant. op I vs. 532.

* fol. 151^vo

135 verzieren: bedenken, verzinnen. Mnl. Wdb. VIII, 2431, 2.

136 buuterthieren ghesteldt zyn: er slecht aan toe zijn, het onaangenaam hebben. Synon. met qwaelcke ghesteldt zyn. In het Mnl. komt voor putertieren vallen = iem. lastig vallen, onaangenaam zijn; Mnl. Wdb. VI, 784, 3. Voor buuterthieren = putertieren zie de Aant. op I vs. 310.

140 gheldeloos: zonder geld, arm. Mnl. Wdb. II, 1204.

143 verckenen: Een regelmatige dat. plur. vorm. Franck § 178. Vgl. ook de Aant. op vs. 118.
spoelingh: spoelwater, spoeling, beestendrank. In verband met draf uit de vorige regel moet men spoelingh hier opvatten als het vloeibare deel van het voer, draf als de vaste bestanddelen daarin. In de 16e eeuw zijn draf en spoelingh wel synoniem. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 1768.

144 in tyts: op tijd.
nootdust: voedsel, kost. Mnl. Wdb. IV, 2515, 4.

146 ghevoelinghe: het voelen. Hier misschien: het knagen, de pijn, als datgene wat men van de honger voelt. Het hoort bij het Mnl. werkw. gevoelen, Mnl. Wdb. II, 1827.

147 tenden: verbinden met werdt. Tenden werden = tot een einde komen, bezwijken. Vgl. ten ende bringen = eindigen. Mnl. Wdb. II, 647, 6.

148 allende: Zie de Aant. op I vs. 1178.

149 liberalich: onbekrompen, mild, goedertieren. Mnl. Wdb. IV, 450 s.v. liberael.

150 duerstralich zyn: Omschrijving voor duerstralen.

[p. 165]

 

Of ick en moet u / myn Liefde / te zendene pooghen,¹⁵²

 

Verselscapt zynde met Gheloove ende Hope,¹⁵³

 

Totten Verlooren Zoone / voor een troostighe serope,¹⁵⁴

155

Die omme zyn overdaet / ende zondighen zwaerlick¹⁵⁵

 

Van my ghesleghen es / met aermoede eenpaerlick,¹⁵⁶

 

Zoo dat hy ter deghen ghevoelt myne dysciplyne.¹⁵⁷

 

Dies up dat hy niet en desperere ten fyne

 

Als hem kennesse der zonden compt ghedreven // an¹⁵⁹

160

Duer de wedt Moysi / hem van my ghegheven // dan,

 

Zoo zult ghy, Liefde / uut liefden zonder cesseren¹⁶¹

 

Hem gaen consoleren.¹⁶²

De Liefde Gods, een vrauwe, de vj^e personayghe.

 

Ghestadich wy ons presenteren

 

Met een odmoedich verneren, // ende datte vrindelick,¹⁶³

 

^* Tot uwen gheboode / Tot allen tyden diendelick¹⁶⁴

165

Daer ghy ons ghebiendelick // beveelt te gane,¹⁶⁵

 

Als ghetrauwe ghezusters tot uwen vermane.¹⁶⁶

 

Want Gheloove / Hope / ende de Liefde ghepresen

 

Moeten tsamen wesen.

God den Vadere.

 

Als myn beminde uutghelesen¹⁶⁸

 

Zoo daelt ghy drie neder dan / in myn behoeden // stille.¹⁶⁹

170

Ick zal hem oock mede zenden den Goeden / Wille

 

Om wederomme te keerene tot zynen vadere,

 

Daer ghylieden alle viere tsamen te gadere¹⁷²

 

Hem leeden zult, bevryt van allen confuuse,¹⁷³

 

Tot zyns vaders huuse.

Gheloove, een vrauwe, de vij^e personayghe.

 

Naer dyns woordts concluuse¹⁷⁴

175

Zullen wy doen naer dyns ghebodts verstercken // al,¹⁷⁵

 

Hopende / dat liefde / naer wille / gheloovich wercken // zal.

      Hier zullen uutcommen beede de
      zinnekins jeghens elcanderen.¹⁷⁶

Sinnelick Ingheven.

 

Au! Abseloen de schoone!

152 of ... en: De ontkenning in de afhankelijke zin wegens het negatieve karakter van de hoofdzin. Vgl. Stoett, Synt. § 231 en Opm. I.

153 verselschapt met: vergezeld van. Mnl. Wdb. VIII, 2404, Aanm.

154 voor: als. Mnl. Wdb. IX, 934, 12.
serope: zoete artsenij. De normale vorm is sirope, die als syrope voorkomt in vs. 630. Voor de wisseling i - e vgl. de wisseling allende - ellende, enz. waarop gewezen is in de Aant. op I vs. 1178.

155 overdaet: onmatigheid. Mnl. Wdb. V, 2115. 7.

156 eenpaerlick: Als adj. bij aermoede: aanhoudend, blijvend. Vgl. Mnl. Wdb. II, 543.

157 ter deghen: ter dege. Het behoort bij het werkw. dien = gedijen. De Mnl. vorm is ter dege; Mnl. Wdb. II, 102.
dysciplyne: tuchtiging, kastijding. Mnl. Wdb. II, 211, 3.

159 aendriven: opdringen. Vgl. enen iet aendriven = iem. iets opdwingen; bij deze constr. zou de wedt Moysi subject zijn, en kennesse der zonden object. Mnl. Wdb. I, 93, 2.

161 zonder cesseren: zonder ophouden. Hier: onverwijld? Vgl. de Aant. op I vs. 295. Mnl. Wdb. I, 1495.

162 consoleren: troosten, bemoedigen. In het Mnl. Wdb. komt het niet voor; wel consolatie.

163 verneren: vernederen. Onb. wijs als subst. gebruikt. Hem verneren = zich vernederen, verootmoedigen. Mnl. Wdb. VIII, 2180, 2.

* fol. 152

164 tot allen tyden: altijd.
diendelick: gedienstig, tot dienen bereid. Gevormd van het deelw. diende < dienende; zie de volgende Aant. Vgl. Mnl. Wdb. II, 162.

165 ghebiendelick: gebiedend. Evenals diendelick een adj. met de zelfde bet. als het deelw. waar het van gevormd is. Het deelw. ghebiende < ghebiedende; vgl. ghebien < ghebieden.

166 tot uwen vermane: op uw bevel, gebod. Mnl. Wdb. VIII, 2080, 1.

168 uutghelesen: uitgelezenen. Deelw.-adj. als subst. gebruikt. De uitgang van het meervoud, -e, is gesyncopeerd. Vgl. Van Helten § 223, b.

169 stille: ingetogen Bijw. Voor de bet. zie Mnl. Wdb. VII, 2141, 4 s.v. stille, adj. Het woord heeft veel van een stoplap.

172 tsamen te gadere: te samen. Merkwaardige tautologie!

173 confuuse: smaad, schande. Mnl. Wdb. III, 1774, 3.

174 concluuse: besluit. Lat. conclusum. In het Mnl. Wdb. niet opgetekend.

175 verstercken: bevestiging. Onb. wijs als subst. gebruikt. Mnl. Wdb. IX, 51.

176 jeghens elcanderen: tegenover elkaar. Mnl. Wdb. III, 1038. Het was gebruikelijk dat de zinnekens ieder aan een kant van het toneel opkwamen.

[p. 166]

Quaden Wille.

 

Au! Achithophel de wyse!¹⁷⁷

Sinnelick Ingheven.

 

Compt, stelt u in state.

Quaden Wille.

 

Ja, als de verhevene.

Sinnelick Ingheven.

 

Met Senacherip ydoone.

Quaden Wille.

 

En Baltesaer jolyse.¹⁷⁸

Sinnelick Ingheven.

 

Au! Abseloen de schoone!

Quaden Wille.

180

Au! Achithophel de wyse!

Sinnelick Ingheven.

 

Anthiochus spant nu croone.

Quaden Wille.

 

En ghy, Herodes propyse.¹⁸¹

Sinnelick Ingheven.

 

Nemende Aman ter baten.

Quaden Wille.

 

^* Ja, met vasten anclevene.¹⁸²

Sinnelick Ingheven.

 

Au! Abselon de schoone!

Quaden Wille.

 

Au! Achitophel de wyse!

Sinnelick Ingheven.

 

Compt, stelt u in state.

177 Abseloen: De zinnekens roepen een reeks verdoemden aan. Absalom, die zich tegen zijn vader David verzette. Vgl. II Kon. 14, vs. 25 enz. tot 18.
Absalom wordt daar als beroemd om zijn schoonheid geprezen.
Achithophel: Deze, eerst raadsman van David, koos de zijde van de opstandige Absalom. Hij pleegde zelfmoord. Vgl. II Kon. 15, vs. 12 en 31; 17, vs. 23.

178 hem in state stellen: op een rij gaan staan. Vgl. state = optocht, stoet; Mnl. Wdb. VII, 6 b.
Senacherip: Een koning van Assyrië, die het Rijk van Juda beoorloogde en Jahwe hoonde; vgl. o.a. IV Kon. 18, vs. 13 enz.
ydoone: schoon. Mnl. Wdb. III, 790: Een woord uit de latere middeleeuwen.
Baltesaer: Koning van Nieuw-Babylonië, de zoon van Nebukadnezar; Baruch 1, vs. 11 en 12. Hij ontwijdde op een feestmaal de heilige vaten, buitgemaakt bij de verwoesting van de tempel te Jeruzalem; Dan. 5, vs. 1 enz.
jolyse: vrolijk, opgewekt. Mnl. Wdb. III, 1057, 1. Lawet kan hierbij wel aan het feestmaal van de koning gedacht hebben! De epitheta bij al deze namen gebruikt bewijzen dat Lawet de Bijbel goed kende; ze zijn bijna allen ontleend aan gegevens uit de Bijbel.

181 Anthiochus: Antiochus Epiphanes, koning der Assyriërs, tegen wie de Joden onder leiding van de Machabeën omstreeks 165 v. Chr. in opstand kwamen. Deze geschiedenis staat in I Mach. 1, vs. 11 enz.
croone spannen: de kroon spannen. Vgl. de Aant. op I vs. 936, waar de uitdrukking met het lidwoord voorkomt.
Herodes: De bekende koning Herodes van de kindermoord te Bethlehem; o.a. Matth. 2, vs. 1 enz. Of de tetrarch, viervorst, van Galilea die genoemd wordt in het Lijdensverhaal van Christus; Luc. 23, vs. 7 enz.
propyse: genadig? Lat. propitius. Mnl. Wdb. VI, 735 geeft 16e eeuwse plaatsen met de bet. van gunstig, geschikt. Misschien gebruikt Lawet dit woord hier in ironische zin. Herodes immers kennen we uit de Bijbel als wreed: vgl. de kindermoord te Bethlehem, Matth. 2, vs. 16; de onthoofding van Joannes de Doper, Mark. 6, vs. 27.

* fol. 152^vo

182 Aman: Een van de rijksgroten onder de Perzische koning Artaxerxes waarover sprake is in de geschiedenis van Esther. Vgl. Esth. 3, 1 enz. Hij wilde geheel het Joodse volk laten uitroeien, maar werd zelf op last van de koning opgehangen.
ancleven: trouw. Onb. wijs als subst. gebruikt. Enen ancleven: iem. aanhangen. Mnl. Wdb. I, 112, 3.

[p. 167]

Quaden Wille.

 

Ja, als de verhevene.^177-184

 

Pynt vry niet te snevene

Sinnelick Ingheven.

185

Als de onverdrevene.¹⁸⁵

 

Nempt met u Nabugodonozor / zonder te bevene,¹⁸⁶

 

Die de jaren zevene // als onredelicke beeste¹⁸⁷

 

Leefde ten foreeste.

Quaden Wille.

 

Met alle, minste ende meeste¹⁸⁸

 

Die metten zelven gheeste // zyn ghetorden int bootkin¹⁸⁹

 

Tot zulck een explootkin.

Sinnelick Ingheven.

190

Ick wilde om een oudt grootkin¹⁹⁰

 

Dat de rechte legende / van alle dese ghuuten¹⁹¹

 

Oopelick verclaert ware / van binnen ende buuten,¹⁹²

 

Up dat hare virtuuten // ende groote messchieden¹⁹³

 

Bekent ware de lieden.¹⁹⁴

Quaden Wille.

 

Dats goet te bedieden;

195

Want het zynse alle, omme trechte slodt te weten,¹⁹⁵

 

Die voormaels / in eeren hooghe hebben ghezeten,

 

En naer dien zyn ghesmeten // in veele lachters.

 

Want zy waren van Gods ghiften de verachters.

 

Dies zy, sdroufheyts pachters // int weste ende ooste,¹⁹⁹

 

Faelden van trooste.

Sinnelick Ingheven.

200

Dat compt juuste ten propooste⁺²⁰⁰

 

Achter volghende onse materie / niet om verfieren,²⁰¹

 

Die wy hier anthieren.

Quaden Wille.

 

Recht in dier manieren²⁰²

 

Heeftmen juuste desen jonghen / in grooter onbescheeden²⁰³

 

Zyn leven zien leeden.

177-184 Weer het gebruikelijk rondeel, waarmee de zinnekens opkomen. Nu bestaat het uit 16 halve regels.

185 pynen: zijn best doen, zich moeite geven. Mnl. Wdb. VI, 364, 5.
sneven: vallen; n.l. uit een staat van geluk; zie de volgende Aant. Mnl. Wdb. VII, 1405, 3. De zin loopt ook hier weer in de volgende claus over.
onverdrevene: de niet verdrevene, verjaagde. De zondaar wordt verdreven uit de staat van geluk, zoals Adam en Eva uit het Paradijs; of de zondaar wordt bij het Oordeel door God naar de hel verdreven.

186 Nabugodonozor: De koning van Babylonië, ten tijde van de Joodse ballingschap. Omdat hij zich beroemde op zijn grootheid en macht werd hij door God gestraft: uitgestoten door de mensen leefde hij zeven jaar als een krankzinnige in de wildernis. Vgl. Daniël 4, vs. 25 - vs. 30.

187 de jaren zevene: zeven jaar. Het telw. is eigenlijk een zelfst. nw., dat met een gen. partitivus geconstrueerd, achter het geregeerde zelfst. nw. kon staan. Vgl. voor deze constr. Stoett, Synt. § 99.

188 foreest: wildernis. Mnl. Wdb. II, 837, Vgl. vs. 302 wildernesse.
alle, minste ende meeste: allen zonder uitzondering. Minste ende meeste = de geringste en de aanzienlijkste, rijk en arm, allen zonder onderscheid. Mnl. Wdb. IV, 1611, 2.

189 zelven: zelfde, voorafgegaan door het bep. lidwoord, dat opgesloten zit in metten = met den. Mnl. Wdb. VII, 961, 2.
gheest: Hier concreet als aanduiding van Nabugodonozor?
ghetorden: Deelw. van terden = treden, stappen. In het Mnl. staan de vormen met of zonder metathesis naast elkaar; vgl. Van Helten § 121. Evenzo in de 16e eeuw, vgl. Lubach § 29, c. In het Westvlaams is dat nog zo, vgl. De Bo s.v. terden.
int bootkin: Is hier de boot van de Onderwereld bedoeld, waar mee Charon de schimmen vervoerde? Of moet men hier een uitdrukking aannemen als ons gezegde met iemand in een schuitje zitten?

190 explootkin: geruchtmakende onderneming. Nedl. Wdb. III³, 4323, 1 (Plaats uit de Const. v. Reth.).
oudt grootkyn: Verkleinw. van groot, de naam van een munt, eigl. een dikke, massieve penning. Grootkyn was eveneens de naam voor een bep. munt, vgl. Mnl. Wdb. II, 2187. Oude groot gold ook als naam van een munt. Vgl. nog Nedl. Wdb. V, 1086.

191 legende: geschiedenis. Mnl. Wdb. IV; 307.
ghuut: guit. In ongunstige zin: schurk. Vgl. de Aant. op vs. 68.

192 verclaren: vertellen, meedelen. Mnl. Wdb. VIII, 1913, 12.

193 virtuut: deugd. Ironisch bedoeld. Mnl. Wdb. IX, 529, 1.
messchied: zonde. Subst. Van het Mnl. werkw. messchieden, Mnl. Wdb. IV, 1715, 3.

194 ware: Enkelvoud bij een meervoudig subj. Vgl. Stoett, Synt. § 203.

195 slodt: slotsom, datgene waarop tenslotte iets neerkomt. Mnl. Wdb. VII, 1305, 5.

199 pachter: huurder, pachter. Versta: zij die door hun daden droefheid erlangen. Mnl. Wdb. VI, 5.
int weste ende ooste: overal? Vgl. I vs. 578.

+ 200

200 faelen van: missen. Mnl. Wdb. II, 776, 4.
ten propooste: van pas. Mnl. Wdb. VI, 736. Vgl. de Aant. op I vs. 473.

201 achtervolghen: vervolgen, voortgaan met. In het Mnl. Wdb. wordt geen enkele plaats met deze bet. vermeld; wel komt de bet. in het Mnl. Handwdb. voor.
materie: stof, onderwerp. Mnl. Wdb. IV, 1233, 3.
niet om verfieren: zeer schoon, mooi. Fier = mooi, schoon; Mnl. Wdb. II, 800. Voor deze in de 16e eeuw gebruikelijke omschrijving vgl. Van Helten, Gloss. blz. 48.

202 anthieren: behandelen, zich bezighouden met. Mnl. Wdb. III, 118. Voor het verdwijnen van de h- in het Vlaams, zie Van Helten § 92, b.
recht: juist, precies, net. Bijw. Mnl. Wdb. VI, 1106, 4. Het zelfde als juuste.

203 onbescheeden: overmoed; dwaasheid. Meervoud van onbescheedt. Mnl. Wdb. V, 258. Herhaaldelijk treft men ook in het Mnl. een meerv. van abstracta aan. Vgl. Stoett, Synt. § 197.

[p. 168]

Sinnelick Ingheven.

 

Ja, in costelicke cleeden,²⁰⁴

205

^* Met purper / zyde / goudt / zelver / ende ander have²⁰⁵

 

Als prince ofte grave.

Quaden Wille.

 

Maer als aerme slave,

 

Verhonghert als rave, // es hy nu in druckich lyden²⁰⁷

 

Ten allen zyden.

Sinnelick Ingheven.

 

Dat es hy zonder vermyden.²⁰⁸

 

Dies psalmisten belyden // met vullen reken²⁰⁹

210

Openbaerlicken / over hem es ghebleken,²¹⁰

 

Met vulder streken // tot een groot verzeeren,²¹¹

 

Daer hy zeght / Den mensche voortyts zynde in eeren

 

En heeft gheen verstant ghehadt / in zyn doen blyckelick,

 

Maer es den onredelicke beesten ghelyckelick.

215

Dies nu myn herte ryckelick // lacht duer den upstelle²¹⁵

 

Myts dat ickt vertelle.²¹⁶

Quaden Wille.

 

Dats juuste zoo ick spelle

 

Van onsen ghezelle // ten propooste ghesprooken.²¹⁷

 

Want ten eersten zynde in alder eeren ghedooken,²¹⁸

 

Ja en onverbrooken // van elcken zeere ghepresen²¹⁹

220

Zondere verstant / zoo heeft hy ghezyn in desen²²⁰

 

Als was hy gheresen // voortyts ter menigher feeste.²²¹

 

Nu moet hy hem houden / ten wilden foreeste

 

Als onredelicke beeste // vul drucxs eenpaerlick²²³

 

Int lyden zwaerlick.

Sinnelick Ingheven.

 

Sulcxs es hemlien naerlick²²⁴

225

Die consumerende vertert zyn goet overvloedich,

 

Zoo dat hy namaels / moet bidden zeer onspoedich²²⁶

 

Gheldt ende broodt / loopende menighe streke // groot,²²⁷

 

Naeckt van ghebreke // bloot.

Quaden Wille.

 

Der zelver steke // stoot²²⁸

 

Es over desen jonghen / eerst zittende in vreden,

 

Maer nu in grooter onleden.

204 cleeden: kleren. Meervoud van cleedt, kledingstuk. Mnl. Wdb. III, 1501, 2. Het meerv. cleeren komt voor in vs. 264; vgl. nog halscleers, vs. 268.

* fol. 153

205 have: kostbare zaak, kostbare stof. Mnl. Wdb. III, 182.

207 verhonghert als rave: uitgehongerd als een raaf. De oorspr. vorm is raven, Mnl. Wdb. VI, 1070, die in de 16e eeuw nog wel voorkomt, vgl. Kolthoff § 64. Voor het wegblijven van het lidw. vgl. Stoett, Synt. § 92, j. Een zelfde geval in vs. 223.
druckich: droevig, smartelijk. Mnl. Wdb. II, 444.

208 zonder vermyden: zonder mankeren. Mnl. Wdb. VIII, 2138, 2.

209 belyden: verklaren, getuigen. Het Mnl. belien komt niet in precies deze bet. voor. Vgl. Mnl. Wdb. I, 849. Vgl. Anna Byns: soe Paulus belydt. Nedl. Wdb. II, 1729, 1.
met vullen reken: volledig? Reke = rij, reeks.

210 bliken over: zichtbaar zijn aan. In het Mnl. met een 3e nval. Mnl. Wdb. I, 1298, 2.

211 met vulder streken: volledig? Streke = een bep. lengte. Mnl. Wdb. VII, 2283, 6. Is deze uitdrukking misschien synoniem met met vullen reken uit vs. 209?
verzeeren: kwelling, smart. Onb. wijs als subst. gebruikt. Mnl. Wdb. VIII, 2408.

215 lachen: in zijn schik zijn. (Vooral met herte als onderw.). Mnl. Wdb. IV, 9, 2.
upstel: boosaardig plan, aanslag. Mnl. Wdb. V, 1879. Vgl. Kil. opstel = conatus, machinatio, insidiae, tumultus, enz.

216 myts dat: doordat. Mnl. Wdb. IV, 1569, III.

217 ten propooste: ter zake dienende. Vgl. Mnl. Wdb. VI, 736.

218 ten eersten: in het eerst. Mnl. Wdb. II, 570, c.
duken: zich baden in, overstelpt worden. Fig. gebruikt. Mnl. Wdb. II, 454, 3.

219 onverbroken: onafgebroken. Mnl. Wdb. V, 1440, 2.

220 heeft hy ghezyn: is hij geweest. Ghezyn is part. praet van zyn, naast ghewezen. In het Mnl. was deze vorm niet zeldzaam, vgl. Van Helten § 243, f. Lubach § 110, e geeft slechts één plaats uit de 16e eeuw, n.l. uit de Gentse spelen van 1539. De vorm ghezyn is Vlaams. Vgl. ook nog De Bo s.v. zyn: vroeger zei men ook gezijn. De vervoeging met hebben is oorspronkelijk vgl. Mnl. Wdb. VII, 1103, en Stoett, Synt. § 269.

221 risen tot: gaan naar, opgaan naar. De gedachte ‘naar de hoogte’ hoeft men hier niet te veronderstellen; vgl. Opgaan naar de tempel, waar men oorspr. dacht aan de op een hoogte gelegen tempel. In het Mnl. Wdb. wordt deze bet. niet opgegeven.

223 eenpaerlick: aanhoudend, gestadig. Mnl. Wdb. II, 543.

224 enen naerlick zyn: iem. naderen. Omschrijving voor naren, naderen.

226 bidden: bedelen. Mnl. Wdb. I, 1239, 2. Vgl. brootbidder = bedelaar.
onspoedich: rampspoedig. Mnl. Wdb. V, 937.

227 streke: afstand. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 2283, 6; Kil. streke = o.a. tractus, limes.

228 naeckt: berooid, behoeftig. Mnl. Wdb. IV, 2090, 2.
stoot: moeilijkheden, onaangenaamheden. Mnl. Wdb. VII, 2214, 4.

[p. 169]

Sinnelick Ingheven.

230

Vry duer ons besteden,²³⁰

 

Naeckt ende desolaet / zittende onder den zwynen²³¹

 

In grooter pynen.

Quaden Wille.

 

Hy waendt, zeck, verdwynen²³²

 

^* Soot blyckt ten fynen // duer hongherich zwerren,²³³

 

Niet hebbende om terren.²³⁴

Sinnelick Ingheven.

 

Te vullen es zyn begherren

235

Den buuck met eekels of draf / dat de verkens eeten // slem,²³⁵

 

Ende niemant en essere / die heeft ghequeeten // hem²³⁶

 

Om hem daer of te ghevene / pardt ofte deel // iet.²³⁷

 

Hy sterft gheheel, // ziet.

Quaden Wille.

 

Noyt lastigher ghreel // liet²³⁸

 

Perdt / osse / buffele / gaen over zyns hoofts ghenaken,²³⁹

 

Dits bitterder van smaken.

Sinnelick Ingheven.

240

Ghy joncxkins, ledt up de zaken!

 

Ziet te gheraken // an u goet, zynde verstorfven,²⁴¹

 

Maeckt dat zy verworfven!

Quaden Wille.

 

Als zout haest zyn bedorfven²⁴²

 

Gater mede duere / en acht up niemants couten;²⁴³

 

Doet als den stouten.

Sinnelick Ingheven.

 

En laet u niet verbouten,²⁴⁴

245

Maer wilt in alle tryomphen gaen ende ryden,²⁴⁵

 

Gheene stellende bezyden.

Quaden Wille.

 

Ja, en zondere vermyden²⁴⁶

 

Verzouckt u zelven bordeelen / ende die ter cuere,²⁴⁷

 

Achtes niet een luere.²⁴⁸

230 onlede: bekommering. Mnl. Wdb. V, 792.
besteden: toedoen. Onb.wijs als subst. Besteden = verrichten, doen. Mnl. Wdb. I, 1108, 10 alwaar slechts één plaats.

231 desolaet: zeer, diep bedroefd. Niet in het Mnl. Wdb. opgenomen. Vgl. Nedl. Wdb. III², 2438.

232 zeck: zeg! Interjectie. Eigenlijk imp. van zegghen. Vgl. de Aant. op I vs. 946.
verdwynen: bezwijken. Mnl. Wdb. VIII, 1691. Voor het ontbreken van te bij de inf. na wanen zie Stoett, Synt. § 281.

* fol. 153^vo

233 zwerren: pijn hebben. Mnl. Wdb. VII, 2529, 1. Hier de onb. wijs als subst. gebruikt: pijn. Hongherich zwerren = pijn van de honger, het knagen van de honger.

234 terren: eten. Mnl. Wdb. VIII, 249, II.

235 slem: Wrschl. een stoplap: erg, slecht. Het zou ook bij verkens kunnen horen, en dan bet. verachtelijk; vgl. Kil. slim, vetus, vilis. Mnl. Wdb. VII, 1279, 2.

236 hem quiten: z'n best doen, zich inspannen. Mnl. Wdb. VI, 930, 2.

237 pardt: deel, gedeelte. Mnl. Wdb. VI, 154, 1. Pardt en deel betekenen het zelfde. Vgl. onze uitdr. part noch deel aan iets hebben.

238 Vgl. vs. 147 waar de Verlooren Zoone in bezwijming is gevallen. De zinnekens zien hem nu voor dood op het toneel liggen.
ghreel: gareel, jalsjuk. Mnl. Wdb. II, 2074. De gewone vorm in het Mnl. was goreel. In het Westvlaams kent men gareel, goreel en greel; vgl. De Bo.

239 over zyns hoofts ghenaken: Merkwaardige constructie. Versta: over zijn kop komen.

241 verstorfven: krachtens erfrecht iem. toegevallen, verstorven. Deelw. van versterven; Mnl. Wdb. IX, 56, 3. Vgl. Kil. verstorven goed = bona relicta, bona per mortem parentum aut propinquorum ad aliquem devoluta. Vgl. I vs. 764.

242 dat: dat het.
bederfven: te niet gaan, verloren gaan. Onz. Mnl. Wdb. I, 630, 3 b.

243 duere gaen: weggaan. In het Mnl. niet in deze bet., vgl. Mnl. Wdb. II, 319. Voor deze bet. pleit dat ook de Verlooren Zoone met zijn geld naar elders wegging, ondanks de vermaningen van zijn vader. In het Westvlaams betekent doorgaan weggaan, vertrekken. Vgl. De Bo. Vgl. Nedl. er van doorgaan.
achten up: zich bekommeren om, zich bekreunen om. Mnl. Wdb. I, 12, 7c.

244 hem laten verbouten: zich vrees laten aanjagen. Hem niet en laten verbouten = zich niet door vrees van iets laten afhouden. Mnl. Wdb. VIII, 1537, 2. De normale Mnl. vorm van het woord is verbouden.

245 tryomphe: feestelijke optocht (in verband met gaen en ryden in). In het Mnl. komt het in deze bet. niet voor. Vgl. Mnl. Wdb. VIII, 698. Vgl. Plantijn triomfe, heerlicke inkomst oft bliscap = triomphe, pompeuse entree. Kil. triomffe = triumphus.

246 bezyden stellen: overslaan. Vgl. besiden staen = buitenstaan, niet meedoen; Mnl. Wdb. I, 1039, 5.
zondere vermyden: zonder ophouden. Mnl. Wdb. VIII, 2138, 2.

247 hem verzoucken: bezoeken? Vreemd is het wederk. voornw. Volgens het Mnl. Wdb. VIII, 2500 komt versoeken slechts ééns als wederk. in het Mnl. voor, in de bet. de proef nemen. Voor versoeken = bezoeken vgl. Mnl. Wdb. VIII, 2496, 5.
ter cuere: in hoge mate. Mnl. Wdb. III, 1898, ε.

248 niet een luere: geen zier, niets. Luere = lap, lor, vod. In het Mnl. komt deze bet. niet voor, vgl. Mnl. Wdb. IV, 804 s.v. lore. Wel in de 17e eeuw Oudemans 4, 168 loer = lor, vodde, versleten lap. In het Westvlaams is nog leure een versleten lap, vodde; De Bo.
upsteken: openstoten. Mnl. Wdb. V, 1878, 8.

[p. 170]

Sinnelick Ingheven.

 

Stickt up venster ende duere

 

Met vroomen ryguere; // stelt oock tallen quartieren²⁴⁹

 

Van thienen ende vieren.

Quaden Wille.

250

Naer sbotters manieren,²⁵⁰

 

Als zoudy logieren // int gasthuus ten ende²⁵¹

 

Vreest gheen amende.

Sinnelick Ingheven.

 

Als eene der quader bende²⁵²

 

Gordet mes an de zyde / ende treckt met playsansen²⁵³

 

In speelen ende dansen.

Quaden Wille.

 

Vergheet oock niet uwe cansen,

255

^* Ghy jonghe dochterkins / gentelicken upghestreeckt,²⁵⁵

 

Maeckt dat ghy vruecht verreeckt.

Sinnelick Ingheven.

 

Ghy die in juechden zyt duerweeckt,²⁵⁶

 

Eer dat ghy verbleeckt // duer twasschen sdroufheyts looghe²⁵⁷

 

Stelt u ter tooghe.

Quaden Wille.

 

Als zydy maer bornekanne hooghe,²⁵⁸

 

Peynst om u morkins kindt / het werste bloeykin;²⁵⁹

 

Vercrycht oock u goeykin.

Sinnelick Ingheven.

260

Met een coragues moeykin,²⁶⁰

 

Hoe gaet ghy dus naeckt ghecleedt tallen speele?²⁶¹

 

Verchieret hooft ende keele!

Quaden Wille.

 

Als es de somme niet veele,²⁶²

 

Cleedt u lichgame / ghy en werdt niet begrepen,²⁶³

 

Maeckt u cleeren die slepen.

249 vroome: onversaagd. Mnl. Wdb. IX, 1398, 2.
ryguer: gewelddadigheid. Mnl. Wdb. VI, 1386.
tallen quartieren: overal. Vgl. de Aant. op I vs. 737.

250 van thienen ende vieren stellen: brassen, slempen. Vgl. de Aant. op vs. 65.
botter: valsspeler, schelm. Mnl. Wdb. I, 1395.

251 gasthuus: ziekenhuis. Mnl. Wdb. II, 931, 3. Vgl. I vs. 1178 waar de bet. is armhuis.

252 amende: boete, straf. In het Mnl. Wdb. komt het niet voor; wel in het Mnl. HandWdb. Fr. amende.
bende: bende, troep. In het Mnl. Wdb. I, 879 wordt deze bet. nog niet vermeld; wel in het Mnl. Handwdb.

253 playsanse: plezier, genoegen, pret. Fr. plaisance. In het Mnl. Wdb. VI, 405 komt slechts plaisant = bevallig, lief, mooi voor.

* fol. 154

255 gentelicken: mooi, lief, bevallig. Bijw. Mnl. Wdb. II, 1455.
upghestreeckt: uitgedost? Het kan als deelw. behoren bij een werkw. waarvan het simplex streken kan betekenen gladstrijken van kleren. Mnl. Wdb. VII, 2284.

256 verreeken: verkrijgen. Mnl. Wdb. VIII, 2287, 2.
duerweeckt in: geheel vervuld van. Hier: die nog volop in uw jeugd zijt. Vgl. Nedl. Wdb. III², 3105: Sam. Coster: door-weyckt in guytery.

257 looghe: loog, bijtend vocht. Mnl. Wdb. IV, 721. Let op het aardige beeld hier door Lawet gebruikt.

258 bornekan: waterkan. Mnl. Wdb. I, 1383.

259 morkin: moedertje. Verkl. woord van moer. Mnl. Wdb. IV, 1949 geeft slechts één plaats, uit de 16e eeuw. In het Westvlaams is morken nog moedertje; De Bo.
werste: liefste. Superl. van wert; Mnl. Wdb. IX, 2316.
bloeykin: naam voor een jong kind, meisje. Verkleinwoord van bloet, dat in het Mnl. voorkomt in de bet. van mens, persoon. De tegenwoordige bet. van bloed geeft Verdam op één plaats: Dit arm bloet, wat haddet hem misdaen! Gesta Rom. 94d; Mnl. Wdb. I, 1313, 5.

260 vercryghen: zich meester maken van Mnl. Wdb. VIII, 1952, 3.
goeykin: Verkl.woord van goet.
moeykin: Verklein woord van moedt.

261 naeckt: kaal, behoeftig, armelijk. Mnl. Wdb. IV, 2090, 2.

262 verchieret: Imperatief met een enclytisch lidwoord. Verchieren: opsmukken, optooien. Mnl. Wdb. VIII, 2427, 1. Het is merkwaardig dat noch Kil. noch Plantijn bij versieren deze bet. opgeven!
keele: hals. Mnl. Wdb. III, 1287, 1. Vgl. kelebant = halsband van een hond.
somme: geldsom (n.l. die ter beschikking staat, die door de erfenis verkregen is; vgl. vs. 241 en 260) Mnl. Wdb. VII, 1531, 4.
veele: groot. Mnl. Wdb. VIII, 1368, B.

263 begripen: gispen, laken, berispen. Mnl. Wdb. I, 716, e.

[p. 171]

Sinnelick Ingheven.

 

Vaste ant lyf ghenepen.²⁶⁴

265

Binnen dien zult ghy zeere te knechte waert rysen²⁶⁵

 

Om u verjolysen.

Quaden Wille.

 

Dyn ghelsche nachtdoucxs zyn te prysen,²⁶⁶

 

Met de gheployde liggherkins / of mutsen met kobben²⁶⁷

 

Voor cleene of groote hobben.

Sinnelick Ingheven.

 

Oock halscleers met langhe lobben.²⁶⁸

 

Vulstandich metten stocke ghestelt / los van ghescreye,²⁶⁹

 

Doet zoo uwen intreye.

Quaden Wille.

270

En met twitte vanden eye

 

Wast u snotgat / zoo werdy speghel claer en coene²⁷¹

 

Ten allen saysoene.²⁷²

Sinnelick Ingheven.

 

Ja ja, en met vermeljoene

 

Maeckt u lipkins root / zoo blyfdy blomken uutghelesen,

 

Booven al ghepresen.

Quaden Wille.

 

Ende dan naer desen

275

Maeckt / kennesse / ande vrauwe vanden hospitale²⁷⁵

 

^* Voor het principale.²⁷⁶

Sinnelick Ingheven.

 

Ja ja, die heeft een zale

 

Daer ghy menskins alle te male / zonder cesseren²⁷⁷

 

Mueght ariveren.²⁷⁸

Quaden Wille.

 

Wilt vry met huer accorderen,

 

Want het es een huus / dat zeer wel ghedaeckt // es²⁷⁹

 

En niet voor verkens ghemaeckt // es.

264 slepen: over de grond slepen. Wrschl. kenmerk van weelde. Vgl. wat Verdam uit Hs. Kloosterr. 28r aanhaalt: ‘Die overrocken sal men alsoo maken, dat sie niet en slepen op die eerde’. Mnl. Wdb. VII, 1267, 1.
vaste: nauwsluitend. Bijw. Deze bet. die het verband vraagt, kan men wel uit de Mnl. afleiden. Vgl. Mnl. Wdb. VIII, 1292, 1: vaste = vast, stevig, zó dat iem. of iets vast in iets besloten is.

265 binnen dien: ondertussen, intussen. Mnl. Wdb. I, 1264, d.
zeere: snel, vlug. Bijw. Mnl. Wdb. VII, 984, 3.
rysen: gaan. Vgl. de Aant. op vs. 221.

266 hem verjolysen: zich verheugen, pret maken. Mnl. Wdb. VIII, 1879, waar het alleen trans. en intrans voorkomt.
ghelsch: geel? Eigenaardige vorm, wrschl. bij gheel. Of hoort het misschien bij geil = weelderig?
nachtdouc: halsdoek. Mnl. Wdb. IV, 2068.

267 liggherkin: platliggend kraagje?
kobbe: pluim, veer? In het Mnl. is het woord zeldzaam; de oorspr. betekenis is wrschl. geweest kop, knop, bolvormige verhevenheid. In het Westvlaams bet. kobbe: kuif, vederbos op het hoofd van een vogel; De Bo.

268 voor cleene of groote hobben:?
halscleers: halsdoeken. Meerv. van halscleet; Mnl. Wdb. 111, 58.
lobbe: kantenstrook. Mnl. Wdb. IV, 694.

269 vulstandich: voortdurend, bestendig. Mnl. Wdb. IX, 889, III.
stock: een of ander kledingstuk, kousen? Mnl. Wdb. VII, 2183, 17 zegt Verdam: ‘Tusschen allerlei namen van kleedingstukken en toiletartikelen komt ook tweemalen een barnende stoc voor; de beteekenis is onbekend. Misschien is zij een bepaald soort (barnende, vuurrode?) kousen. Vgl. verouderd eng. stocks, nether stocks, eng. stockings; hd. dial. stock, ‘het middelste deel van een hemd’.
ghestelt: getooid. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 2069, II 4: hem stellen = zich tooien, sieren.
ghescreye: rumoer; geween, verdriet. Mnl. Wdb. II, 1615.

271 snotgat: neus. Mnl. Wdb. VII, 1433 noemt het 16e eeuws. Vgl. nog Tielebuys vs. 274/5: ghij crijght eenen stoot met mijnder vuijst op u lanck snotgat.

272 ten allen saysoene: voor altijd. Vgl. I vs. 209 en de Aant.

275 hospitaal: ziekenhuis. Het zelfde als gasthuus in vs. 251.

* fol. 154^vo

276 voor het principale: in het bijzonder, voornamelijk. Omschrijving voor het bijwoord. Vgl. Mnl. Wdb. VI, 687, III.

277 zonder cesseren: zonder verwijl? Vgl. de Aant. op I vs. 295.

278 ariveren: aankomen. Mnl. Wdb. I, 466 geeft uitsluitend plaatsen met de bet. aan land komen.

279 wel ghedaeckt: van een goed dak voorzien. Vgl. O. Vl. Lied. 416: ‘Daernaer hebben sy vonden een huys seer dun gedaeckt’. Mnl. Wdb. II, 1035.

[p. 172]

Sinnelick Ingheven.

280

Schoyter in, wel ghestaeckt // ves.²⁸⁰

 

Want het esser al beter pacht / als ghy in onspoet // cleeft²⁸¹

 

Desen bloet // heeft.²⁸²

Quaden Wille.

 

Die onder sverkens ghebroet // sneeft,

 

Ende zyn leven daer mede moet voordan // leeden.²⁸³

 

Alle goeden nacht / hier mede / wy der van // scheeden.

PAUSA

280 schoyen: gaan. Mnl. Wdb. VII, 642: 16e eeuw. Schoyter in = schoyt daer in.
ghestaeckt: Deelw. van staken = met staken of palen schoren, stutten. Mnl. Wdb. VII, 1905. Slaat dit weer op het huus uit vs. 279?
ves: Het zelfde als wes: wis, waarachtig? Het lijkt op een interjectie, een bevestiging. Vgl. nog vs. 612.

281 het esser beter pacht: het is daar beter. Pacht = pachtsom, huur, die men betaald, hier voor een huis (Vgl. Mnl. Wdb. VI, 1, 2). Is beter pacht misschien te vergelijken met het Vlaamse beter koop als comp. van goedkoop?
onspoet: rampspoed, ellende. Mnl. Wdb. V, 937, 2.
cleven: zijn, verkeren in Vgl. de Aant. op I vs. 1191.

282 bloet: bloed, sukkel, beklagenswaardig mens. Vgl. de Aant. op vs. 259.
De constructie van de zin is niet duidelijk. Moet men verbinden al beter pacht... desen bloet heeft waarbij dan het voegw. dan is weggevallen? Weglating van een voegw. is niet ongewoon in het Mnl., vgl. Stoett, Synt. § 226-229, maar een voorbeeld van weglating van dan is niet bekend.

283 voordan: voortaan, voor het vervolg. Mnl. Wdb. IX, 1173, c.
4e gebod naer den wel betame: zoals het hoort. Betane is subst. Mnl. Wdb. I, 1143, 2e art.
5e gebod zonder verlaet: zonder ophouden. Mnl. Wdb. VIII, 1964, 3.
6e gebod wil: begeerte. N.l. de begeerte om te doden is reeds zonde. Mnl. Wdb. IX, 2561, 4.
8ste gebod gheryven: aanstaan, behagen. Mnl. Wdb. II, 1551, 1.
10e gebod bedryf: zaak, ding. Dit moet hier wel de bet. zijn. Het kan behoren bij bedriven in de algemene bet. van doen. Vgl. Mnl. Wdb. I, 658/9.
van byder wet: Ik versta dit aldus: Bij de getoochde ‘tafelen der thien ghebooden’, de tafelen der wet, staat een vrouw, die van daar nu weg gaat (van byder wedt) en op het toneel waar zich de Verlooren Zoone bevindt opkomt (= bin commen). Voor wet vgl. ‘Dat is verboden int ander ghebodt (het 2e) vander ouder wet, die god mit sinen ghebenediden vingheren screef inden stenen tafelen’. Rijmb. 152. Vgl. Mnl. Wdb. IX, 2365, 5.

      Hier zalmen tooghen Moyses met
      de tafelen der thien ghebooden,
      ghescreven zoo hier naer volcht.

1 Hebt lief booven al dynen Heere ende God.
2 Maeckt u gheen ghesneden goden tys zyn ghebod.
3 En zwerdt niet by zynen helighen name.
4 Helicht den Sabahot / naer den wel betame.
5 Eerdt vader ende moeder zonder verlaet.
6 En wilt niet dooden / met wille ofte daet.⁺
7 Ghy en zult gheen onchuisheden bedryven.⁺
8 Ghy en zult niet steelen / wat u mach gheryven.
9 Ghy en zult gheen valsche ghetuughenesse gheven.
10 Ghy en zult oock niet begherren / in al u leven
Dyns naesten huus, goet / ofte zyn eeghen wyf,
Cnape / osse / eesele / of eenich andere bedryf.

      Hier dus tooghende Moyses met de
      tafelen der ghebooden Gods zoo zal
      van byder wedt een dochter bin commen
      totten Verlooren Zoone, met een roede
      ende een gheesele, ghenampt Vreese.

Den Verlooren Zoone.

285

Ach, wat zal my gheschien / in dese myne nooden!

 

^*O, noyt zoo ghestelt / duer zwaer pynelick bescrooden.²⁸⁶

 

Want in my zelven ghevoelick kennesse claerlick

 

Dat ick mesdaen hebbe jeghen des Heeren ghebooden,

 

My ghegheven zynde voor eenen reghele eerbaerlick²⁸⁹

+ Exo-20

+ Deu-5

* fol. 155

286 bescrooden: knagen van het geweten, wroeging. Niet in het Mnl. Wdb. Bij het werkw. schroden = knagen. Mnl. Wdb. VII, 782, 2.

289 eerbaerlick: vol eer en deugd, voornaam; hier meer een stoplap met vage bet. Vgl. Mnl. Wdb. II, 560 s.v. eerbaer.

[p. 173]

290

Om daer naer te levene / tallen tyden eenpaerlick,²⁹⁰

 

Zoo my dese fyguere / wel es doende de wete.

 

Maer ick hebbe my zelven mesleeft als dondiscrete;²⁹²

 

Dies my vreese by compt / zondere eenich verschuwen,²⁹³

Hier slaet Vreese naer den Verlooren Zoone met huer roe ende gheesele.

 

Die my inwendich es ghevende veele gruwen²⁹⁴

295

Duer huere gheeselen / ende straffende dysyplynen²⁹⁵

 

Die zou te my waert es keerende, wreet van mynen.²⁹⁶

 

O God, wilt my beschynen // met cracht van ghedooghe,²⁹⁷

 

Want van hongher ende duste / ick zeer by verdrooghe,²⁹⁸

 

En hoeveel huerlinghen / zyn in myns svaders beerfven,²⁹⁹

300

Die alle brodts ghenoech hebben / jeghen shonghers bederfven,³⁰⁰

 

Daer ick hier moet sterfven // zondere adresse⁺³⁰¹

 

Byde verkens / als haer rowaert inde wildernesse.³⁰²

 

Dies by expresse // tot my zelven commende voordachtich³⁰³

 

Zoo zallick upstaen / en gaen tot mynen vader zachtich,³⁰⁴

305

Zegghende dus tot hem / met rauwen duerwondicht:

 

O vadere, ick hebbe inden hemele ghezondicht

 

Ende jeghens u / ach lasen, tes my schult inexperdich,³⁰⁷

 

Waer by ick u kindt / niet en bem te heeten werdich,

 

Dies maeckt my vulverdich // als eene van u dienaren.³⁰⁹

310

Dit voornemen willick angrypen / zonder vervaren,

Hier zal upstaen den Verlooren Zoone ende wech gaen.

 

Updat alle bezwaren // zoo doende van my mach vluchten³¹¹

 

Dies staen ick best up / zondere meer duchten;³¹²

 

Want sdroufheyts gheruchten // zyn hier hardt om verdraghen³¹³

 

In bosschen ende haghen.

Sinnelick Ingheven, zinnekin.

 

Wel, wyen gaet hy tstick claghen³¹⁴

315

Dan meest hem zelven / als cause zyns lydens ghesnoerde³¹⁵

 

En ment te keeste roerde?³¹⁶

Quaden Wille, zinnekin.

 

Tjan, ick hoore de boerde.

 

Ja, meent hy oock te ghecryghene ter deser spatie³¹⁷

 

Zyns vaders gratie?

Sinnelick Ingheven.

 

Tware groote defamatie³¹⁸

 

Voor ons / die hem dus ghebrocht hebben met versnellen³¹⁹

 

Up den poynt der hellen.

290 eenpaerlick: gestadig, voortdurend. Bijw. Mnl. Wdb. II, 543, 2.

292 hem mesleven: verkeerd leven, z'n leven slecht besteden. Mnl. Wdb. IV, 1690: alleen intrans.
ondiscrete: onverstandige. Van discrecie = oordeel des onderscheids. Mnl. Wdb. II, 213, Voor ondiscreet, adj. geeft het Mnl. Wdb. V, 476 de bet. verward.

293 bycomen: naderen. Mnl. Wdb. I, 1253, 1.
verschuwen: wijken, achter uitgaan. Synoniem met erselen. Evenals dit kan bet. aarzelen (Mnl. Wdb. II, 721), kan men voor zondere verschuwen ongetwijfeld de bet. zonder aarzelen aannemen.

294 gruw: dat wat afkeer wekt. Mnl. Wdb. II, 2205. Gruwen gheven = afkeer wekken.

295 dysyplyne: kastijding; hier: het werktuig waarmee de kastijding gegeven wordt, roede? Mnl. Wdb. II, 211, 3. Vgl. vs. 157.

296 zou: zij. Vgl. de Aant. op I vs. 61.
myne: gebaar, uitdrukking van het gelaat. Mnl. Wdb. IV, 1616, 3.

297 ghedooghe: lijdzaamheid, geduld. Mnl. gedooch heeft deze bet. niet. Vgl. gedogen, intrans. = lijdzaam, geduldig zijn. Mnl. Wdb. II, 1070, 2.

298 zeer by: bijna, zo goed als. Bijwoordelijke uitdrukking. Zo niet in het Mnl. By als bijw. in deze bet.: ‘Dattet bi was, dat men den tempel verbernen soude mitten zwaerde’, Mnl. Wdb. I, 1236, II. Voor zeer bij een bijw. vgl. ‘zeer dickwils’, Mnl. Wdb. VII, 983, c.

299 beerfven: bezitting, landgoed. Vgl. beërven = door erfenis in bezit krijgen; Nedl. Wdb. II, 1338, II.

300 brodts: Voor de verkorting voor de dubbele cons. (-ts) vgl. Franck § 42.
bederfven: te gronde gaan, sterven (van honger). Mnl. Wdb. I 629.

+ 300

301 daer: terwijl. Voegw. Mnl. Wdb. II, 24, 1.
zondere adresse: onbekend? Adres: opgave van verblijfplaats. In het verband past deze bet. zeer goed. Of hulpeloos, vgl. adresseren = goed uitvallen, slagen, in het Mnl. Handwdb. In het Mnl. Wdb. niet opgenomen. Vgl. nog I vs. 31 en II vs. 1354.

302 rowaert: hoeder. Mnl. Wdb. VI, 1315, 4.

303 by expresse: uitdrukkelijk. Vgl. de Aant. op I vs. 376.
voordachtich: bedachtzaam. Mnl. Wdb. IX, 967, 1.

304 zachtich: genadig, goedertieren. Achtergeplaatst adj. Mnl. Wdb. VII, 17, 3.

307 my: possesief mijn. Vgl. de Aant. op I vs. 241.
inexperdich: dom, onverstandig? Mnl. Handwdb. geeft expert = ervaren. Vgl. tReyne Maecxsele 491: O inexperde ghespelenede.

309 vulverdich: bereidvaardig. Mnl. Wdb. IX, 892.

311 bezwaren: kwelling, last. Onb.wijs als subst. Mnl. Wdb. I, 1127, 2. Men zou hier ook een meerv. van bezwaer = kwelling, last kunnen aannemen, dat echter niet in het Mnl. bestaat. Het Nedl. Wdb. II², 2505 citeert voor bezwaer als oudste plaats Everaert.

312 staen ick: Vgl. de Aant. op I vs. 532.

313 gheruchte: pijn, onaangename toestand. Mnl. Wdb. II, 1566.

314 haghe: bosje van laag hout. Mnl. Wdb. III, 23. Vaak met bosch verbonden, waarmee het dan in bet. overeenkomt.
In afwijking van de gewoonte beginnen de zinnekens hier niet met een rondeel. Dat is evenmin het geval in vs. 447.
stick: toestand. Mnl. Wdb. VII, 2367, 16.

315 ghesnoerde: benauwenis, druk? Bij snoeren = met snoeren binden. Mnl. Wdb. VII, 1429.

316 en: indien. Mnl. Wdb. II, 643, d.
te keeste: tot in de kern, de grond. Keest = pit, merg, kern. Mnl. Wdb. III, 1270.
roeren: aanroeren, spreken over. Mnl. Wdb. VI, 1541, 4.

317 ter deser spatie: op dit ogenblik, nu. Spatie is tijdruimte, Mnl. Wdb. VII, 1620, 2. Vgl. nog Groote Hel 1162: tot deser spacy = nu.

318 defamatie: schande?

319 met versnellen: met spoed. Onb.wijs als subst. Hem versnellen = zich haasten, spoed maken. Mnl. Wdb. VIII, 2491, II.

[p. 174]

^*

Quaden Wille.

320

Tjan, dat zoude ons quellen!³²⁰

 

Hy en darf zyn hope niet stellen, // dyncken of verlanghen,³²¹

 

Dat hem zynen vadere / zoo zal willen ontfanghen

 

In gratien / dus eens zynde uut zynder vochdie;

 

tWert al fantazie.

Sinnelick Ingheven.

 

tWare oock teuwighen thie³²⁴

325

Voor den vadere een schande / werdich te verwyten

 

Vul snooder redyten.³²⁶

Quaden Wille.

 

Ba, hy zouden liever smyten

 

Met stocxs upt lyf / ja duer kerfven ende hauwen

 

Dan hy en zou willen schauwen!

Sinnelick Ingheven.

 

Ick zouts my betrauwen;³²⁸

 

Nochtans heeft hy thooft naer zyns vaders ghenomen³²⁹

 

Hopende zulcxs te becomen.

Quaden Wille.

330

Werden al dromen³³⁰

 

Ghesprooken van hem, ten zeer cleenen vermette³³¹

 

Cranck van upzette.

Sinnelick Ingheven.

 

Ontvliecht hy ons uutten nette,

 

tWerdt qwaelcke bewaert / dat wy in onse daghen³³³

 

Hebben connen belaghen.

Quaden Wille.

 

Sus van u ghewaghen,³³⁴

335

Want de menighe meent te commen uut trueren,

 

Dat hem niet en mach ghebueren.

Den Verlooren Zoone.

 

Ach, sdroufheyts dolueren,

 

Wat zwaerder humueren // hebdy my gheplant // bloot.³³⁷

De Vreese altyt by hem blyvende.

 

Ick ware langhe vergaen / en ware Gods hant // groot

 

Die my onderstant // boot / in alle myne allende.

* fol. 155^vo

320 poynt: toestand, staat waarin men verkeert. Mnl. Wdb. VI, 514, 11. Hier: in de toestand waarin hij naar de hel moet, dus op de weg naar de hel. Gewoonlijk wordt poynt door een bijvl.nw. bepaald; vgl. Mar. v. Nieumegen vs. 946: ‘Ende nv vindic v hier onder dit ghedroom in desen soberen puente’.

321 darf: Praes. van dorven: behoeven; mogen. Beide bet. passen in het verband. Mnl. Wdb. II, 363/4.

324 teuwighen thie: te eeuwigen tijde. Voor de spelling -ie van thie vgl. de Aant. op vs. 118/9.

326 redyt: afkeurenswaardige daad of zaak. Vgl. tReyne Maecxsele 614: ‘Wy zyn twee helsche neckers vul van redyte’. In het Mnl. Wdb. komt het woord niet voor. Oudemans 5, 796 geeft op: iets dat aanmerking uitlokt, dat niet in de haak is. Wrschl. verband met Fr. redire. De geciteerde plaats is uit het Constthoonende Juweel van 1607.

328 en: enclytisch = hem.
hem betrauwen: vertrouwen stellen in, ergens op vertrouwen, ergens gerust op zijn. Mnl. Wdb. I, 1166, III. In het Mnl. met een voorz. te, in, op. Hier met de genitief.

329 thooft nemen naer: zich wenden naar, zijn toevlucht nemen tot? Deze uitdr. komt in het Mnl. Wdb. niet voor. Wel vindt men daar (III, 698) hooft = raadsman: Al syn vrenden hebben een guet hooft an hem; hooft = raad: Alle namen si an mi hooft.

330 droom: iets onbeduidends. Hier: woorden zonder uitwerking die hij tot zijn vader zal zeggen. Mnl. Wdb. II, 436.

331 vermet: plan. Mnl. Wdb. VIII, 2122, 1.

333 bewaren: waar maken. Mnl. Wdb. I, 1209.

334 sus: Hier imp. van sussen, intrans. = zwijgen. Mnl. Wdb. VII, 2439, II.

337 planten: inplanten, vastzetten in het gemoed.

[p. 175]

340

Nu up ghestaen zynde / duer kennesse des wedts amende,³⁴⁰

 

Zoo en weet ick als blende // my zelven hoe keeren

 

Om commen uut verzeeren.³⁴²

Den Goeden Wille, een man, de viij^e personayghe.

 

Hoorende wilt leeren

 

Tot sduechts vermeeren // grootelicxs tuwen loove³⁴³

 

^* Naer den Goeden Wille Gods / Keert dyns vaders hoove,³⁴⁴

345

U zelven bekennende / jeghens hem ghestadich

 

Te zyne mesdadich.

Hope, een vrauwe, de ix^e personayghe.

 

Barmhertich ende ghenadich

 

Zoo es hy van herten / dit moet ghy bedyncken;

 

Want zoo wanneer ghy bekennen zult zonder vermyncken³⁴⁸

 

Uwe mesdaden / hy zal u zonder te ontberrene³⁴⁹

350

In ghenaden ontfanghen / uut goeder herten gherrene.³⁵⁰

 

Want daer toe / omme de waerheyt te nopen,³⁵¹

 

Staen zyn aermen open.

Den Goeden Wille.

 

Wilt niet meshopen,³⁵²

 

Maer verjaecht alle twyffelinghe huerder straten,³⁵³

 

Het zal u baten.

Gheloove, een vrauwe.

 

En zondere verlaten³⁵⁴

355

Gheloovet warachtich zoo / vry zonder vermyen,³⁵⁵

 

Het zal u gheschien.

Hope, een vrauwe.

 

Jaet, tuwer mellodien.³⁵⁶

 

Dus gaet met ons drien // met goede bescheeden,³⁵⁷

 

Wy zulder u leeden.³⁵⁸

Den Verlooren Zoone.

 

Daer toe willick my bereeden

 

Ende datte ter stont / als eenen mesdadere // zaen.³⁵⁹

360

Ach, met Hope / en Goeden Wille / den beraedere // waen,³⁶⁰

 

Willick tot myn vadere // gaen / zondere vertoufven,³⁶¹

340 amende: boete. Vgl. de Aant op vs. 252.

342 verzeeren: ellende, smart, verdriet. Onb. wijs als subst. gebruikt. Het lidw. schuilt in de slotklank van uut. Mnl. Wdb. VIII, 2408, II.

343 lof: eer, roem. Mnl. Wdb. IV, 713, b. Hier: vreugde? In zijn uitg. van Theophilus heeft Verdam lof aldus verklaard blz. 125, Aant. op vs. 31; in het Mnl. Wdb. IV, 717 Aanm. verwerpt hij deze verklaring weer, en noemt lof = vreugde voor het Mnl. niet bewezen. Op deze plaats van Lawet zou de bet. vreugde echter zeer goed in het verband passen.

* fol. 156

344 keert dyns vaders hoove: keer terug naar. Eigenaardig is het ontbreken van tot of te. Of kan men het opgesloten achten in de slotklank van keert?

348 zoo wanneer: wanneer. Mnl. Wdb. IX, 1702, II. Over de algemeen makende kracht van het bijw. zoo vgl. Mnl. Wdb. VII, 1438, 5. Teuthonista so wanneer = quandocunque.
vermyncken: verkleinen. Vgl. voor deze bet. Mnl. Wdb. VIII, 2146, laatste citaat. De eigl. bet. is krenken, schenden.

349 zonder te ontberrene: zonder mankeren. Vgl. de Aant. op I vs. 964.

350 uut goeder herten: van harte. Vgl. Mnl. met goeder herten, Mnl. Wdb. III, 389.

351 nopen: treffen; hier meer algemeen: zeggen. Vgl. voor deze bet., die niet in het Mnl. Wdb. voorkomt, een plaats uit Everaert, gecit. door Worp, Drama en Tooneel I, 117: ‘omdat jc te veil de waerheyt jn noopte’.

352 meshopen: wanhopen. Mnl. Wdb. IV, 1678.

353 verjaghen huerder straten: wegjagen. Voor de bijw. genitief huerder straten vgl. Mnl. Wdb. VII, 2279, 3. Wij zeggen nog zijns weegs gaan = weg gaan. Verdam merkt t.a.pl. nog op: ‘De uitdr. staat meermalen gelijk met weg, waar zij van een zaak wordt gebruikt (zo als hier) of niet met een w.w. van richting verbonden is.

354 verlaten: ophouden. Mnl. Wdb. VIII, 1985, III 2.

355 zonder vermyen: zonder na te laten, zonder ophouden. Mnl. Wdb. VIII, 2138, 2.
Let op de spelling -yen: -ien.

356 mellodie: genoegen, vreugde. Mnl. Wdb. IV, 1366, 2.

357 bescheit: inzicht, verstand. Mnl. Wdb. I, 990, 6. Voor het meervoud van abstracta vgl. Stoett, Synt. § 197.

358 wy zulder: Voor deze gesyncopeerde vorm vgl. de Aant. op I vs. 114.

359 zaen: voorwaar, voorzeker. Bevestigingsformule, als stoplap. Mnl. Wdb. VII, 42, 4.

360 beraeder: helper, trooster. Meestal wordt dit van Christus gezegd. Mnl. Wdb. I, 909, 2. Wordt hier misschien het Geloof bedoeld? Want er zijn drie personen die de Verl. Zoone zullen begeleiden; hij noemt Hope en Goeden Wille, maar Gheloove niet. Een bezwaar is dat Gheloove door een vrouw wordt voorgesteld! Het eenvoudigste is dit als een bijstelling bij Goeden Wille op te vatten.
waen: ach. Tussenwerpsel van beklag. Mnl. Wdb. IX, 1644, 3.

361 zondere vertoufven: zonder talmen, dralen. Mnl. Wdb. IX, 154, 2. Vgl. sonder vertoef dat dezelfde bet. heeft.

[p. 176]

De Vreese by hem blyvende.

 

Gheloovende dat hy my niet en zal bedroufven.

 

Want ick zal tot hem zegghen / zoo my den zin oorcondicht:³⁶³

 

Ick hebbe inden hemel / en voor u, vader, ghezondicht,

365

Ick en bem niet werdich / dynen zoone te heeten,

 

Maer doet my, o vader / zonder eenigher veeten,³⁶⁶

 

Als eene van uwe dienderlinghen, zeer ydoone³⁶⁷

 

An mynen persoone.

Den Goeden Wille.

 

Synen pays werdt u te loone.

 

Dus gaet met ons / zonder vreesen ofte duchten;

 

Ick darft u pluchten.

Den Verlooren Zoone.

370

Ach, menich zwaer verzuchten³⁷⁰

 

^* Doet my die Vreese an / ende dat int herte binnen,

De Vreese tooghende huer gheesele ende roede.

 

Zouckende myne consientie te over winnen.

 

Nochtans zoo hopick wel ende vulmaecktelick,

 

Oock gheloovick warachtich puer naecktelick,³⁷⁴

375

Up myns vaders barmhertighe groote goetheyt

 

tMynder behoetheyt.

Gheloove.

 

Die es in zulcker overvloetheyt³⁷⁶

 

Dat waerlicxs dier ghelycke / niet om gronden // es.

 

Gheloovet vry dat warachtich myn vermonden // es,³⁷⁸

 

En gaen wy tot uwen vadere / in sduechs vermeese³⁷⁹

 

Tsamen tender sneese.

Den Verlooren Zoone.

De Vreese by hem zynde.

380

Noch hebbick Vreese,³⁸⁰

 

Die tot allen tyden / in my wil zyn beclyvende,³⁸¹

 

Rondt om my dryvende.

Hope.

 

Syt in hope verstyvende;³⁸²

 

De Liefde wert zaen verjaghende / de Vreese meshaecht;³⁸³

 

Dus gaet vry onvertraecht.³⁸⁴

De Liefde Gods.

Hier verjaecht de Liefde Gods de Vreese.

 

Siet! van my werdt verjaecht

385

Die quellende Vreese / met alle hare voeren,³⁸⁵

 

Die de consientie inwendich can beroeren,

363 zin: verstand. Mnl. Wdb. VII, 1129, 2.
oorcondighen: te kennen geven. Mnl. Wdb. V, 1981, 5.

366 doen: behandelen. Vgl. ‘Dat alle menschelike scare elc andren als broeders dade’ Jan Praet; vgl. Mnl. Wdb. II, 238.
veete: vijandschap, wrok. Mnl. Wdb. IX, 419. Plantijn: veete, verborgen haet = rancune.

367 dienderlingh: dienaar. In het Mnl. diender en dienre.
ydoon an: heilzaam voor. Mnl. Wdb. III, 790. Een woord uit de late M.E. Synoniem van bequame. Voor de bet. zie Mnl. Wdb. I, 898, 10 s.v. bequame.

370 dorven: durven. Mnl. Wdb. II, 364, 3. Deze bet. behoort eigl. bij het werkw. dorren; reeds in het Mnl. liepen beide werkw. dooreen; Van Helten § 232, a. Voor de toestand in de 16e eeuw vgl. Lubach § 101.
pluchten: voor iets instaan. Het object schuilt in de -t van darft. Kil. plechten fland. = spondere merces probas esse, spondere rem sinceram. In het Mnl. komt deze bet. niet voor. Vgl. Mnl. Wdb. VI, 476, 1 s.v. plichten.
versuchten: diep zuchten. Onb.wijs als subst.: diepe zucht. Mnl. Wdb. IX, 87, 1.

* fol. 156^vo

374 naecktelik: te enen male. Mnl. Wdb. IV, 2092, 4.

376 behoetheyt: veiligheid, redding. Van behoet, zie de Aant. op I vs. 133.
overvloetheyt: overvloed. Wrschl. omwille van het rijm door Lawet gevormd.

378 vermonden: vermelden, verkondigen. Onb.wijs als subst.: uitspraak. Mnl. Wdb. VIII, 2165.

379 sduechs: Voor het wegvallen van de dentaal vgl. het herhaaldelijk voorkomend swerels.
vermeese: vermeerdering. Uit vermeerse - vermeersinge. Vermeese is de Westvlaamse vorm; vgl. de aanh. uit Brugge door Verdam, Mnl. Wdb. VIII, 2113 s.v. vermeersinge.

380 tender sneese: te ende der sneese. Mnl. sneese bet. snoer. Tot het einde van het snoer, een uitdr. voor tot het einde toe?

381 beclyven in: voortdurend blijven in. In het Mnl. geconstrueerd met ane of een 3e nval. Mnl. Wdb. I, 799, c.

382 dryven: steeds bezig zijn, te keer gaan. Vgl. het bijv. nw. bedrijvig. Mnl. Wdb. II, 419, 4.
verstyven: sterker worden. Mnl. Wdb. IX, 62, III 2. Vgl. ‘Na dat die meinsche wille poghen om gracie, so sal so(e) haer boghen te hem waert ende verstiven’ Maerlant, Wap.Rog. 966.

383 wert verjaghende: zal verjagen. Hier is het futurum omschreven door werden + part. praes. Deze omschrijving komt in het Mnl. hoogst zelden voor. Vgl. Stoett, Synt. § 243 Opm. IV. Het voorbeeld door Stoett aangehaald zou onder invloed van het mhd. zijn ontstaan, waar deze constructie eveneens voorkwam. Voor meerdere Mnl. voorb. zie Mnl. Wdb. IX, 2181/2.
meshaecht: onaangenaam, gehaat. Deelw. van meshaghen; Mnl. Wdb. IV, 1674.

384 onvertraecht: zonder talmen. Bij vertragen intrans. = traag worden in iets; Mnl. Wdb. IX, 163, II 2.

385 voere: daad, manier van doen. Mnl. Wdb. IX, 725, 4.

[p. 177]

 

Van my, vulmaeckte Liefde / ten eersten vermane.

 

Tsya! ghy Vreese, poocht u zaen van hem te gane.³⁸⁸

 

Rumpt hier de bane / want ick de Liefde coene⁺³⁸⁹

390

Blyve hem eeuwich by tot zynen verdoene,³⁹⁰

 

Inde vreese des Heeren / bemerckt den zin // wel,

 

Waer of ick bem den oorspronck en tbeghin // snel,⁺

Hier deckt de Liefde den Verlooren Zoone met een wit cleedt.

 

Die daer es bedeckende / uut sherten gronden³⁹³

 

De menichfuuldicheyt van dese mans zonden.³⁹⁴

395

Dies nu ten stonden // laet ons accoordich tsamen

 

Voort gaen met vramen.

Den Goeden Wille.

 

Als den wel bequamen³⁹⁶

 

Zal u den Goeden Wille / voort dryven teganghe,³⁹⁷

 

Uut goeden vryen wille, niet uut bedwanghe.³⁹⁸

 

^* Wy werden eer langhe // bevryt van allen confuuse³⁹⁹

 

Tot dyns vaders huuse.

Gheloove.

400

Suster Hope, zonder abuuse,⁴⁰⁰

 

Tvooren gaen es uwse // bevryt van allen ghescille;⁺⁴⁰¹

 

Ende de Liefde Gods / metten Goeden Wille

 

Die zullen den zoone / tot zynen vadere leen

 

Onder hemlien tween.⁴⁰⁴

Hope.

Hier gaet Gheloove en Hope vooren.

 

Gaen wy vooren dan zonder scheen;

405

Zy drie ghemeen // houdende goede oordinanche⁴⁰⁵

 

Commen met accoordanche.

Den Vadere, de x^e personayghe.

 

Ach, noyt meerdere cansche⁴⁰⁶

 

Dan my nu es toecommende / zoonder eenich merren,⁴⁰⁷

 

Want my dyncke ick zien / gunder commen van verren⁴⁰⁸

 

Mynen joncxsten zoone / al mesmaeckt bedeghen⁴⁰⁹

 

Ende zeere weersleghen.

De Liefde Gods.

410

Uut liefden gheneghen⁴¹⁰

 

Zoo compt hem jeghen // met een vierich pleghen⁴¹¹

388 hem poghen: zich toeleggen op. Mnl. Wdb. VI, 527, II. Hier dient het veel eer ter omschrijving van de imperatief.

+ 1 Johan-4

389 de bane rumen: het veld ruimen, weg gaan. Vgl. die bane schuwen = het veld ruimen. Mnl. Wdb. I, 556, 1. ‘Alse men rumen sal dit arme ertsche dal’. Maerlant, Wap. Mart. III, 441.

390 verdoen: voordeel. Vgl. ‘Te zijnen verdoene ende prouffijtte’ door Verdam, Mnl. Wdb. VIII, 1619, 3, aangehaald uit de D. Warande 1, 407, 21. Blijkens Bouwstoffen blz. 269, no. 9 is dat uit een zinnespel van Corn. Everaert, en wel volgens een sterk Westvlaams, zelfs specifiek Brugs gekleurd hs.

+ 1 Pet-4

393 uut sherten gronden: uit de grond des harten. Grond = het diepste, innerlijkste. Mnl. Wdb. II, 2173, 4.

394 menichfuuldicheyt: menigte. Mnl. Wdb. IV, 1405, 1 ‘Die menichfoudicheit uwer ghebreke’, Runsbroec.

396 vrame: voordeel, nut. Mnl. Wdb. IX, 1239.
bequame: heilzame, nuttige. Mnl. Wdb. I, 898, 10.

397 te ganghe: uws weegs. Vgl. tsinen gange gaen = zijns weegs gaan; Mnl. Wdb. II, 906, 5.

398 bedwangh: dwang. Uut bedwanghe = gedwongen. Vgl. bi bedwanghe; Mnl. Wdb. I, 671.

* fol. 157

399 confuus: schande. Mnl. Wdb. III, 1774, 3.

400 zonder abuuse: terecht. Vgl. vry van abuuse in I vs. 668 en de Aant.

+ 400

401 tvooren gaen es uwse: het voorop gaan komt u toe. Het hs. heeft vuuse. Dubbele uu voor w is niet onmogelijk, al komt het bij Lawet elders niet voor. De schrijver van het hs. kan deze spelling hebben toegepast omdat hij, toen hij eenmaal het gewone teken voor de v had gezet, wilde vermijden dat er twee van die v-tekens achter elkaar kwamen; immers de normale w bestaat uit een v + een teken dat veel op onze schrijfletter b gelijkt. Als genitief vorm naast uws vermeldt Van Halteren § 8 wel uwes, maar niet de eigenaardige vorm uwse.

404 onder hemlien tween: met hun tweeën. Mnl. Wdb. V, 317, 2.

405 ghemeen: gezamenlijk. Mnl. Wdb. II, 1335, b.
oordinanche: orde. Mnl. Wdb. V, 1952, 1.

406 met accoordanche: eensgezind. Vgl. accoordich in vs. 395.
cansche: goed geluk. Mnl. Wdb. III, 1171.

407 zoonder merren: zonder uitstel, onmiddellijk. Mnl. Wdb. IV, 1465.

408 my dyncke: mij dunkt. Mnl. Wdb. II, 463. Hier is de conj. gebruikt in de plaats van de indic., wat volgens Verdam t.a.pl. herhaaldelijk voorkomt. Franck onderstelt invloed van de omgekeerde volgorde: dunckemi uit duncket mi.
ick zien: Vgl. de Aant. op I vs. 496.

409 bedeghen: zijnde. Deelw. van bedien = worden, zijn. Mnl. Wdb. I, 640.

410 weersleghen: ter neer geslagen. Mnl. Wdb. IX, 1971, 1.

411 met een vierich pleghen: vol vuur. Hier is de bet. van pleghen verbleekt tot doen. Vgl. Mnl. Wdb. VI, 454, 12.

[p. 178]

De Liefde Gods totten Vadere.

 

In een vaderlick beweghen // zondere vertoufven,⁴¹²

 

U hueghelick verblydende / buuten alle bedroufven.⁴¹³

 

Dats myn begherren / en al uut liefden warachtich

 

Dus weest hem indachtich.

Den Vadere.

415

O Liefde zeer crachtich,

 

Duer u beweghen zachtich // ende goeden vermane⁴¹⁶

 

Zoo zallick hem pooghen vrindelicken tontfane,

 

Want wyde open staene // es dies therte onverdrooten,⁴¹⁸

 

Het welcke in voortyden zeer vaste was gheslooten,⁴¹⁹

420

Met drucke duer gooten // in een pynelick sneven.⁴²⁰

 

Als heeft hy jeghens my mesdaen / tys hem vergheven.

Hier gaet den Vader den Zoone toe, hem grypende in zyne aermen, hem cussende.

 

Ach myn zoone beseven, // u loopick toe in desen⁴²²

 

En heete u wellecommen / uut liefden ghepresen,

 

Want u zienelick wesen // myn claghen sussen // doet,⁴²⁴

425

Dies ick in myn aermen grypende u cussen // moet.

Den Verlooren Zoone.

 

O vaderlick herte, zeer ghenadich van moede,⁴²⁶

 

^* Ick die ghewassen bem uut dynen eeghen bloede

 

Tot mynen behoede // ontfanckt my doch in ghenaden.

 

Want ick hebbe ghezondicht / zeer onwys beraden,⁴²⁹

430

Inden hemel / ende voor u ter grooter onvroomen;⁺⁴³⁰

 

Dies ick niet werdich bem / dat men my zoude noomen

 

Uwen zoone te zyne / en dat duert beslechten⁴³²

 

Myns quaets uutrechten.⁴³³

Den Vadere.

 

Hoort ghy, myn knechten,

 

Doet dat ick ulieden beveele, zondere verzeeren.⁴³⁴

Hier zal men hem andoen andere cleeren ende schoen anden voeten.⁺

435

Brynckt haestelicken hier vande beste cleeren

 

Ende doetse hem anne / Voor alle dynghen⁴³⁶

 

Gheeft hem an zyne handen gouden vingherlynghen,⁴³⁷

 

Schoens an zyne voeten / ende dat zynde ghedaen // zaen

 

Brynckt een ghemest calf / dat zuldy onbelaen // slaen,⁴³⁹

440

Up dat wyt tsamen mueghen eeten ter deser hueren⁴⁴⁰

 

Met myne vrinden / ende alle goede ghebueren⁺

412 in een vaderlick beweghen: als vader ontroerd. Beweghen = roeren, treffen. Hier is het intrans., geroerd worden; de onb.wijs als subst. gebruikt. Vgl. ‘ende bina beweget totten tranen toe’. Mnl. Wdb. I, 1211, B.

413 hueghelick: opgewekt, blijde. Bijw. Mnl. Wdb. III, 516.

416 beweghen: aansporen. Mnl. Wdb. I, 1210.
zachtich: goedertieren, genadig. Mnl. Wdb. VII, 17, 3.

418 staene: Men verwacht hier het part. praes. staende. Een verschrijving is uitgesloten, het woord rijmt op ontfane.
onverdrooten: onverdroten, opgewekt. Mnl. Wdb. V, 1449.

419 vaste: vast, stijf. Hier: stevig, dicht. Bijw. Mnl. Wdb. VIII, 1292, 1.

420 sneven: ongeluk, smart, rampzaligheid. Onb.wijs als subst. Mnl. Wdb. VII, 1405, 3: sneven = ongelukkig, rampzalig worden.

422 beseven: stellig, voorwaar. Stoplap met vage betekenis. Deelw. van beseffen. Vgl. 1 vs. 1228.
toe: naar - toe. Mnl. Wdb. VIII, 386, 1.

424 zienelick: zichtbaar; zienelick wesen = uiterlijk. Mnl. Wdb. VII, 1087.

426 vaderlick herte: lieve vader. Vgl. de Aant. op I vs. 819.
moet: gemoed (als zetel van het gevoel), hart. Mnl. Wdb. IV, 1814, 4.

* fol. 157^vo

429 onwys beraden: onverstandig, dom. Gebruikelijk in het Mnl. is wel beraden = verstandig; Mnl. Wdb. I, 907, A2. Vgl. nog wyselick bedacht syn; dullike bedacht syn = verstandig zijn; dwaas zijn.

+ Luce-15

430 onvroome: ongeluk, nadeel. Mnl. Wdb. V, 1538.

432 beslechten: beslechten, uitmaken; hier: volvoeren, plegen. Mnl. Wdb. I, 1058 geeft slechts plaatsen als: ‘Om met stride die sake te beslichten’. Het Nedl. Wdb. II², 2031, 4 citeert 16e eeuwse plaatsen, o.a. De Castelein, waar het woord bet.: 'n werk, onderneming uitvoeren, beredderen.

433 myns quaets uutrechten: van mijn slechte daden. Onb.wijs uutrechten = uitvoeren (Mnl. Wdb. VIII, 1002, 1) als subst. gebruikt, waarvan de genitief quaets afhangt.

434 zondere verzeeren: zonder bedenken, gewillig? Mnl. verseren = pijn, droefheid hebben; Mnl. Wdb. VIII, 2408, II. Tot deze bet. zou men ook kunnen brengen buuten allen verzeere in I vs. 573. Vgl. nog onverzeerdt in vs. 1209.

+ In marg. schoen: schoenen. Het oorspr. meerv. van schoe. In vs. 438 komt een vorm met een dubbelmeervoud voor: schoens, zoals wij hebben in schoenen. Vgl. nog schoens in vs. 793. Volgens Kolthoff § 14d is een meervoud op -s bij dit woord uitzondering; hij vond het slechts op één plaats, n.l. De conste der minnen (Brugge, 1581).

436 voor alle dynghen: vooral Mnl. Wdb. II, 202.

437 vingherlyngh: vingerring. Mnl. Wdb. IX, 520, 2. In het Westvla, nog vingerling = ring; De Bo. Vgl. vs. 785: rinck.

439 onbelaen: onverwijld? Beladen syn = belast zijn met iets. Als men met niets anders belast is, kan men onverwijld handelen. Oudemans 5, 62 geeft voor onbeladen o.a. op geredelijk (Hooft), vlug (Vondel).
slaen: slachten. Mnl. Wdb. VII, 1203, 3. De Bo geeft nog ‘een zwijn slaan’. Vgl. ons slager naast slachter.

440 ter deser hueren: op dit uur, nu. Voor de in het Vlaams voorgevoegde h- vgl. Van Helten § 132, c.
Voor het Westvlaamse rijm hueren: ghebueren: trueren zie Franck § 45.

+ Luce-15

[p. 179]

 

Zonder trueren // maer vroylickheyt zyn anclevende.⁴⁴²

 

Want dese mynen zoone was doot / my beghevende,⁴⁴³

 

En es weder levende // zonder eenich beschaden.

Hier gaen zy alle ghelyck binnen.

445

Hy was verlooren / doolende zeer vrimde paden,

 

Maer vry en onbeladen // es hy weder ghevonden.⁴⁴⁶

 

Lof zy God tallen stonden.

Quaden Wille, zinnekin.

 

Wy werden verslonden,⁴⁴⁷

 

Gheschuert als honden, // veel mindere dan biesen⁴⁴⁸

 

Duer dit verliesen!

Sinnelick Ingheven, zinnekin.

 

Als ick hem zach kiesen

450

Den wech te keerene / naer zyns vaders lande,

 

Ick vreesde van brande.⁴⁵¹

Quaden Wille.

 

Wee ons der grooter schande!

 

Onse zielen staen te pande // onder de helsche natie⁴⁵²

 

Buuten alle gratie.

Sinnelick Ingheven.

 

Met vulder desperatie

 

Alle trybulatie // binnen der helscher bedelven⁴⁵⁴

 

Willen zy up ons welven.

⁺

Quaden Wille.

455

Luchifer verworcht hem zelven.⁴⁵⁵

 

Pluto / Belial / ende Asterot / ten grooten bespotte⁴⁵⁶

 

Die speelen int zotte.⁴⁵⁷

Sinnelick Ingheven.

 

Belsegor versmoort inden snotte,

 

Ende Cherberus den hellehont / briest als een stier.

 

Orpheus werpt zyn herpe int vier.

Quaden Wille.

 

Noyt zulck ghetier!⁴⁵⁹

460

Allecto met alle haer serpenten wilter al vernielen,⁴⁶⁰

 

Versmoorende de zielen.

442 zyn anclevende: Het onderwerp wy staat in vs. 440. Ancleven = bedrijven, welke bet. wel af te leiden is uit iets aankleven, nauw verbonden zijn met. Mnl. Wdb. I, 112, 1.

443 begheven: verlaten. Mnl. Wdb. I, 699, 1.

446 onbeladen: niet belast, bezwaard (door zonden). Vgl. Mnl. Wdb. V, 238, 2: ‘So mach hi van rechte onbeladen altoos bidden omme genaden’.

447 Evenmin als in vs. 314 beginnen de zinnekens hier met een rondeel, wat anders hun gewoonte is.

448 schueren: havenen, toetakelen. Mnl. Wdb. VII, 667, 3.
biese: bies, stro, iets van weinig waarde. Mnl. Wdb. I, 1249. Vgl. niet een bies = niet het minste, geen zier.

451 vresen van brande: bang zijn voor, vrezen voor. Mnl. Wdb. IX, 1304, 2.
De bet. van de uitdr. zal wel zijn vrezen voor iets onaangenaams. Brandt zonder meer kan wel eens hel betekenen, ook brandmerk als straf voor misdadigers. (Vgl. Mnl. Wdb. I, 1418/9). Zou deze laatste bet. hier bedoeld zijn? Vgl. I vs. 881.

452 te pande staen: onderpand zijn, in onderpand staan. Mnl. Wdb. VI, 94. Vgl. Plantijn: te pande stellen = mettre en gage.

454 der helscher bedelven: Omschrijving voor de hel. Onb.wijs bedelven = met aarde bedekken, begraven (Mnl. Wdb. I, 621, 1) als subst. gebruikt in de bet. van graf.

+ fo1. 158

455 welven up: doen neerkomen op. Vgl. Mnl. Wdb. IX, 2139: ‘Welft groote stene voir der duwieren gat’ (Haagse Bijbel) = wentelen.

456 Hier volgt weer een opsomming van duivels, evenals in I vs. 40 vlgg. een mengelmoes van klassieke en bijbelse namen!
bespot: bespotting. Mnl. Wdb. I, 1085.

457 int sotte speelen: zich dwaas aanstellen, zich uitzinnig aanstellen. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 1597 de bet. van het adj. sot.

459 ghetier: getier, geraas. Niet Mnl. Van tieren = misbaar maken. Mnl. Wdb. VIII, 331, 5. Kil. tieren = o.a. clamorem, strepitum edere.

460 Allecto: Een van de Furiën; ze waren pekzwart, hadden vurige ogen, klauwen in plaats van handen, en slangenhaar.

[p. 180]

Sinnelick Ingheven.

 

Ecxion met alle zyne wielen⁴⁶¹

 

Die smytse in snatere / naer de oude costuumen⁴⁶²

 

tVelt willende ruumen.⁴⁶³

Quaden Wille.

 

Tranen groot als duumen

 

Weendt Proserpyna / met een druckich vermeten⁴⁶⁴

 

In een houck ghezeten.

Sinnelick Ingheven.

465

Quaet ende verbeten⁴⁶⁵

 

Es Tantalus verhardt / hy en can niet ghewateren,⁴⁶⁶

 

Niet wetende wat sateren.⁴⁶⁷

Quaden Wille.

 

Dan zitten en snateren

 

Cloto / Lacheses / en Atrepos / als buuten huer zinnen

 

Int haspen ende spinnen.⁴⁶⁹

Sinnelick Ingheven.

 

Noyt droufver beghinnen

470

En wasser ghezien / duer tverlies van desen ghezelle

 

Dant nu es ter helle!

Quaden Wille.

 

Mammon, als quade rebelle,

 

Uut puerder aercheyt / Asmodeus / in een houck // stack⁴⁷²

 

Als eenen douck // slack.

Sinnelick Ingheven.

 

Beelsebub pist in zyn brouck // vlack,⁴⁷³

 

En dan compt Asterot / die wil hem verrasschen

 

Die pist in dasschen.

Quaden Wille.

475

^* De duustere plasschen⁴⁷⁵

 

Die zyn vervult / van beroerten / gheheel met allen,⁴⁷⁶

 

Duer dit mesvallen.

461 Ecxion: Ixion. Een van de verdoemden in de Tartaros. Tijdens zijn leven had deze Thessalische vorst zijn schoonvader verbrand, en Hera beledigd, toen hij eens op een godenmaaltijd was uitgenodigd. Daarom was hij op een wiel gebonden dat door de stormwind voor eeuwig rondgedraaid werd.
wiel: wiel, rad. Een folterwerktuig in de vorm van een rad. Mnl. Wdb. IX, 2445, 3.

462 die smytse in snatere: ? Smyten = slaan. Snatere = gesnap, gebabbel, volgens Mnl. Wdb. VII, 1388 is het 16e eeuws. Wat de uitdr. betekent is me niet duidelijk.
costume: gewoonte, gebruik. Mnl. Wdb. III, 1984, 1.

463 tvelt rumen: het veld ruimen, weg gaan, als overwonnene. Mnl. Wdb. VI, 1692, 5 geeft een plaats uit Rijmbijbel, 5527: ‘(Si) braken ... up haer geteld, ende ruumden also dat felt’.

464 vermeten: stemming. In de regel bet. vermeten een overmoedige stemming. Mnl. Wdb. VIII, 2133, 1. Echter ook in het Mnl. komt het woord voor als stemming zonder meer.

465 verbeten: woedend. Mnl. Wdb. VIII, 1475, 1.

466 verhardt: verbitterd, verhard in het kwaad, halsstarrig. Mnl. Wdb. VIII, 1805, 2 en 3.
ghewateren: wateren. Mnl. Wdb. IX, 1813, 5 s.v. wateren zegt Verdam: ‘Uit het Mnl. is het woord in dezen zin niet opgeteekend. De oudste vermelding is bij Kil. waeteren, j. pissen, mejere’.

467 sateren: ? Misschien een iteratief vorm van saten, in de bet. van tot bedaren komen. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 183, 3: ‘Voc. Cop. saten, aflaten van woede, debachari’.
wat kan bet. hoe, bijw. met de kracht van een vragend voornw., vgl. Mnl. Wdb. IX, 1801, V 3.

469 haspen: garen op de haspel winden. Mnl. Wdb. III, 174. Kil. haspelen, haspen. De Bo haspen.

472 puer: zuiver, louter. Mnl. Wdb. VI, 793, 3. N.B. Wij gebruiken hier ook wel puur. De vorm is hier geen comperatief, maar een 3e nval. vrouwl.
aercheyt: ergernis. Mnl. Wdb. I, 450, 3.
in een houck steken: in een hoek duwen, stoten, smijten. Mnl. Wdb. VII, 2046, 5.

473 douck slack: slappe doek. Het adj. achter het subst. Voor slack = slap vgl. Mnl. Wdb. VII, 1227, 1.
brouckvlack: Vgl. ons zitvlak. Vlack is hier subst. In het Mnl. komt het voor in de bet. van oppervlakte, vlakte vooral van water, de zee. Mnl. Wdb. IX, 578, 6.

* fol. 158^vo

475 asschen: as. Meervouw van assche. In het Mnl. was het meervoud naast het enkelv. gebruikelijk, vgl. Mnl. Wdb. I, 476. Voor de 16e eeuw vermeldt Kolthoff § 64 het als passim. In het tegenwoordig Westvlaams is het meervoud nog gewoon, De Bo.
de duustere plasschen: de donkere poelen; omschrijving voor de hel. Mnl. Wdb. VI, 421, 1ste art.: ‘Doe lucifer ghevallen was beneden in den helschen plas’ W. v. Hildegaersberg.

476 gheheel met allen: geheel en al. Vgl. Mnl. gheheel ende al. Mnl. Wdb. II, 1124.

[p. 181]

Sinnelick Ingheven.

 

Maer waer zullen wy ons stallen⁴⁷⁷

 

Om alle grief te schuwen / beede tonser baten?⁴⁷⁸

 

Weet ghy eenighe gaten?

Quaden Wille.

 

Ja ick, zondere verlaten,⁴⁷⁹

480

Want daer zyn placaten // alle nieuwe bevonden

 

Van Luchifer ghezonden.

Sinnelick Ingheven.

 

Raschs! wilt die doch vermonden

 

Nu ten stonden, // ghy Quaden Wille, spytich als slanghe,⁴⁸²

 

Ende datte int langhe.

Quaden Wille.

 

Tjan, hy beveelt ons stranghe⁴⁸³

 

Dat wy ons beede te ganghe // zouden stellen, sebyt // coen,⁴⁸⁴

 

Om andere profyt // doen.

Sinnelick Ingheven.

485

Daer toe zulwy int cryt // spoen,⁴⁸⁵

 

En dat om tzelve te bezoucken / bin swerels boorde,⁴⁸⁶

 

Stout als de ghestoorde.⁴⁸⁷

Quaden Wille.

 

Treckt ghy dan int noorde,

 

Ick vlieghe naer tzuude / zonder achter crommen,⁴⁸⁸

 

Tot elckens verdommen.

Sinnelick Ingheven.

 

Al es ons desen ontcommen,

490

Ick zwerdt byde blommen // van my voortyts ghelesen,

 

tZal eens anders wesen!

Quaden Wille.

 

Wy zullen dit ghenesen.

 

Maer corts naer desen // zalder menighe, in trauwen,⁴⁹²

 

Zyn hooft omme crauwen!⁴⁹³

477 mesvallen: onheil, ramp. Onb.wijs als subst. gebruikt met de zelfde bet. als het subst. mesval. Mnl. Wdb. IV, 1746, 1.
hem stallen: zich verbergen. In het Mnl. Wdb. VII, 1920, 1 komt stallen alleen voor als op stal zetten, van dieren. Bij Anna Byns komt een werkw. stallen voor = wonen; vgl. Van Helten, Gloss.

478 grief: onheil. Mnl. Wdb. II, 2132, 1.
schuwen: ontwijken. Mnl. Wdb. VII, 837, II 3.

479 zondere verlaten: zonder uitstel. In het Mnl. Wdb. VIII, 1986 wordt verlaten = zich verlaten, talmen alleen geciteerd uit de Teuthonista.

482 nu ten stonden: nu op dit ogenblik, nu. Vaak blijft nu weg, vgl. I vs. 399. Mnl. Wdb. VII, 2205.
spytich: nijdig, kwaad (wegens het mislukken van het plan de Verl. Zoone in het verderf te storten). Voor het Mnl. geeft Verdam voor deze bet. slechts één plaats, uit Lancelot, vs. 43 ‘menich spitich woort’. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 1754, Aanm.

483 stranghe: met aandrang; hier: gestreng, d.w.z. onder bedreiging, met straf. Voor deze laatste bet. heeft Verdam geen Mnl. plaats. Hij citeert het voor de 17e eeuw uit Oudemans: ‘Godt beyt langh, maer wreekt strangh’. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 2269, Aanm.

484 hem te ganghe stellen: zich op weg begeven.
sebyt: terstond, dadelijk. Deze bet. heeft subyt in het Mnl. Wdb. VII, 2389 niet: plotseling, onverwachts. Het woord bet. hier het zelfde als in het Nedl.; vgl. Nedl. Wdb. XVI, 435, 2.

485 profyt doen: voordeel behalen. Vgl. de vert. in Voc. Cop. profijt doen = proficere. Mnl. Wdb. VI, 720.
zulwy: Voor deze gesyncopeerde vorm vgl. de Aant. op I vs. 114.

486 bezoucken: proberen, beproeven. Mnl. Wdb. I, 1074, 12.
bin swerels boorde: Omschrijving voor de wereld. Boordt = grens.

487 ghestoorde: die boos of kwaad is. Van hem storen = zich boos maken, ontstemd zijn. Mnl. Wdb. VII, 2228, II 2.

488 zonder achter crommen: zonder aarzelen, zonder talmen? Achtercrommen komt in het Mnl. Wdb. I, 30 slechts op één plaats voor (Velthem) in de bet. van achterwaarts wenden. Hem crommen betekent omwegen maken; crommen betekent met bochten gaan, slingeren (Mnl. Wdb. III, 2127). Voor de hier veronderstelde betekenis vgl. aarzelen, oorspr. achterwaarts gaan.

492 corts: kort, korte tijd. Bijw. met bijwoordelijke -s. Mnl. Wdb. III, 1958, 1.

493 crauwen: krabben. Mnl. Wdb. III, 2068 Dat hovet crauwen, zich het hoofd krabben ten teken van verlegenheid of radeloosheid is reeds Mnl.

[p. 182]

Sinnelick Ingheven.

 

Jaet, mannen ende vrauwen!

 

Want duer myn brauwen van nu ghespreedt zyn, elcxs macht schuwen,⁴⁹⁴

 

Nedtten ende vluwen.

Quaden Wille.

495

^* Sy mueghen vry wel gruwen,⁴⁹⁵

 

Want zoo men de vossen vanckt in haer duwiere,⁴⁹⁶

 

Zoo comse in dangiere.

Sinnelick Ingheven.

 

Ja zy, ten allen quartiere.⁴⁹⁷

 

Dies wy als de fiere // hier mede zegghen: adieu,⁴⁹⁸

 

Tot eens up een nieu!

Quaden Wille.

 

Meer quaets licht ende grieu⁴⁹⁹

500

Zullen wy noch doen / dan wy oyt deden met crachten // fel;

 

Dies staet hem elcken / voor ons te wachten // wel!⁺

PAUSA

494 brauwen: toedoen. Onb. wijs als subst. Brouwen = beramen, uitdenken, veroorzaken. Mnl. Wdb. I, 1461, 2. Vgl. kwaad, onheil brouwen.
elcxs: elk, ieder. Mnl. Wdb. II, 625. Elcxs is eigl. de genitief vorm van elc, die ook in alle andere naamvallen gebruikt wordt. Vgl. Ndl. zulks, dat bij Lawet voorkomt voorafgegaan door van: van zulcxs, vs. 552.
schuwen: zich wachten voor, zich in acht nemen voor. Mnl. Wdb. VII, 837, II 2. Vgl. vs. 501: Dies staet hem elcken voor ons te wachten wel.

* fol. 159

495 vluwe: net. Mnl. Wdb. IX, 680. Vgl. nog De Bo vluwe = visnet.

496 duwiere: hol, onderaardse gang. Mnl. Wdb. II, 487.

497 comse: Voor deze gesyncopeerde vorm vgl. de Aant. op I vs. 114.
dangier: gevaar. De meest voorkomende bet. van dit woord in het Mnl. zijn macht, geweld, vertoon van macht, verzet, bezwaar; Mnl. Wdb. II, 58.
ten allen quartiere: overal. Vgl. de Aant. op I vs. 737. Hier meer een stoplap, als in vs. 133.

498 adieu: adieu, vaarwel. Komt niet voor in het Mnl. Wdb., wel in het Mnl. Handwdb. Het woord rijmt hier met nieu, achter welke schrijfwijze de uitspraak nieuw schuilt. Deze uitspraak adieuw komt ook bij Vondel voor, n.l. in 't rijm met nieuw, vgl. Nedl. Wdb. I, 814.

499 up een nieu: op nieuw, op een nieuwe, een volgende keer. Mnl. Wdb. IV, 2424, 4.
licht: gauw, spoedig. Mnl. Wdb. IV, 472, 1 c. Vgl. Ndl. licht-geraakt; De Bo allicht = welhaast.
grieu: gruwelijkheid, wat afkeer verwekt. De Vlaamse vorm van gruw. Mnl. Wdb. II 2205 kent alleen de vorm gruw; Kil. noemt grouw, Fland. j. grouwel, horror. Vgl. nog grieuwe, I vs. 76.

+ 500

      Hier zal uut commen den Outsten
      Zoone met een spade in zyne handen
      als commende uutten ackere.

Den Outsten Zoone, de xj^e personayghe.

 

Nu voordan zoo late ick den ackere in vreden,

 

Den aerbeyt es heden // ghedaen, ick meens.

 

Ick trecke naer huus rusten myne leden

505

Die my moede zyn ghereden. // Adieu, wy scheens.⁵⁰⁵

 

Wel, wat hoorick daer roeren alghemeens⁵⁰⁶

 

Ten myns vaders huuse / of eist fantazie?

 

Wel neendt / ick verneme spel ende mellodie!⁵⁰⁸

 

Tjan, dit gheeft my / al te groot een wondere,⁵⁰⁹

510

Dies roupick den knecht / om weten byzondere

 

De cause waeromme / zy valt my verlanghelick.⁵¹¹

 

Au! Wouterkin, au / ghy loopt zoo stranghelick!⁵¹²

505 ghereden: Deelw. van riden. De bet. rijden past hier niet. Wel kwellen, plagen, n.l. door zware arbeid. Mnl. Wdb. VI, 1353, II geeft deze bet. als de duivel, een boze geest of een ziekte onderwerp is; ook wel bij een persoon als onderwerp.

506 roeren: zich bewegen, intrans. Mnl. Wdb. VI, 1544, III 1. Hier: wat hoor ik daar voor een leven.
alghemeens: in het algemeen. Mnl. Wdb. II, 1348, 2 s.v. gemene.

508 mellodie: muziek, gezang. Mnl. Wdb. IV, 1366, 1.

509 dit gheeft my een wondere: dit verbaast mij. Wonder = verwondering, verbazing. De Mnl. uitdr. is zonder lidw. het gevet mi wonder, waarin wonder ook subst. is. Vgl. Mnl. Wdb. IX, 2776 s.v. wonder, en II, 1799, 9 s.v. geven.

511 zy valt my verlanghelick: ik verlang er naar. Eenen verlanghelick vallen: voor iem. begerenswaardig zijn. Zie vallen = zijn. Mnl. Wdb. VIII, 1208, 11. Vgl. dat valt mij zwaar.

512 stranghelick: snel. Deze bet. geeft het Mnl. Wdb. VII, 2270 niet. Ze zou echter wel passen bij de plaats uit het 16e eeuwse Volksboek van Troyen die Verdam aanhaalt onder met kracht, met inspanning: ‘Een hert twelc ic jaegde so strangelic, dat ic al mijn gheselle achterliet’.

[p. 183]

 

Zeght my een vraghe / ghy wetet ten saysoene,⁵¹³

 

Wat, goet jaer / es tmyns vaders huuse te doene?⁵¹⁴

515

Want ick hoorder gheluut tot svruechts bestedene,⁵¹⁵

 

Zeght my de redene.

Wouterkin Lichteschuute, de xij^e personayghe.

 

Om u dies te vredene,

 

De rechte cause es / om de waerheyt te sommen:⁵¹⁷

 

Myns meesters zoone / uwen broeder es commen.

 

Dies der vruchden bommen // zondere vermyncken⁵¹⁹

520

Doet uwen vadere van blytschepen clyncken.⁵²⁰

 

Willet vry bedyncken // ghy er oock ghenoot // cleeft.⁵²¹

 

Tzynder eeren / hy een ossekin nu ghedoot // heeft,

 

Want een wellecomme gast / es hy inghetorden // vry.

 

Dus gaet naer / wilt niet vruechden begorden // dy⁵²⁴

525

^* Soo alle uwe vrinden doen / van drucke ontlast

 

Indient u zoo past.

Den Outsten Zoone.

 

Neen, het es beter ghevast

 

Dan thuus ghegaen / in zulck eenen voorspoede,

 

Naer mynen bevroede.

Den Vadere.

 

Ach zoone van mynen bloede,

 

Weest doch te vreden / als goet kindt onbegrepen,⁵²⁹

530

Want ghy weet hoe dat met my stont gheschepen.

 

In sdroufheyts strepen // was ick al by verslonden,⁵³¹

 

Duer tverlies dyns broeders / zoo ghy hebt vonden,⁵³²

 

Die als nu ten stonden // met goeder obedientie

 

Odmoedich ghecommen es / in myne presentie.

535

Dits de intentie // dat wy vrinden verblyden⁵³⁵

 

Wyes ghy oock muecht ten tyden.⁵³⁶

Den Outsten Zoone.

 

Dat stellick bezyden.

 

Wilt van dien vermyden / ach vader eerbaerlick,⁵³⁷

 

Oock van u droufve ghelaet / my vallende zwaerlick.

 

En myn redene claerlick // hoort zonder bequeelen:⁵³⁹

540

Veel jaren u dienende / hebbick ghedaen dyn beveelen

513 ten saysoene: juist van pas, nauwkeurig. Vgl. int saisoen dat synoniem is met getidich. Mnl. Wdb. VII, 61, 1 en II, 1746, 1.

514 goet jaer: Als een interjectie gebruikt. Eigl. een zegenwens. Vgl. ‘Goet salich jaer hebbe vrau Trauwe’ O. Vl. Lied. e. G. 347, 960. Mnl. Wdb. III, 985 geeft nog: wat quaet jaer = wat duivel!

515 besteden: schenken. Mnl. Wdb. I, 1108, 9.

517 sommen: vermelden. Mnl. Wdb. VII, 1533, 2. Vgl. Ndl. opsommen.

519 bomme: trommel. Vgl. de Aant. op I vs. 1135.
zondere vermyncken: wis en zeker? Een stoplap. Vgl. de Aant. op I vs. 390.

520 blytschepen: Voor het meerv. van abstracta zie Stoett, Synt. § 197.

521 cleeft: zijt. Hier doet cleven de dienst van een hulpwerkw. Vgl. de Aant. op I vs. 1233.

524 naer: naderbij. Hier heeft het woord nog duidelijk een comparatieve betekenis. Vgl. Mnl. Wdb. IV, 2104.
hem begorden met vruechden: zich voorzien van. Hier: verheug u, wees vrolijk. Vgl. ‘God die mi begort heeft mit starcheden’; Mnl. Wdb. I, 710, 1c.

* fol. 159^vo

529 onbegrepen: onberispelijk. Mnl. Wdb. V, 219, 2b.

531 in sdroufheyts strepen: in de treurige toestand van smart, in grote droefheid. Vgl. voor deze bet. Mnl. Wdb. VII, 2326, 2 s.v. stripe, waar Verdam ‘in also quaden stripen’ met treurige toestand vertaald en Ned. Wdb. i.v. streep.
al by: bijna. Letterl. geheel nabij. Voor het bijw. by = nabij vgl. Mnl. Wdb. I, 1236.

532 vinden: bevinden, opmerken, waarnemen. Mnl. Wdb. IX, 499, 5. Voor het ontbreken van ge- bij het deelw. vgl. Stoett, Synt. § 288.

535 intentie: bedoeling, reden. In het Mnl. Wdb. niet opgenomen. Het Nedl. Wdb. VI, 2040 citeert een plaats uit een pamflet van 1583: De intentie ende meyninghe van sijnder Hoocheyt...

536 wyes: waarover gij u ook moogt verblijden. Wyes is de oorspr. vorm voor de genitief. Van deze oorspronkelijke gen. sing. neutr. wies geeft Van Halteren § 74 nog maar enkele plaatsen uit de 16e eeuw; de vorm was aan het verdwijnen.
ten tyden: nu, op dit ogenblik. Mnl. Wdb. VIII, 343.

537 vermyden: nalaten, aflaten van, ophouden met. Geconstrueerd met van. Mnl. Wdb. VIII, 2138, 2. Ook de volgende regel van u droufve ghelaet hangt van dit werkw. af.

539 zonder bequeelen: zonder bezwijmen, hier meer een stoplap: aandachtig, oplettend? Van bequeelen = bezwijmen geeft het Mnl. Wdb. I 900 Aanm. een plaats uit de latere M.E.

[p. 184]

 

Zonder die tovertreden / als jonckman pertich.⁵⁴¹

 

En noyt en kondick u tmywaerts zoo ghehertich,⁵⁴²

 

Dat ghy my een vedt bocxkin / hadt willen gheven⁺

 

Om te eetene / met myne goede vrinden verheven,

545

Dat my therte doet beven // in een spytich beroeren.⁵⁴⁵

 

Maer dyn zoone / vertert hebbende zyn goet met hoeren,

 

Met luuten en tamboeren, // hout ghy hem een feeste!

 

Naer dien hebdy oock / dits om te spyten tmeeste,⁵⁴⁸

 

Een ossekin ghemest / tzynder eeren ghesleghen,⁵⁴⁹

550

Die u nochtans / noyt gheen winninghe heeft vercreghen.⁵⁵⁰

 

tZyn redenen die weghen // ghezeyt voor alle lien⁵⁵¹

 

Diet hooren ende zien.

Den Vadere.

 

Van zulcxs wilt vermien⁵⁵²

 

Ghy mynen beminden zoone / tys wel myn begherren.

 

Ghy hebt altyts by my ghezyn / doende u afferren;⁵⁵⁴

555

Dies alle dat myne es / dats uwe warachtich,

 

Want het es noot / weest doch dit indachtich,⁵⁵⁶

 

^* Dat wy tsamen eetende vroylick zouden wesen.

 

Want hier u broeder die doot was / es verresen

 

En wederomme in desen // levendich gheworden;⁵⁵⁹

560

Hy was verlooren / gheacht als gheheel vertorden,⁵⁶⁰

Hier gaen zy alle ghelyck binnen.

 

Maer hy es nu wederomme als ghevonden,

 

Dies zy Gods lof ghesprooken van alle monden.

PAUSA

541 overtreden: Meestal gebruikt Lawet de vormen met metathesis. B.v. vs. 523 inghetorden. Zie verder het glossarium op terden en overterden.
pertich: nukkig, luimig. Mnl. Wdb. VI, 306, 1. De bet. kan echter ook zijn flink, aldaar sub 2. In het Westvlaams komt pertig ook in ongunstige en gunstige zin voor; De Bo.

542 noyt en kondick u ...: nooit wist ik u ... Regelmatig praet. konde van konnen. Het Mnl. connen betekende ook verstand hebben van iets, kennen, weten; het is dan synoniem met kennen; vgl. Mnl. Wdb. III, 1797 s.v. connen. Vgl. nog: ‘Soude soe smaken dan die doot, die ic mi so hout kinne?’ Maerlant, Wap. Mart. II, 323; Mnl. Wdb. III, 1312, 3.
ghehertich: hartelijk. Vgl. de Aant. op I vs. 608. Vgl. nog 't Reyne Maecxsele vs. 312: ‘Een ghehertich groeten’.

+ Luc-15

545 spytich: ontstemd, misnoegd. Vgl. de Aant. op vs. 482, en spyten in vs. 548.

548 spyten: misnoegd zijn. Vgl. Kil. spyten = stomachari.

549 ghesleghen: geslacht. Deelw. van slaen = slachten; zie vs. 439.

550 winninghe: voordeel, winst. Mnl. Wdb. IX, 2648, 5.

551 weghen: van gewicht zijn. Vgl. Mnl. Wdb. IX, 2043, 2 waar deze fig. bet. nog niet voorkomt. Vgl. I vs. 99.

552 vermien van: zich onthouden van. Mnl. Wdb. VIII, 2137, 2.

554 ghezyn: geweest. Vgl. de Aant. op vs. 220.

556 noot zyn: nodig zijn, noodzakelijk zijn. Mnl. Wdb. IV, 2508, 4. Noot is feitelijk een subst.

* fol. 160

559 levendich: levend. Mnl. Wdb. IV, 439, 1. In het Ndl. staat levendig niet meer tegenover dood, wel nog in dialecten. Lawet gebruikt ook wel levend, b.v. vs. 1337: de wateren van der fonteyne levende.

560 vertorden: verdorven, in het verderf gestort. Deelw. van verterden, vertreden = in het verderf storten. Mnl. Wdb. IX, 166, 2.

      Hier commen uut de gheestelicke
      personayghen niet den Troosteloosen
      Zondare, hem troostende.

Warachtich Bewys, de xiij^e personayghe.

 

Weest nu ghemoet / buuten allen bezware, // vriendt.⁵⁶³

 

Dese fyguere / den Troosteloosen Zondare // diendt,⁵⁶⁴

565

Zoo ghy die speelwys ghezien hebt propoostelick.⁵⁶⁵

 

Want de Liefde Gods / voor u zeer troostelick,

 

Die dede den Vader ontfanghen / den Zoone mesdadich

 

In gratien ghenadich.

563 ghemoet: welgemoed. In het Mnl. zo goed als altijd met een bijw., wel ghemoet, enz. Verdam geeft slechts één plaats, waar ghemoet zonder bijwoord flink, moedig betekent. Mnl. Wdb. II, 1373, 3: ‘Daer en was onder hen allen nyet voele yemant soe ghemoet, hem en verwandelde syn bloet’. Servatius II, 2368.

564 fyguere: Bedoeld is hier het zo juist geeindigde mirakelspel.
dienen: nuttig zijn, dienstig zijn. Mnl. Wdb. II, 161, 2.

565 propoostelick: ter zake dienende, van pas. Vgl. de Aant. op I vs. 473. Vgl. nog ten propooste, vs. 217. Stoplap.

[p. 185]

Den Troosteloosen Zondare, de xiiij^e personayghe.

 

Ja ick, en dat ghestadich,

 

Maer onberadich // my een zake onghevraecht // pynde:⁵⁶⁹

570

Den Verlooren Zoone / vande Werelt verjaecht // zynde,

 

Zoo ick den zin des spels / onthouden bycans // can,

 

Es ghecommen van daer / tot eenen rycken lans // man⁵⁷²

 

Zoo zy pleghen / die raubandyghe cokynen // slachten,⁵⁷³

 

En die stelde hem / dat hy zoude zyn zwynen // wachten.

575

Dus moste hy zyn als een aerme slave // daer,

 

Begherende tlyf te vullen / met drave // maer,

 

Nochtans niemant en gaf noch zulcke provantie⁵⁷⁷

 

Naer spels oordinantie.⁵⁷⁸

Scriftuerlick Troost, de xv^e personayghe.

 

Syn gheestelicke substantie⁵⁷⁸

 

Dus alle overbracht hebbende zeer ydelick,⁵⁷⁹

580

Zoo compt hy in ghebreck / ghevoelende pyne lydelick⁵⁸⁰

 

Die God over hem laet dalen / om tzondich bedryven,

 

Up datse niet onghestraft en zoude blyven,

 

Uut welcker pynen / hy een druckich propoost // vanckt.⁵⁸³

 

Dies zyn hongherighe consientie naer troost // lanckt.⁵⁸⁴

585

Verjaecht vande Werelt / die hem dan es versmaende,⁵⁸⁵

 

^* Want zy hem van zyn hongher / niet can zyn versaende,⁵⁸⁶

 

Zoo gaet hy danne / als eenen bedrucken zoorghere⁵⁸⁷

 

En stelt hem te dienen / een des selfs lants boorghere,

 

Die zelve behanghen es / met swerels ghebruuck // mal,⁵⁸⁹

590

Die God niet en diendt / maer zynen buuck // al,

 

Zoo ons Paulus totten Romeynen zeer exellent⁺⁵⁹¹

 

Dat maeckt bekent.

sGheests Inspiratie, de xvj^e personayghe.

 

Den desen hem niet en zent

 

Tot Christum / ofte zyn helich woordt ryckelick,⁵⁹³

 

Om zyne hongherighe ziele / in pyne verzyckelick,⁵⁹⁴

595

Daer mede te conforteren / en verstercken,⁵⁹⁵

 

Maer zendt hem upt veldt / om voeden de vercken,⁵⁹⁶

 

Dat zyn vleesschelicke begherten / van snooder weerde,⁵⁹⁷

569 onberadich: geen raad wetend. Het zelfde als het deelw. bijvnw. onberaden. Vgl. Mnl. Wdb. V, 247, 5.
onghevraecht: ongetwijfeld, zeker. Mnl. Wdb. V, 738.

572 lansman: ingezetene, bewoner van het land, landsman. Mnl. Wdb. IV, 133, 2. Vgl. in de lijst der spelers: ‘den burgher des lants’.

573 raubandygh: Waarschijnlijk = rabaudigh. Misschien door bijgedachte aan rauw = ruw, onbeschaafd. Door z.g. volksetymologie: rauw = ruw, onbeschaafd, losbandig. Rabaudigh = bandeloos, onbehoorlijk, gemeen. Van rabaut (ribaut) = landloper, boef, schurk. Mnl. Wdb. VI, 1323/4.
cockyn: landloper. Mnl. Wdb. III, 1693.
slachten: gelijken op. Mnl. Wdb. VII, 1197, II. Mij is uit het dial. van Maas en Waal nog bekend: hij beslacht jou wat = hij doet net als jij, z'n doen lijkt op dat van jou. In het Westvlaams bestaat slachten = gelyken op nog; De Bo.

577 provantie: voedsel. Nevenvorm bij provande. Mnl. Wdb. VI, 739. Provantie is blijkbaar de Zuidnedl. vorm; Verdam citeert er voor het Gendsch Charterboekje. Ook het werkw. provancien citeert Verdam alleen uit een Brab. gekleurde tekst, n.l. de z.g. Delftse Bijbel van 1477.

578 naer spels oordinantie: uiteenzetting. Dit zou men misschien voor een parallel kunnen houden van ‘Na onser ordinanciën’ = naar onze wijze van bewerking in de Bijbel van 1360. Vgl. Mnl. Wdb. V, 1953, Aanm.

578 substantie: zelfstandigheid. Hier: zijn geestelijke goederen, het leven van zijn ziel. Mnl. Wdb. VII, 2390.

579 overbrenghen: verkwisten. Mnl. Wdb. V, 2104, 3.

580 lydelick: wat geleden, geduld moet worden, smartelijk. Deze betekenis heeft dit woord in het Mnl. nog niet. Vgl. Mnl. Wdb. IV, 493.

583 druckich: dwingend, zodat hij tot de volvoering genoodzaakt wordt. Deze bet. is niet Mnl. Wel enen drucken = iem. dwingen, Mnl. Wdb. II, 444, 2.
propoost: voornemen, plan. Mnl. Wdb. VI, 736.
vanghen: aangrijpen, opvatten. Vgl. Mnl. Wdb. VIII, 1145 vlgg.

584 langhen: verlangen. Deze bet. komt in het Mnl. nog niet vaak voor. Vgl. Mnl. Wdb. IV, 95, 3.

585 versmaende: Uit versmadende. Voor het wegvallen van intervo-calische -d- zie Franck § 115, 5.

* fol. 160^vo

586 versaende: Uit versadende. Zie vorige Aant.

587 danne: dan. Lawet gebruikt hier de oorspr. lange vorm. Vgl. Mnl. Wdb. II, 50.
bedrucken: Moet men dit opvatten als een sterk part. naast regelmatig bedruckt? Of moet men lezen bedruckten?
zoorghere: iem. die zorg heeft, vrees heeft, een tobber. In het Mnl. komt het alleen voor in de bet. van opzichter, lat. curator. Vgl. Huygens, Voorhout 817 sorger = tobber.

589 behanghen met: verstrikt in. Vgl. Kil. behanghen met gierigheyd = implicitus, irretitus avaritia. Ook Mnl. Wdb. I, 729, 2 geeft enkele plaatsen voor deze figuurlijke bet.
ghebruuck: genot. Mnl. Wdb. II, 1022, 1. Van gebruken = genieten.

+ Roma-16

591 Paulus totten Romeynen: Paulus in zijn brief gericht tot de Romeinen.

593 helich woordt: de H. Schrift.

594 verzyckelick: verzuchtend. Van versiken = verzuchten; Mnl. Wdb. VIII, 2433.

595 conforteren: versterken. Synoniem met het volgende verstercken. Mnl. Wdb. III, 1771, 1.

596 om voeden: om te voederen. Evenals in het Mnl. is het in de 16e eeuw nog zeer gewoon na om de infinitief zonder te te gebruiken. Vgl. Stoett, Synt. § 282 en de Opm.

597 snoodt: schandelijk, verderfelijk. Vgl. voor deze bet. Mnl. Wdb. VII, 1423, 6. Versta: die de eigenschap hebben iem. te schande te maken, te verderven.

[p. 186]

 

Al waer dat hy verzaedt te zyne, begheerde⁵⁹⁸

 

Met draf en eekels / dat was der zwynen weedinghe,⁵⁹⁹

600

Dat niet en es dan ydele philosopsche verleedinghe,⁶⁰⁰

 

Ja, loose vindinghe / der zielen besmettinghe,⁺⁺⁶⁰¹

 

In vernufte woorden / naer swerels inzettinghe.⁶⁰²

 

Maer niemant en heeft hem dat willen gheven

 

Dies es hy hongherich bleven.

Warachtich Bewys.

 

Dats warachtich beseven.⁶⁰⁴

605

Want gheen smenschen ongheruste consientie

 

Ofte hongherighe ziele, naer Scrifs sententie,⁶⁰⁶

 

By al zulcker leeringhe / mach niet verzaedt // zyn

 

Ofte te vullen ghetroost / hoeser up verlaedt // syn.⁶⁰⁸

 

Wantsi met veel schoon woorden zyn upgeblasen,

610

Van gheestelick voetsel / heel ydel, watse rasen,⁶¹⁰

 

Waer by den verdoolden / jamerlick verdooft //es.

 

Ditte doch beschooft // ves.

Scriftuerlick Troost.

 

Dus van trooste berooft // wes,⁶¹²

 

Hem zelven wetende / gheen ende nochte beghin // meer

 

Om wedere te ghecryghene eenen in // keer

615

Tot God zynen Vadere / zoo stelt hem God voor ooghen

 

De thien ghebooden der wedt / die hem tooghen⁺

 

Kennesse der zonden / die hem dan ghestadelick

 

^* Bewyst hoe quaet / ende wat jamere schadelick⁶¹⁸

 

Dat hem inbrinckt het verlaten van God zynen Heere;⁺⁶¹⁹

620

Waer of hy hem dan wort te bevreesene zeere,

 

En zeght / Hoeveel diendelinghen heeft myn vadere⁺⁶²¹

 

die daer broodts ghenouch hebben alle gadere;

 

En ick die zyn zoone bem / zondere confoort // moet⁶²³

 

Bederfven van honghere / zyns Goddelicxs woort // zoet,⁶²⁴

625

Daer Amos den prophete / of doet een ghewaghen⁺⁶²⁵

 

Met een beclaghen.

Den Troosteloosen Zondare.

 

Noch zoo moet ick vraghen:

 

Ick zach dat God tot hem zandt in zyn benauwen⁶²⁷

 

Een mans persoon / myts noch drie vrauwen.

598 verzaedt: verzadigd. Deelw. van verzaden = verzadigen; Mnl. Wdb. VIII, 2310, 1.

599 weedinghe: voedsel. Kil. weydinge = pastus. Mnl. Wdb. IX, 2057 citeert slechts één plaats; het woord bet. daar het weiden of grazen.

600 philosopsch: wijsgerig, hier in een meer ongunstige betekenis, n.l. spitsvondig. In het Mnl. komt het adj. niet in deze vorm voor.

+ Colo-2

+ 600

601 loos: bedrieglijk. Mnl. Wdb. IV, 779, 2.
vindinghe: verzinsel. Bij vinden = uitdenken, verzinnen. Mnl. Wdb. IX, 501, 9.

602 vernufte: listig? In het Mnl. Wdb. VIII, 2218 komt het woord alleen voor in de bet. verstandig. Het verband eist hier een minder gunstige bet., listig?
inzettinghe: gebod, voorschrift. Mnl. Wdb. III, 923.

604 bleven: gebleven. Voor het wegblijven van het praefix ge- bij dit werkw. vgl. Stoett, Synt. § 288 en Opm I en II.
beseven: Stoplap, stellig, voorwaar. Zie de Aant. op vs. 422.

606 sententie: uitspraak, getuigenis. In het Mnl. komt het woord alleen voor als vonnis, gerechtelyke uitspraak. Mnl. Wdb. VII, 977.

608 hoeser up verlaedt syn: hoe zij er ook op vertrouwen? Hem verlaten up = vertrouwen op. Maar dat is sterk, en wordt vervoegd met hebben. Mogen we hier een bijvl. nw. aannemen, misschien onder invloed van het subst. verlaet dat hoop op redding of behoud kan betekenen (Mnl. Wdb. VIII, 1965, 3)?

610 ydel: ledig. Mnl. Wdb. III, 785, 1.
watse: hoezeer ze ook. Bijw. met de kracht van een onbep. voornw.; vgl. Mnl. Wdb. IX, 1802. D,

612 beschoven: acht slaan op. Nedl. Wdb. II², 1993. Dit in de 16e eeuw veel voorkomend woord wordt in het Mnl. Wdb. niet vermeld.
ves: wis, waarachtig? Vgl. vs. 280, en de Aant.
wes: gewis. Bijw. Mnl. Wdb. IX, 2671.

+ Roma-8

* fol. 161

618 jamer: leed. Dit is de oorspr. vorm van het woord. Mnl. Wdb. III, 1011.

+ Jheri-2

619 inbringhen: veroorzaken, opleveren. Mnl. Wdb. III, 836, 3.

+ Luc-15

621 diendelingh: dienaar. In vs. 367: dienderlingh. Vgl. nog diendelick = gedienstig, vs. 164.

623 confoort: hulp, troost. Mnl. Wdb. III, 1770. Vgl. vs. 595 conforteren.

624 bederfven: omkomen, sterven. Mnl. Wdb. I 629, 2. Dikwijls komen in het Mnl. bederven en sterven naast elkaar voor; bederven betekent dan een onnatuurlijke dood sterven.
zyns goddelicxs woort: De genitief hangt af van honghere, honger naar.

+ Amo-8

625 een ghewaghen doen of: spreken van.

627 zandt: zond. De oorspr. regelm. vorm van het praet. sing. Dit komt in de 16e eeuw nog vrij veel voor. Vgl. Lubach § 15.

[p. 187]

 

Willet my ontfauwen // updat icker uut nope⁶²⁹

 

Troostighe syrope.

sGheests Inspiratie.

630

tWas de vulmaeckte Hope⁶³⁰

 

Myts warachtich Gheloove / en gheduerighe Liefde⁶³¹

 

Die de Vreese verdryft, zoo Johannes briefde,⁺⁶³²

 

Die de pyne gheeft / die de zondaere smertich //es.

 

De Hope die zeght / dat God zeer barmhertich // es;

635

En duert Gheloove / den zondare / hoe desolaet // quaet,⁶³⁵

 

Hy terstont / met Goeden Wille / zondere verlaet // gaet,⁶³⁶

 

Hem onwerdich kennende / duer zyn zonden onreynich,⁺⁶³⁷

 

Staet up de goedertiericheyt / zyns vaders forteynich,⁶³⁸

 

Zegghende: ick zal gaen / zoo Christus oorcondicht.⁶³⁹

640

God, hemelschen Vadere / ick hebbe ghezondicht

 

Inden hemele / en oock voor u Goddelicke secreeten.⁶⁴¹

 

Dies en bem ick niet werdich dynen zoone te heeten,

 

Maer duer uwe goede barmhertighe puere // dynghen⁶⁴³

 

Hout my doch als eene van dyne huerelynghen,⁺

645

Up dat ick tbroodt dyns Goddelicxs woordt crachtich

 

Oock mach zyn deelachtich.

Warachtich Bewys.

 

Dus voorts gaende voordachtich⁶⁴⁶

 

Met Gheloove / ende Hope / in een vast betrau // sterck,⁶⁴⁷

 

In droufheden / die tot zalicheyt een berau // werckt,⁶⁴⁸

 

Zoo ons Paulus schryft / tot een duechdich vermeeren,⁶⁴⁹

650

^* Soo beghonste hy weder tot zynen vader te keeren.⁶⁵⁰

 

Maer lasen, hy was noch verre / nempt tverstant // waer,⁶⁵¹

 

Als wast dat hem God / den Goeden Wille zant // daer.⁺

 

Want tvulbrynghen ghebrack hem noch zonderlynghen,⁶⁵³

 

Dat Gode werckt, beede twillen ende vulbrynghen,⁶⁵⁴

655

Up dat hy een wel behaghen / naer Paulus schryven,⁺

 

In hem zoude verstyven.⁶⁵⁶

Den Troosteloosen Zondare.

 

Troosteloos moet ick blyven,

 

Want als ghevoelick den wille / de zonde te latene,

 

tGoet doen en vindick niet / wat eist my dan batene?⁶⁵⁸

 

Aldus zoo vindick nu in my een groot ongherust // wedt.⁶⁵⁹

629 nopen: nijpen, persen. Mnl. Wdb. IV, 2535, e.

630 troostich: troostend, heilrijk. Mnl. Wdb. VIII, 729. 2.
syrope: zoete artsenij. Mnl. Wdb. VII, 1168. Vgl. de vorm serope in vs. 154.

631 gheduerich: bestendig. Mnl. Wdb. II, 1088, 2.

+ 1 Johan-4

632 briefven: in zijn brief getuigen, meedelen.

635 desolaet: troosteloos. Niet opgenomen in het Mnl. Wdb.

636 zondere verlaet: zonder uitstel, onverwijld. Mnl. Wdb. VIII, 1965, 4.

+ Luc-15

637 hem kennen: zich bewust zijn (van zijn onwaardigheid). Vgl. Mnl. Wdb. III, 1318, II 1.

638 staen up: vertrouwen op. Mnl. Wdb. VII, 1868: ‘U sal... vallen als enen ridder gebuerde, die also seer op sijns wijfs woorden stont’. Geven Wisen Volksb, 50 v.
forteynich: goedgunstig. In het Mnl. Wdb. niet opgenomen.

639 oorcondighen: verkondigen. Mnl. orconden. Mnl. Wdb. V, 1981, 4.

641 secreet: geheimenis Mnl. Wdb. VII, 944, 2.

643 duer: om wille van. Mnl. Wdb. II, 310, 3.
...dynghen: uwe goedheid, barmhartigheid en zuiverheid. Letterlijk: goede, barmhartige, zuivere dingen. Vgl. Mnl. Wdb. II, 203: ‘Lachterlike dinc’ = schande. ‘Ware dinc’ = waarheid. ‘An hare (Maria) die twoort ontfinc vul gracien ende waerre dinc’.

+ Luce-15

646 voordachtich: bedachtzaam. Bijw. Mnl. Wdb. IX, 967.

647 betrau: vertrouwen. Bij het werkw. betrauwen; Mnl. Wdb. I, 1165, 1. Het woord zal wel onder invloed van het rijm gevormd zijn.

648 werckt: Het onderwerp die is meervoud: droufheden. Voorbeelden van niet overeenstemming tussen subj. en praed. vindt men Stoett, Synt. § 203. T.z.pl. § 197 vindt men een aantal voorbeelden van abstracte zelfst.nw. in het meervoud.

649 een duechdich vermeeren: een vermeerdering van deugd. Rederijkers constructie.

* fol. 161^vo

650 beghonste: Deze vorm van het praet. van beginnen komt in de 16e eeuw vrij vaak voor; vgl. Lubach § 14.

651 verstant: uitlegging. Mnl. Wdb. IX, 30, 6. De t.z.pl. kol. 29, 5 gegeven vertaling betekenis past hier ook.

+ 2 Cor-7

653 zonderlynghen: in het bijzonder, inzonderheid, bovenal. Bijw. Mnl. Wdb. VII, 1554, 5.

654 wercken: totstand brengen. Mnl. Wdb. IX, 2271, II 1.

+ Phil-2

656 verstyven: versterken. Mnl. Wdb. IX, 62, 2.

658 batene: voor baat, voordeel. Moeten we hier de verbogen vorm van de infinitief aannemen? Het subst. is bate.

659 ongherust: rusteloos, woelig. Mnl. Wdb. V, 667.
wedt: wed, poel, kolk. Mnl. Wdb. IX, 1876. s.v. wedde, waar het alleen voor komt in de bet. drinkplaats en doorwaadbare plaats.

[p. 188]

660

Inwendich hebbick naer Gods wedt eenen lust // nedt,

 

Maer een ander wedt stryt / jeghen de wedt des ghemoets // myn,⁺⁶⁶¹

 

Zoo dat ick vinde / dat in my niet en mach iet goets // zyn.

 

Want als bem ick metten ghemoede / ter Gods wedt verbonden,

 

Metten vleesche zoo diene ick de wedt der zonden;

665

En hoe zoudick dan mueghen gheraken tot God // vry?

 

Want zoo wye dat overtredende een ghebod // zy,⁶⁶⁶

 

Die es, zoo Jacobus zeght / in allen beschuldich.⁺⁶⁶⁷

 

En alle myn overtreden / dat es menichfuldich,

 

Dies my de wrake der zonden / zoo ick wel meer // weet

 

Vallen zal zeer // wreet.

Scriftuerlick Troost.

670

Laet u zonden zyn metten keer // leet.⁶⁷⁰

 

Hopt / ende ghelooft in God / zonder eenich meswanen,⁶⁷¹

 

Want overvloedich groot es over den onderdanen⁺

 

Die uutvloyende barmherticheden des Heeren // zoet

 

En zyn ghenade / over die tot hem te keeren // spoet,⁶⁷⁴

675

Naer sWyse mans leeren // vroet / Oock Johel bescreven // heeft:⁶⁷⁵

 

Bekeert u totten Heere God / die eeuwich verheven // leeft.⁺

 

Hy es goederthieren / barmhertich ende lanckmoedich,

 

Milde om vergheven / de boosheden overvloedich.

 

Hier omme zeght oock Tobyas / Zondaers wort bekeert // wat;⁺

680

Doet rechtverdicheyt voor God / gheloovende leert // dat

 

Hy barmherticheden / met ulieder zal zeer coen // doen.

 

Willet te bevroen // spoen.

sGheests Inspiratie.

 

Ja up elck saysoen // coen.⁶⁸²

 

Want ghy zondaers / den rechten wech zynde ghemist // vry,⁶⁸³

 

^* Als die voortyts verre van God waert / duert bloet Christi

685

Zytghy naer by gheworden / want hy es uwe vrede.

 

Ghy die in Christo zyt / duert gheloove reyn van zede,

 

Die uut tween / een ghemaeckt heeft zeer puere,⁶⁸⁷

 

Af brekende den thuuin / ofte middele muere⁶⁸⁸

 

Die tusschen u ende hem was / te weetene:

690

De vyandtscap / zoo Paulus dat weet uut te metene.⁺⁶⁹⁰

 

Want hy heeft ant hout / duer zyn eeghen vleeschs // daer⁶⁹¹

+ Roma-7

661 de wedt des ghemoets myn: de wet van mijn geest, van mijn innerlijk. Vgl. Mnl. Wdb. II, 1365, 3.

666 zoo wye dat: alwie. Vgl. de Aant. op I vs. 207.
zy: is. De conj. vorm inplaats van de indicatief. Vgl. de Aant. op I vs. 1242.

+ Jaco-2

667 in allen: in alles. De oorspr. 3e nval van alle, bij verkorting al. Vgl. Mnl. Wdb. I, 316.
beschuldich: schuldig. Mnl. Wdb. I, 1012.

670 metten keer: op uw beurt. Vgl. Mnl. Wdb. III, 1263, 7. Vgl. Ndl. eens op een keer.

671 meswanen: wantrouwen. Onb. wijs als subst. gebruikt. Mnl. Wdb. IV, 1757, 2.

+ Eccle-18

674 spoet: Hier is het werkw. spoeden = haastmaken, zich haasten intransitief gebruikt. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 1765, III.

675 sWyse mans leeren: de leer van Salomo, wat Salomo zegt.
bescriven: schrijven. Mnl. Wdb. I, 1006: ‘Sinte Pauwels... in sijn eerste epistel, die hi bescrivet totten Corinthen’ Gesta Rom. f. 24 c.

+ Johel-2

+ Tobi-3

682 te bevroen spoen: spoedig inzien, begrijpen. Er staat: wil haast maken met het te begrijpen.
up elck saysoen: altijd. Saysoen = jaargetijde, en tijd in het algemeen Vgl. Mnl. Wdb. VII, 60 vlg.

683 zynde ghemist: hebbende gemist, hebbende verloren. Mnl. Wdb. IV, 1732, 3.
Vgl. voor zynde het in de volkstaal gebruikelijke ik ben 't verloren = ik ben 't kwijt. Den rechten wech missen = de verkeerde weg inslaan.

* fol. 162

687 uut tween: Met de oude 3e naamvals uitgang. Vgl. Franck § 232, 2.

688 thuuin: haag, heining. Mnl. Wdb. VIII, 786, 1. Let op de merkwaardige spelling; in vs. 1056 thuunen. Vgl. nog de Aant. op I vs. 1290.
middele: Hier nog een adj. De in het midden tussen twee plaatsen in staande. De middenmuur, de tussenmuur.

+ Ephe-2

690 uutmeten: uitmeten, (uitvoerig) zeggen. In het Mnl. Wdb. VIII, 984 komt het alleen voor in de zin van in het klein bij de maat verkopen. Vgl. onze uitdr. De voordelen van iets breed uitmeten.

691 ant hout: aan het kruishout.

[p. 189]

 

Wech ghenomen / de wedt / met alle haren heeschs // zwaer,⁶⁹²

 

Zoo verre de zelve / met scriftelick verstranghen⁶⁹³

 

Waren bevanghen.

Warachtich Bewys.

 

Christus ant cruuse ghehanghen⁶⁹⁴

695

Heeft thandt ghescrift uutghevaecht / duer sliefden verbreen,⁶⁹⁵

 

Up dat hy eenen nieuwen mensche uutten tween

 

Scheppen zoude / vrede makend int slod // boude,⁺⁶⁹⁷

 

Up dat hyse beede zoo versoenen met God // zoude

 

In een lichgaem duer tcruus / merckt upt omwelven // wel,⁶⁹⁹

700

En heeft zoo de vyandtscap gedoot duer hem zelven // snel,

 

Verghevende de zonden / onverdĭent om niet // al.⁺⁺⁷⁰¹

 

Want God heeft u / met hem overghezedt / es Scrifs bediet // al,

 

Int rycke zyns Zoons / tot dyn zalicheyts behoet // goet,⁷⁰³

 

Waer anne ghy verlossinghe hebt / duer zyn bloet // zoet,

705

Vander macht der duusternesse / die u dede messant,⁷⁰⁵

 

Ja helle / zonde / vyandt.

Scriftuerlick Troost.

 

U schynckende den onderpant,

 

Den Helighen Gheest / het deel dynder eerfvenesse,⁺

 

Den gheloovighen een zeghel / vry der bederfvenesse.⁷⁰⁸

 

Want den zondare noch verre zynde / zoo ment briefde,⁷⁰⁹

710

Ziende myts tgheloove / Gods vaderlicke liefde,⁷¹⁰

 

Dat hy /alzoo ons thelich Evangelie verclaert,

 

Zynen eenighen Zoone niet en heeft ghespaert,⁺

 

Maer heeft hem ghegheven / met rypen verstande

 

Tot een wel riekende / levendighe offerande⁷¹⁴

715

Om den zondaren zalich te makene alle gadere,

 

Ghestorfven / verresen / uut der liefden adere,⁷¹⁶

 

Gheworden voor den Vadere // zondere verlaet⁺⁷¹⁷

 

^* Den eenighen middelare / ende goede advocaet,

 

Die voor ons es biddende altyts ghestadelick,⁺

720

Up dat zy gheloovighe / zeer wys beradelick⁷²⁰

 

Als kinderen Gods / vul van alder vrame⁷²¹

 

Dat rycke Gods / als mede erfghename⁺

 

Bezitten zouden / zonder eenighe prejuditien,⁺⁷²³

 

Vry van malitien.

692 de wedt: Vgl. Eph. 2, vs. 15. Sint Paulus bedoelt hier de oude wet van Mozes. Klaar en duidelijk zijn de uiteenzettingen die de gheestelicke personayghen geven nu bepaald niet; bovendien is de zinsbouw herhaaldelijk zeer verward.
heeschs: eis, n.l. de lastige voorschriften die de oude Joodse wet gaf.

693 zoo verre de zelve: voor zo ver deze. Bedoeld is de wedt en haren heeschs.
scriftelick verstranghen: knellende, benauwende bepalingen overeenkomstig de Schrift.

694 ghehanghen: Wij gebruiken hier een part. praes. In het Mnl. kwam een dergl. part. praet. vaak voor. Vgl. Stoett, Synt. § 261. De bet. is hier: zijnde gehangen = hangende.

695 handtghescrift: ondertekende verklaring, schuldbekentenis. Mnl. Wdb. III, 124, 2. Vgl. Staten Vert. Luc. 16, 6: Neemt u hantschrift,.... Nedl. Wdb. V, 1953, 2 haalt nog een plaats aan uit Gentsche Spelen 185, waar thandtgescrift voorkomt in de bet. van schuldbrief.
uutvaghen: uitvegen (zodat het niet meer te lezen is). Mnl. Wdb. VIII, 1090 geeft slechts één plaats: schoonmaken, van een wond.
sliefden verbreen: het toenemen van de liefde. Mnl. Wdb. VIII, 1543, II.

+ Colo-2

697 boude: weldra, spoedig. Hier meer een stoplap, die evengoed onvertaald kan blijven. Vgl. Mnl. Wdb. I, 1397, 2 en 3.

699 merckt upt omwelven: let op het omverwerpen? Van de scheidsmuur uit vs. 688? Omwelven = omverwerpen, onderste boven keren. Mnl. Wdb. V, 197.

+ Ephe-2

+ 700

701 on verdient: zonder dat gij, zondaar, het verdiende.

703 behoet: bescherming, verzekering. Mnl. Wdb. I, 747.

705 macht der duusternesse: macht van de eeuwige duisternis, van de hel. De uitdrukking wordt a.h.w. verklaard in het volgend vs.: ja helle, zonde, vyandt.
messant doen: onheil aandoen, benadelen? Misschien door assimilatie uit meshant, dat dan mogelijk samenhangt met het meermalen bij Lawet voorkomende ghehande = heil, voordeel, gerief.

+ Ephe-1

708 zeghel: zegel, als bewijs van betrouwbaarheid. Vgl. Eph. 1, vs. 13 en II Korinth. 1, vs. 22.
vry der bederfvenesse: onvergankelijk. Bederfvenesse = ondergang. Mnl. Wdb. I, 626.

709 briefde: in de brief (n.l. aan de Ephesiërs) schreef.

710 myts: door. Mnl. Wdb. IV, 1566, 3.

+ Johan-3

714 levendich: levend. Vgl. de Aant. op vs. 559.

716 uut der liefden adere: uit liefde. Omschrijving met weinig betekenis, zoals Lawet die herhaaldelijk gebruikt. B.v. vs. 695: duer sliefden verbreen; vs. 768: uut sliefden conqueste.

+ 1 Themo-1

717 zondere verlaet: zonder uitstel, onverwijld. Mnl. Wdb. VIII, 1965, 4.

* fol. 162^vo

+ 1 Johan-2

720 zy gheloovighe: Gheloovighe kan men misschien opvatten als een bijstelling zonder lidwoord bij zy. Voor de uitgang vgl. erfghename in vs. 722. In het Mnl. kwam een bijstelling zonder lidw. slechts zelden voor; vgl. Stoett, Synt. § 205, Opm. II.
beradelick: op zijn heil lettend, voor zijn heil zorgend. Bij hem beraden; Mnl. Wdb. I, 907, 4: ‘Doe mi tilijc dijn ghenaden bekinnen, Here, ende mi beraden’. Men kan wys beradelick ook eenvoudig weergeven met verstandig; vgl. wyselick beraen in vs. 804, en de Aant.

721 vrame: nut, voordeel, heil. Mnl. Wdb. IX, 1239.

+ Ephe-1

+ Gala-4

723 prejuditie: schade, nadeel. Fr. prejudice. In het Mnl. Wdb. niet opgenomen. Dit woord komt ook nog voor in het octrooi door de Roeselaarse Magistraat in 1516 aan de Kamer ‘Zebaer Herten’ verleend: sonder prejuditie ofte verminderthede van iemandes ofte andere gulde..., hiervoor Bijlage A, blz. 71. Het zelfde woord in Bijlage B, blz. 73.

[p. 190]

sGheests Inspiratie.

 

Dese benefitien⁷²⁴

725

Vaste ghelooft van God / in hem gheschiet te wesen,

 

Zoo wordt hem / met dit crachtich gheloove ghepresen,

 

Den Helighen Gheest ghegheven / naer Scrifs verhalicheyt,⁺⁷²⁷

 

Tot eenen zekeren pandt / van teerfve der zalicheyt,⁷²⁸

 

Welcken gheest / verzekert zynen gheest perfectelick⁺⁷²⁹

730

Dat hy een kindt Gods is / duer gheloove corecktelick.

 

Dus verrekert zynde / gaet hy zonder af te scheene⁷³¹

 

Tot God zyn Vader reene.

Warachtich Bewys.

 

Hem bekennende zoo cleene⁷³²

 

Dat hy zonder Gods hulpe / niet en mach vulbrynghen,

 

Zoo compt hy van verre / en dat voor alle dynghen⁷³⁴

735

Met eenen goeden wille / hem van God ghezonden,

 

En gaet hem te ghemoete / up dat ten stonden⁷³⁶

 

Van vyandt / vleeschs / en swerels valschs anlech // zwaer⁷³⁷

 

Niet en zoude zyn blyvende up den wech // daer,⁺

 

Alzoo ghy daer waert ziende in speelders legende.⁷³⁹

740

Want eer hy noch zyn schult / metten monde bekende,

 

Ontfinck hem zynen vadere / en heeft hem vergheven

 

Zyn mesdadich leven.

Scriftuerlick Troost.

 

By Esayas staet bescreven:

 

Den zondaren die hem keeren van tzondich bedryven,

 

En eenen goeden wille hebben tot haer beclyven,⁷⁴⁴

745

God die ontfanctse terstont in zynder gratien.

 

Want al eer zy roupende doen huere clamatien,⁺⁷⁴⁶

 

Zoo willicxse verhooren / zeght den Heere ghenadich.

 

Den bekeerden zondare / hoe quaet ende mesdadich.

 

Zal hy, zoo ghy zaecht, voor zyn roupen ende kaermen

 

^* Ghenadich ontfaermen.

sGheests Inspiratie.

750

Nemende in zyn aermen,⁷⁵⁰

 

Dats in zynen Zoone / Jhesum Christum onghelaeckt,⁷⁵¹

 

Die den aerme Gods es / zeer anghename ghemaeckt⁺

724 malitie: boosheid, slechtheid. Mnl. Wdb. IV, 1065.
benefitie: weldaad. Lat. beneficium. In het Mnl. Wdb. Komt het woord niet voor; in het Mnl. Handwdb. slechts in de bet. van inkomsten uit kerkelijke goederen.

+ 2 Corin-1

727 naer Scrifs verhalicheyt: zo als de H. Schrift verhaalt. Rederijkers omschrijving.

728 eerfve: erfdeel. Subst. onz. Mnl. Wdb. II, 725, 1.

+ 2 Cori-5

729 perfectelick: op volmaakte wijze, heel stellig. In het Mnl. Wdb. niet opgetekend. Voor de bet. vgl. Nedl. Wdb. XII, 1202, B.

731 dus verzekert zynde: die verzekering ontvangen hebbende. Vgl. vs. 729.
zonder af te scheene: zonder er van af te wijken, afscheden = van iets afgaan, het laten varen. Mnl. Wdb. I, 262, 2 c.

732 hem bekennen: zich verklaren. Hier is ook mogelijk: Daar hij inziet zo klein te zijn... Vgl. Mnl. Wdb. I, 783/4, 2 en 5.

734 voor alle dynghen: vooral. Van dinc in de bet. van zaak, ding. Vgl. voor dergl. uitdrukkingen Mnl. Wdb. II, 200, 3 (vooral kol. 202/3).

736 ten stonden: terstond. Deze bet. ontwikkeling uit opdat ogenblik is reeds Mnl. vgl. Mnl. Wdb. VII, 2203.

737 anlech: aanklacht, beschuldiging. Kil. aenlegghe, vetus, actio, accusatio. In deze bet. komt het subst. niet in het Mnl. Wdb. voor. Wel het verb. enen iet aenleggen = iem. van iets beschuldigen. Mnl. Wdb. I, 120, 6.

+ Luce-15

739 legende: wat voorgelezen moet worden, hier: wat door de spelers moet worden gezegd, nog algemener: het spel van de spelers.

744 beclyven: voordeel. Onb. wijs als subst. gebruikt; het zelfde als beclyf. Mnl. Wdb. I, 797, 1. Of van becliven in de bet. van bestendig iemands deel zijn; dus: bestendig een goede wil hebben.

+ Esay-65

746 clamatie doen: roepen, kermen. (Vgl. vs. 749). Van lat. clamatio. In het Mnl. Wdb. niet opgenomen.

* fol. 163

750 enen ontfaermen: zich over iem. ontfermen, medelijden hebben met iem. Het werkw. ontfaermen is hier intrans. en regeert de datief. In het Mnl. volgt meestal de genitief; vgl. Mnl. Wdb. V, 1353/4, II. De datief kwam in de 16e eeuw wel meer voor, vgl. Van Halteren § 6 noot **. Vgl. nog Van Dis, blz. 208, vs. 2117 ‘Maer hy en seyt niet: ic wil u om der missen ontfermen’, en de Aant. blz. 320. Stoett, Drie Kluchten (Esbatement v.d. Schuyfman) blz. 25 vs. 563 ‘O! paerdeken o! ontfermpt u heer!’ en de Aant. blz. 121. Straks in vs. 857 komt dit ontfaermen weer voor.

751 onghelaeckt: volmaakt. Waarin niets te laken, berispen is. Vgl. de bet. onberispelijk in Mnl. Wdb. V, 580.

+ Jhere-31

[p. 191]

 

Als hy hem / als eenen meinsche wilde vernederen⁷⁵³

 

En uut zyns Vader schoot vlooch zonder vederen,⁷⁵⁴

755

Hem zeer vrindelick ghevende een cusse der minnen,

 

Die hy tot hem was draghende van voor swerels beghinnen;

 

Bewysende zoo zyn ghenade overvloedich milde⁺

 

Totten aermen zondare / als of hy zegghen wilde:

 

Zoone, als eist dat ghy / eenen langhen onvroome // tyt⁷⁵⁹

760

Ghedoolt hebt / nochtans ghy my wellecoome // zyt.

 

Ick wil u in mynen zoone Christum in ghenaen // vaen,⁷⁶¹

 

Die overvloedich ghenouch / voor u heeft ghedaen // zaen.⁷⁶²

 

Want duer hem eist gheschiet, zonder verflauwen,⁷⁶³

 

Dat Justitie ende Vrede / Gods gheestighe vrauwen,⁷⁶⁴

765

Malcanderen custen / en dat in teeken van accoorde⁺

 

Zoo men fyguere oorboorde.⁺⁷⁶⁶

Den Troosteloosen Zondare.

 

Ick zach ende hoorde

 

Dat den vadere / zyn knechten dede brynghen tbeste // cleet,

 

Dat men hem an dede uut sliefden conqueste // heet,⁷⁶⁸

 

Voorts een vingherlinck ande hant, schoen ande voeten.

 

Doet my tverstant ghemoeten.

Warachtich Bewys.

770

Fyguerlick om u verzoeten⁷⁷⁰

 

Zoo zyn de cnapen ghezent / niet om vervaljanten:⁷⁷¹

 

Alle diènaers des woordts, Gods predicanten,

 

Wyen den vader beveelt / dats God, heere der heeren,⁷⁷³

 

Zyne naecktheyt ziende / van gheestelicke cleeren,⁺

775

Hiet hemlien bringhen / dats leeren in haer predicatie,

 

Dat hy vastelicken ghelooven zoude in God vul gratie,

 

Levende inde liefde Gods / up dat hy ten fyne

 

Becleedt zy met tcleedt / der gherechticheyt dyvyne,⁷⁷⁸

 

Zoo dat hy metten prophete mach doen verhalicheyt:⁷⁷⁹

780

Hy heeft my anghedaen / dat cleedt der zalicheyt,⁺

 

En den rock der gherechticheyt / nedt int verhooghen,⁷⁸¹

 

^* Heeft hy my an ghetooghen.

Scriftuerlick Troost.

 

Met een nerstich pooghen

 

Dus ghesticht zynde / in een warachtich gheloove,

753 als: toen. Mnl. Wdb. I, 367, 2. In afwijking van het tegenwoordig gebruik wees als(e) in het Mnl. en in de 16e eeuw ook op een handeling in het verleden. Voor de 16e eeuw. vgl. Stoett, Dr. Klucht. Gloss. s.v. als.

754 zonder vederen: naakt, arm, behoeftig. Vgl. bij dit beeld het hier gebruikte werkw. vlooch. Bij de H. Geest wordt het beeld van de duif op grond van Matth. 3, vs. 16 algemeen gebruikt. Hoe Lawet hier bij Christus aan deze beeldspraak komt is mij niet gebleken. In de Bijbel zijn vleugels wel het symbool van bescherming, dus macht, vgl. Ps. 16, vs. 8; 35, vs. 8; 56, vs. 2 en 60, vs. 5. Voor zyns vaders schoot vgl. Joh. 1, vs. 18.

+ Ephe-1

759 onvroome: heilloos. Voor vrome, subst., in de bet. van nut voor iemands zieleheil zie Mnl. Wdb. IX, 1402, 3.

761 vaen: vangen, ontvangen, hier: aannemen.

762 zaen: voorwaar, voorzeker. Bevestigingsformule, hier als stoplap. Mnl. Wdb. VII, 42, 4.

763 zonder verflauwen: zonder mankeren. Hier stoplap. Van verflauwen = zwak, krachteloos worden. Mnl. Wdb. VIII, 1718. In het Mnl. bet. sonder verflauwen vaak zonder vertragen, welke bet. hier ook wel zou passen.

764 Justitie: Rechtvaardigheid. Vgl. voor deze regels I vs. 487 vlgg. en de daar voorkomende tooch.
gheestich: geestelijk. Dit zal wel tevens op het uiterlijk slaan: als religieusen gekleed. In het Mnl. is geestich in bet. gelijk aan geestelyc. Mnl. Wdb. II, 1104. Lawet gebruikt zowel gheestich als gheestelick, deze laatste vorm n.l. in de aankondiging dat Warachtich Bewys Scriftuerlick Troost, enz. weer aan het spel gaan deelnemen; I vs. 1221; II vs. 563.

+ Psal-85

+ Psal-65

766 fyguere oorboren: in een tooch tonen, toghen. Orboren = oefenen, beoefenen. Mnl. Wdb. V, 1935, 5. Verdam geeft daar voor de 16e eeuw nog de uitdr. ‘musijcken orboren’ = muziek maken (Ndl. Kluchtspel² 110, 45); ‘vreucht orboren’ = pleizier maken, vrolijk zijn (Ndl. Kluchtspel² 110 opschr.; Liedeb. S. 21, 21). Aan deze laatste uitdr. herinnert I vs. 837: ‘zyt vruecht oorboorlick’, II vs. 1042: ‘in een vruechdich oorbooren’ en II vs. 1245: ‘dyns vruechts oorbooren’. Vgl. nog Plantijn ‘laet ons vruecht orboren = menons ioye, laetemur, gaudeamus’.

768 conqueste: verovering. In het Mnl. Wdb. komt wel het werkw. conquereren = veroveren voor. Vgl. nog de Aant. op vs. 716.

770 verstant: betekenis. Mnl. Wdb. IX, 29, 5.
ghemoeten: ontmoeten, vinden. Hier: kennen. Mnl. Wdb. II, 1373.
fyguerlick: aanschouwelijk, in de ‘fyguere’, in de tooch.
verzoeten: iem. aangenaam stemmen, iemands toestand veraangenamen, zijn leed verzachten, hier: troosten. Vgl. Mnl. Wdb. VIII, 2505, B.

771 ghezent: gezonden. De zwakke vorm is de oorspr. Vgl. voor de verbreiding van sterke vormen van dit oorspr. zwakke werkw. in de M.E.: Van Helten § 147; voor de verbreiding in de 16e eeuw: Lubach § 15.
niet om vervaljanten: zo voortreffelijk mogelijk. Valjant = flink, kloek, voortreffelijk; Mnl. Wdb. VIII, 1191. Voor deze in de 16e eeuw heel gebruikelijke omschrijving vgl. Van Helten, Gloss. blz. 48.

773 heere der heeren: Voor deze z.g. superlatieve genitief vgl. de Aant. op I vs. 1041.

+ Luce-15

778 dyvyne: goddelijk. Vgl. de Aant. op I vs. 928.

779 verhalicheyt doen: verhalen, zeggen. Dergelijke omschrijvingen van een werkw. komen bij Lawet herhaaldelijk voor. Vgl. vs. 727.

+ Esay-61

781 nedt int verhooghen: wat de mens verheugt. Vgl. de Aant. op I vs. 1309.

* fol. 163^vo

[p. 192]

 

Zoo wordt zyn ziele dan / zonder eenighen verdoove,⁷⁸⁴

785

Van God met een rinck / zoo men speelwys heeft ghescaut,⁷⁸⁵

 

Als met een singet / des vasten gheloofs ondertraut⁺⁷⁸⁶

 

Naer twoordt des propheten / an zyn handen chierelick,⁷⁸⁷

 

Up dat tzelve gheloove verchiert zy anthierelick⁷⁸⁸

 

Mette wercken der liefden / boovenal pryselick,

790

De welcke Paulus / ter zalicheyt es bewyselick,⁺

 

Den Troosteloosen Zondare / een beradighe nope⁷⁹¹

 

Zoete als syrope.

sGheests Inspiratie.

 

Gheschoyt met ghestadighe hope⁷⁹²

 

Met de schoens van daghelicxs hem selfs te sterfven,⁷⁹³

 

Up dat hy zyn voeten / om tverstant te verwerfven,

795

Dwelcke zyn zyne begherten / an eertsche zaken,

 

Niet en quetse / duer eenich zondich mesraken,⁷⁹⁶

 

Maer bereedt mach zyn / om vercondighen alle lieden

 

De blyde bodscap / die men over hem heeft zien gheschieden:

 

Vanden eeuwighen pays / die God met hem ghemackt // heeft

800

Die duer tgheloove / die in hem vrindelick ghesmackt // cleeft,⁸⁰⁰

 

Zegghende: Compt, hoort toe / ghy alle die God // vreest,⁺⁺

 

Ick zal u vertellen / tot dyn zalicheyts bescod // meest⁸⁰²

 

Wat den goeden God / an mynder zielen heeft ghedaen

 

Zeer wyselick beraen.

Warachtich Bewys.

 

Noch hoordet ghy doen vermaen⁸⁰⁴

805

Van het vette oskin / by zynen vader ghegheven // jaet,⁺

 

Es Christus Jhesus / om ghedoot tzyne / zoot ghescreven // staet,

 

Als hy nu voor den zondare / ant cruuse ghestorfven //es,⁺

 

Den zelven hem tot een gheestelicke spyse verworfven // es

 

Om metten vadere / en zyn huusghezin inden gheest // hier⁺⁸⁰⁹

810

En naermaels int eeuwich leven te verblyden meest // fier.

 

Smackt wel den keest // schier / alle zondaers verzeert // wyt,⁺⁸¹¹

 

Hoe ghenadich dat God es / en themwaerts bekeert // zyt⁸¹²

 

^* Soo zal hy hem tot u keeren zonder eenich vermyden,

 

Want daer ghescreven / naer Esaias belyden:⁺

815

De handt des Heeren / om helpen en es niet verhindert

 

Vercoort ofte vermindert.

784 zonder eenighen verdoove: zonder enige vermindering. Hier een stoplap met vage bet. Bij het werkw. verdoven = krachteloos maken; Mnl. Wdb. VIII, 1632, 4.

785 speelwys: spelsgewijze, in het spel.

+ Ozee-2

786 singet: zegelring. De normale vorm is signet. Mnl. Wdb. VII, 1097.

787 chierelick: sierlijk, schoon, mooi. Mnl. Wdb. VII, 1093 s.v. sierlyc.

788 anthierelick: passend? Vgl. hanteren = regelen, besturen, inrichten; Mnl. Wdb. III, 120, 9.

+ Gal-5

791 beradich: genadig. Vgl. de Aant. op I vs. 198.
nope: drank, wat men ergens uitperst. Vgl. vs. 629/630. Elders bet. nope stoot, duw, enz., de oorzaak van de handeling; hier het gevolg van de handeling.

792 gheschoyt: geschoeid.

793 schoens: Vgl. voor dit dubbel meerv. de Aant. na vs. 436.
hem selfs sterfven: zich zelf afsterven, leven alleen voor het geestelijke. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 2109, 4, waar enkele plaatsen uit Ruus broec vermeld worden, alle met de genitief van het wederk. voornw.

796 mesraken: dwalen, verdolen. In deze meer uitgebreide bet. ook reeds Mnl. Vgl. Mnl. Wdl. IV, 1706, 1. Hier is de onb.wijs als subst. gebruikt.

800 tgheloove, die... Naar alle waarschijnlijkheid moet dat gheloove antecedent zijn van die! Wel kan gheloove in het Mnl. als vrouwl. voorkomen, maar hier staat er een onz. lidwoord voor, wat het geval vreemd maakt.

+ Psal-66

+ 800

802 bescod: groei, vermeerdering. In het Mnl. Wdb. komt het niet voor. Kil. proventus, incrementum, augmentum.

804 wyselick beraen: verstandig. Deelw. van hem beraden. De gebruikelijke Mnl. uitdr. is: wel beraen. Vgl. Mnl. Wdb. I, 907, 2.
vermaen doen van: vermelden, vermelding maken van. Het zelfde als vermanen, Mnl. Wdb. VIII, 2101, 4. De uitdr. is reeds Mnl., vgl. Mnl. Wdb. VIII, 2080, 2.

+ Luce-15

+ Johan-6

+ Esay-59

809 Esay - 59:? Het tweede cijfer is gevlakt, zo goed als niet leesbaar. 59? 50?

+ Zaka-7

811 den keest smaken: begrijpen waar het om gaat. Vgl. voor deze rederijkers uitdr. Groote Hel vs. 123 ‘siet wat men doet, wilt vrij den keest smaken’ en de Aant. daarop.
Het Mnl. Wdb. III, 1271 geeft meerdere uitdr. in deze zin: ‘Smaect wel miere woorden keest’, Sev. Blisc. v. M. 569. ‘Poortiers, cocx, smaeckt wel den keeste’ (n.l. mijner woorden) Belg. Mus. 9, 191, 54.
schier: snel, spoedig, vlug. Hier een stoplap. Mnl. Wdb. VII, 504.
verzeert: bedroefd, verdrietig. Mnl. Wdb. VIII, 2392. Hier misschien bedoeld als synoniem van troosteloos?
wyt: wijd, ruim. Bijw. Hier wellicht op te vatten als een bijw. ter versterking: zeer.

812 bekeert zyt: weest bekeerd, bekeert u.

* fol. 164

+ Esay-59

[p. 193]

Den Troosteloosen Zondare.

 

tWoordt my therte duerzindert.⁸¹⁶

 

Es God den zondare / zoo ghenadich talder spatie⁸¹⁷

 

Zoo ghy, Warachtich Bewys / myts sGheests Inspiratie

 

En Scriftuerlick Troost / my zyt de nopen // ghevende,⁸¹⁹

820

Zoo bem ick dan eensdeels up vaster hopen // levende,

 

Hoewel myne zonden zyn / zwaer ende lastelick,⁸²¹

 

Up hope stuenick vastelick.

Scriftuerlick Troost.

 

Ghelooft dies mastelick⁸²²

 

Ende wilt spropheten woordt / en zyn uutlech // vaten:⁺

 

Als die ongoddelicke zal zynen boose wech // laten,⁸²⁴

825

En weder totten Heere keert / God zal hem ontfaermen.

 

Want hy heeftse alle ghemackt, rycke en aermen,⁺

 

Zoorghe draghende / over die / zonder vermyden // iet,

 

Want sHeeren ooghen / daerderyck duere tallen tyden // ziet,⁺⁸²⁸

 

Ja, al smenschen ghedachten / zyn in zyne bemerckheyt.⁺⁸²⁹

830

Alle die in hem ghelooven / die gheeft hy sterckheyt,

 

Want voor dezelve / zoo hy oyt was ghewuene⁸³¹

 

Es hy een vaste stuuene.

sGheests Inspiratie.

 

tBleeck anden Verlooren Zuuene,

 

Want ghy zaecht hoe onnuttelick hy zyn goet verterde,

 

Nochtans zoo wanneer dat hy gratie begherde⁺⁸³⁴

835

Zyn vadere ontfinck hem uut liefden ghenadich

 

Zoo wanneer hy hem zelven bekende mesdadich.

 

Daeromme doet ghy / naer het psalmisten verclaren:

 

Dynen zondighen wech / wilt den Heeren openbaren,⁺

 

Hopende up zyne barmherticheyt, up elck saysoen,⁸³⁹

 

Hy zal se met u doen.

Den Troosteloosen Zondare.

840

Met een vastelick bevroen⁸⁴⁰

 

Zoo willick gheloovich / my in hope verstercken.

 

Want scriftelick hoor ick / al hier ten percken,⁸⁴²

 

Fyguerlick doet ghy mercken // naer sgheests behaghen

 

Dat over al zeer groot es / ten allen daghen

816 vercoort: verkort. Voor deze z.g. rekking voor r + cons. zie Van Helten § 8, a. Bij Lawet komt ze herhaaldelijk voor: vs. 825 ontfaermen; 826 aermen; 827 zoorghe; enz.
duerzinderen: doortrillen. Het komt in het Mnl. niet voor. In het Westvlaams bestaat nog zinderen = tintelen, sidderen; De Bo.

817 talder spatie: altijd, te allen tijde. Vgl. de Aant. op I vs. 208.

819 de nopen gheven: Nope = stoot, duw, aansporing (vgl. I vs. 172) Hier: wat zij met nadruk, beslistheid zeggen. Zo is de uitdr. weer te geven door: verzekeren, stellig beweren.

821 lastelick: drukkend. Synoniem van zwaer. Mnl. Wdb. IV, 171.

822 mastelick:? Kan het misschien behoren bij mast, het stamwoord van mesten, waarvan wij nog hebben vermast = zwaar geladen, zich vermasten = zich overeten? Vgl. Mnl. Wdb. IV, 1209.

+ Esa-55

824 ongoddelicke: goddeloze. Adj. als subst. gebruikt. Vgl. Mnl. Wdb. V, 761.
laten: verlaten. Mnl. Wdb. IV, 191, 11.

+ Zaka-6

+ 2 Phara-16

828 ziet: het onderwerp is ooghen. Een dergelijke discongruentie tussen onderwerp en gezegde komt bij Lawet meer voor. In het Mnl. is dit niet zeldzaam; vgl. Stoett, Synt. § 203.

+ 1 Phara-18

829 bemerckheyt: Omschrijving voor bemercken: zien, letten op, acht geven op. Voor deze bet. zie Mnl. Wdb. IV, 1456, 4 s.v. merken. Bemerckheyt zou men kunnen weergeven door aandacht.

831 oyt: altijd, gezegd van het verleden; de oorspr. bet. van het woord. Vgl. Mnl. Wdb. V, 1599, 1. Bij Anna Byns is deze bet. de gewone, vgl. Van Helten, Gloss. blz. 53. Deze bet. heeft het woord zeer lang behouden, het Nedl. Wdb. geeft nog een plaats uit Bilderdijk.

+ Luce-15

834 zoo wanneer: wanneer ook. Vgl. de Aant. op vs. 348 Hier, en in vs. 836 zou beter passen zodra als.

+ Psal-36

839 up elck saysoen: altijd. Vgl. vs. 682.

840 met vastelick bevroen: met grote zekerheid. Hem bevroen kan bet. zeker zijn. Vgl. Mnl. Wdb. I, 1197.

842 scriftelick: uit de H. Schrift. Vgl. scriftuerelick in de titel.
hier ten percken: hier ter plaatse, hier. Perck, parck = besloten ruimte. Mnl. Wdb. VI, 136, 1.

[p. 194]

845

^* Die overvloedighe barmherticheyt / des Heeren // myn

 

En zyne ghenade / voor die tot hem bekeeren // fyn.⁸⁴⁶

 

Dies zonder sverzeeren // pyn / zoo beghinnick betrauwen⁺⁸⁴⁷

 

In hem te ghecryghen / zonder te verflauwen,

 

Hebbende een anschauwen // up uliedere uutten⁸⁴⁹

 

Vul van virtuuten.

Warachtich Bewys.

850

Naer scrifs ontsluuten⁸⁵⁰

 

Veel gheeselen / tes recht dat ick het verclaren // doe,

 

Zoo behooren alle de boose zondaren // toe,

 

En dat naer Gods groote gherechticheyts verstranghen.⁸⁵³

 

Maer des Heeren barmherticheyt zal hem ommevanghen⁸⁵⁴

855

Die in hem hopt / Dus wilt inden gheest vervroyen,⁺⁸⁵⁵

 

Want den zondaers / en begherdt hy niet te verstroyen,

 

Maer tontfaermen / ghelyck den vader zyn kindt // doet

 

Zoo men by den psalmiste bescreven vindt // vroet.⁺

 

Dus wilt in hope / Gods barmherticheyt verwachten

 

Met blyde ghedachten.

Scriftuerlick Troost.

860

tZondighen wilt verachten,

 

Ende voor Gode ontdeckt alle dyne ghebreken

 

Met eenen goeden wille / zonder die te versteken,⁸⁶²

 

Zoo zuldy tallen tyden ter duecht accoort // staen⁺⁸⁶³

 

En alle uwe upzetten / zullen ter zalicheyt voort // gaen.⁸⁶⁴

865

By den Wyseman / staet u al ditte vertoont // bet,

 

En zoo David zeght / Hy heeft u ghecroont // net⁺⁸⁶⁶

 

Metten schildt / zyns goeden wille uprechtelick;

 

Hy onderzouckt alle herten / vry niet slechtelick,⁸⁶⁸

 

Maer verstaet alle ghedachten / buuten ende binnen,⁺

 

Zoo doet hy alle zinnen.

Den Troosteloosen Zondare.

870

In my heeft een beghinnen

 

Den goeden wille / myts hope / buuten alle beschoove,⁸⁷¹

 

Zoo dat ick duer Gods barmherticheyt gheloove,

 

Naer sgheests inspireren / over al zeer propys,⁸⁷³

 

Myts oock tuutlegghen / van Warachtich Bewys

875

En Scriftuerlick Troost / een schoon bescreven // lesse,

* fol. 164^vo

846 bekeren: tot inkeer komen, zich bekeren. De hier voorkomende constr. met tot komt in het Mnl. nog niet voor. Vgl. Mnl. Wdb. I, 790, 6 b.
fyn: geheel en al. Bijw. Mnl. Wdb. II, 808.

+ Eccle-17

847 zonder sverzeeren pyn: zonder enige moeite? Verseren = pijnlijk worden; of: sterker, krachtiger worden (Mnl. Wdb. VIII, 2409). Hier heeft men wrschl. een versterking van de uitdr. zonder pyn = zonder moeite. Vgl. Mnl. Wdb. VI, 356 s.v. pine.

849 anschauwen: De zin vraagt hier: vertrouwen. Een bewijsplaats uit het Mnl. is niet bekend. Vgl.: uitzicht op een betrekking hebben - vertrouwen een betrekking te zullen krijgen.
uutten: uitspreken. Hier: woorden. Onb. wijs als subst. gebruikt. Mnl. Wdb. VIII, 987, 5.

850 vul van virtuuten: krachtig, sterk, vast. Virtuut = kracht, Mnl. Wdb. IX, 530.

853 gherechticheyts verstranghen: strenge rechtvaardigheid. Verstranghen, een in de 16e eeuw zeer gebruikelijk werkwoord, afgeleid van stranc. Hier is de onb.wijs als subst. gebruikt, met de bet. van: gestrengheid (Vgl. Mnl. Wdb. VII, 2274, 8). Bij Lawet komt deze constr. van subst. in de genitief + onb.wijs meer voor.

854 ommevanghen omhelzen, omarmen. Hier met de bijgedachte ter bescherming? Mnl. Wdb. V, 188, 2.

+ Psal-16

855 vervroyen: zich verheugen. Intrans. Mnl. Wdb. IX, 249, III.

+ Psal-102

862 versteken: verbergen (n.l. die gebreken). Mnl. Wdb. IX, 42, 3.

+ Prov-16

863 accoort staen: in overeenstemming zijn met. Hier: geschikt zijn tot? Immers ook in het Mnl. is de bet. van het woord tamelijk weifelend. Vgl. Mnl. Wdb. I, 308, Aanm. 1. Accoort is hier bijw., vgl. accort syn = overeenstemmend zijn, Mnl. Wdb. I, 308, Aanm. 2.

864 upzet: onderneming, daad. Mnl. Wdb. V, 1843, 5.
voortgaen: succes hebben. Mnl. Wdb. IX, 1187, 5.

+ Psal-5

866 ghecroont metten schildt: Dit eigenaardige beeld komt ook in de Vulgaat voor: Psal. 5, vs. 13: ‘ut scuto bonae voluntatis tuae coronasti nos’. ‘De Katholieke Bijbel’ uitg. Teulings, 's-Bosch, vertaalt: ‘als met een schild omringt gij....’

868 niet slechtelick: grondig. Van slechtelick in de bet. oppervlakkig is uit het Mnl. geen voorbeeld opgetekend, vgl. Mnl. Wdb. VII, 1250, Aanm. Kil. slechtelick naeyen = ruditer consuere; slechtelick seggen = dicere perfunctorie.

+ 1 Para-28

871 buuten alle beschoove: in hoge mate? Voor beschoof geeft het Nedl. Wdb. II², 1993 enkele 16e-eeuwse plaatsen met de bet. opmerkzaamheid, oplettendheid; soms is de betekenis vaag!

873 inspireren: ingeven. In het Mnl. Wdb. wel inspiratie = ingeving. Mnl. Wdb. III, 929.
propys: gunstig, geschikt. Mnl. Wdb. VI, 735.

[p. 195]

 

Van alle myne zonden / te vercryghen verghevenesse,⁸⁷⁶

 

Zoo my hier ghebleken es / duer spels vercondighen;

 

^* Met uprechter meeninghe / niet meer te zondighen,⁸⁷⁸

 

Maer tot goet doen / alleenelicken my te beghevene,

880

Varincxs liever te sterfven / dan te levene.⁸⁸⁰

 

Want el niet dan bedroch / en es swerels hooscheyt,⁸⁸¹

 

En ick bem maer een eerden vadt / vul alder brooscheyt.

 

Hoe zoudick my dan van zonden / onder de zunnen

 

Ghewachten cunnen?

sGheests Inspiratie.

 

Alzoo ghy hebt beghunnen⁸⁸⁴

885

Gaet altyts voort / en wilt duer gheen onvrame // claghen.⁸⁸⁵

Hem anstellende den Wel ghetroosten Meinsche.

 

Men zal u voordan doen een andere name // draghen,⁸⁸⁶

 

Te weten voor den Troosteloosen Zondare

 

Den Wel ghetroosten Meinsche / int openbare,

 

Myts dat ghy meeninghe hebt luude ende stille⁸⁸⁹

890

U zelven te voughene / met eenen goeden wille

 

Tot gheloove / hope / ende liefde gheryvelick,⁸⁹¹

 

Welcke liefde / u eeuwich moet zyn by blyvelick⁸⁹²

 

Zout ghy als Gods volck / de schoonheyt der vreden anscauwen,⁺

 

Als een Gods kindt vul trauwen.

Den Welghetroosten Mensche.

 

Ach, mach ick dat ghelauwen?⁸⁹⁴

895

Vry gheen benauwen // en zal my van Gode doen scheeden!

 

Maer wil my ter rechter boet beeteringhe bereeden,⁸⁹⁶

 

Want ick begrype te vullen, zondere slakatie,⁸⁹⁷

 

Mynen warachtighen troost / te zyne uut gratie,

 

Niet uut verdiensten / of mynder wercken ontsoncken // vry,⁸⁹⁹

900

Maer alleene uut liefden / duer Christo ghesconcken // my,

 

Waer vooren / hem lof en danck / eeuwich ontruerelick⁺⁹⁰¹

 

Van my moet zyn ghebuerelick.

Warachtich Bewys.

 

Doet dat gheduerelick⁹⁰²

 

Uut goeder liefden puerelick, // twert tuwer vroomen,⁹⁰³

 

Want lof ende danck / es van God wel anghenomen

905

Booven eenighe oblatien / ofte offeranden.⁹⁰⁵

 

De calveren der lippen / met rype verstanden⁺⁹⁰⁶

876 Verbind vs. 872 gheloove met van alle myne zonden...

* fol. 165

878 meeninghe: voornemen. Mnl. Wdb. IV, 1416, 7.

880 varincxs: bijna. Vgl. voor deze betekenis ontwikkeling uit de gewone bet. snel, spoedig Mnl. Wdb. VIII, 1269, 3.

881 el niet dan: anders niets dan, niets anders dan, slechts. Mnl. Wdb. II, 608.
hooscheyt: Uit hovescheyt: fijne vormen, beschaafde manieren, beschaving. Mnl. Wdb. III, 687.

884 hem ghewachten van: zich onthouden van, nalaten. Mnl. Wdb. II, 1846, 2.
hebt beghunnen: zijt begonnen. In het Mnl. werden de participia der intrans. werkw. met hebben verbonden als het werkw. tot de imperfectiva behoorde. Vgl. Stoett, Synt. § 268.

885 onvrame: ongeluk. Mnl. Wdb. V, 1522.

886 voordan: voortaan, voor het vervolg. Mnl. Wdb. IX, 1173, c. Vgl. voor wat hier gebeurt blz. 49.

889 myts dat: omdat. Voegw. Mnl. Wdb. IV, 1569, III 1.
luude ende stille: geheel en al. Zie de Aant. op vs. 47.

891 gheryvelick: aangenaam. Adj. Mnl. Wdb. II, 1551.

892 by blyvelick zyn: bijblijven. Rederijkers omschrijving.

+ Esai-31

894 ghelauwen: deelachtig worden. Mnl. Wdb. II, 1203, 2.

896 boetbeeteringhe: boete. Eigenlijk tautologisch, want zowel boet als beeteringhe betekent boete; vgl. Mnl. Wdb. I, resp. 1343, 1 en 1154, 3. Dit woord komt ook nog voor in vs. 1139.

897 zondere slakatie: zonder verslapping, zonder vermindering? Wrschl. nagenoeg synoniem met te vullen, ten volle. In het Mnl. Wdb. komt de uitdr. niet voor. Waarschijnlijk hoort slakatie bij slac = slap, los, traag; Mnl. Wdb. VII, 1227.

899 ontsincken: voortkomen uit. Bij dit werkw. is het begrip naar beneden, wegzinken, het meest voorkomend, echter ook het tegenovergestelde komt voor: zwellen, opzwellen. Vgl. Mnl. Wdb. V, 1257. Ook bij andere met ont- samengestelde werkw. heeft men twee tegenstrijdige betekenissen; vgl. Tijdschr. 19, 256 vlg.

+ 900

901 ontruerelick: zonder droefheid. Wrsch. door Lawet zelf gevormd. Treurlyck = bedroefd.

902 ghebuerelick zyn: geschieden. Het zelfde als ghebueren.
gheduerelick: bestendig, voortdurend. Bijw. Het zelfde als ghedurich = bestendig, dat ook als bijw. voorkomt; vgl. Mnl. Wdb. II, 1088, 2.
Voor het Westvlaamse rijm ontruerelick: ghebuerelick: gheduerelick: puerelick vgl. Franck § 45.

903 vroome: voordeel, baat. Mnl. Wdb. IX, 1309.

905 oblatie: offergave. In deze bet. komt het woord in het Mnl. Wdb. niet voor. Fr. oblation.

+ Psal-50

906 calveren der lippen: Het beeld is niet aan de Bijbel ontleend, maar waarschijnlijk van Lawet zelf. Vgl. Ps. 50, vs. 17.

[p. 196]

 

Zyn voor den Heere / zeght David / altyts bequame.⁹⁰⁷

 

Looft den Heere / ende zynen helighen name⁺

 

^* Ghy alle die den Heere diendt / zondere faelen,

910

Want van trysen der zonne / tot haer neder dalen⁺

 

Moet sHeeren name ghelooft zyn / ende ghepresen

 

Grootdadich int wesen.⁹¹²

Scriftuerlick Troost.

 

Dat moet hy uutghelesen

 

En dat van alle volcken / uut goder herten vierich,⁹¹³

 

Want groot es zyne goetheyt / over al regierich⁺

915

Zoo ghy wel manierich // hier mueght mercken.⁹¹⁵

 

Want om de zyne te cryghen uut svyandts vlercken⁹¹⁶

 

Heeft hy dus willen wercken // stout en valjandich⁹¹⁷

 

Totter doot / ja totter doot des cruusen schandich,⁺⁹¹⁸

 

Den zondaren een troost ghehandich / zoeter dan sucaden,⁹¹⁹

920

Waer inne hem elcken wel te vullen can verzaden.

      Hier zalmen tooghen Christus
      ant cruuse hanghende ende sprickt.

Christus Sprekende.

 

Compt alle tot my, ghy troosteloose onberaden.⁹²¹

 

Compt alle tot my, ghy die met zonden zyt beladen.⁺

 

Compt tot my, cruepele / doove ende blende.

 

Compt tot my, ghy hongherighe / ick zal u verzaden.

925

Compt alle, ghy dustighe / tot mynder ghenaden.⁺

 

Compt, drynckt tlevende water / liefste bekende.⁹²⁶

 

Compt zonder gheldt / vreest gheen amende.⁺⁹²⁷

 

Compt tot my / ick ben de levende fonteyne.⁺⁹²⁸

 

Compt, ick zal vertroosten al dyn allende.

930

Compt tot my, dynen zalichmackere alleyne.

 

Compt tot my, daer en es vry anderen gheyne.⁺

 

Compt tot my, dynen broeder, weest niet benoost.⁺⁹³²

 

Compt tot my, ghy zondaren groot ende cleyne.

 

Compt, ick hebbe u in myn bloet gewasschen reyne.

935

Compt alle tot my, ick bem dynen eenighen troost.

907 bequame: aangenaam. Mnl. Wdb. I, 895.

+ Psal-113

* fol. 165^vo

+ Psal-113

912 grootdadich: grote daden doend; verheven. Mnl. Wdb. II, 2188.

913 goder: goed. Met de oorspr. o-klank. Vgl. got. gods. Met deze o-klank komt goed voor in godale, een zeer goede soort bier. Het woord luidt ook goedale; vgl. Mnl. Wdb. I, 333 s.v. ale.

+ Psal-117

915 wel manierich: op goede, duidelijke wijze. Van maniere = goede, schone wijze. Mnl. Wdb. IV, 1114, 3.

916 vlerck: hand, klauw. Reeds in het Mnl. komt dit woord voor in de bet. van arm, in gemeenzame taal. Mnl. Wdb. IX, 607, 1.

917 valjandich: dapper, flink, kloek. Bij het Mnl. valjant. Mnl. Wdb. VIII, 1191.

+ Phili-2

918 schandich: schandelijk. Volgens Mnl. Wdb. VII, 306 is Kiliaen de oudste bron voor dit woord.

919 ghehandich: heilvol? Vgl. de Aant. op I vs. 580. Ook in Lawet's Spel up den Vader Onse komt ghehandich voor: ‘... Christus zyne discipulen ghehandich tPater Noster gheleert hebbende ...’

921 onberaden: hulpeloze. Adj. als subst. gebruikt. Mnl. Wdb. V, 245, 1.

+ Mat-11

+ Apo-21

926 bekende: vriend? In het Mnl. kan bekennen de bet. hebben van omgaan met, daaruit kan men wel tot de bet. vriend besluiten. Mnl. Wdb. I, 779, 2.

+ Jher-2

927 zonder gheldt: die zonder geld is, behoeftige, arme.
amende: schuld? Vgl. amendich = schuldig door Oudemans 1, 165 geciteerd uit Houwaert. Vgl. nog de Aant. op vs. 252.

+ Esai-50

928 ick ben: Lawet gebruikt altijd de oorspr. vorm op -m. Dit is de enige uitzondering. Lubach § 110, a vermeldt slechts één plaats waar hij de vorm bem heeft gevonden, n.l. in de Gentse spelen van 1539. Vgl. de Aant. op I vs. 4.

+ Esai-45

+ Hebr-2

932 benoost: benauwd, bedrukt, bezwaard. Van benosen, dat in de bet. van benadelen in het Mnl. voorkomt. (Mnl. Wdb. I, 891). Als bijv.nw. komt het voor bij Oudemans, I, 506 in de hier geven bet.

[p. 197]

 

Compt alle tot my / die zyt in zondighe zwaerheyt.⁹³⁶

 

Ick bem dat leven / den wech / ende waerheyt;⁺

 

Ick bem vander schaepkoye de rechte duere;⁺

 

Ick bem twarachtich licht / des werels claerheyt;⁺

940

^* Ick bem de verrysenesse / en slevens eenpaerheyt;⁺⁹⁴⁰

 

Ick bem den wynstock / en ghy de rancken puere;⁺

 

Ick bem tbroodt des levens / eeuwich in vyguere;⁺⁹⁴²

 

Ick bem het ende / en oock dat beghinnen;⁺

 

Ick bem die tzondighen uut doe teuwigher huere;⁺

945

Ick bem die daelde / van booven de seraphinnen;

 

Ick bem tbeloofde zaet, het vyandts verwinnen;⁺⁹⁴⁶

 

Ick bem den prophete uut dyns broeders begloost;⁺⁹⁴⁷

 

Ick bem tLam Gods / dat Johannes dede bekinnen;⁺⁹⁴⁸

 

Ick bem die alle swerels zonden doet dinnen.⁹⁴⁹

950

Compt alle tot my / ick bem dynen eenighen troost.

 

 

 

Compt alle, ghy bedruckte, vry zonder sneven:

 

Ick hebbe voor u ontdaen de poorte van tleven;⁺⁹⁵²

 

Ick hebbe den slotel des doots / en helle mede;⁺

 

Ick hebbe voor u / myn rugghe den slaghers ghegheven;⁺⁹⁵⁴

955

Ick hebbe ghestremt sdoots handt zynde gheheven;⁺⁹⁵⁵

 

Ick hebbe dyn weenen verkeert in vroylichede;⁺

 

Ick hebbe dyn boosheyt uutghedaen makende vrede;⁺

 

Ick hebbe de persse ghetorden alleene voordachtich;⁺

 

Ick hebbe dyn zonden ghedraghen die men my uplede;⁺

960

Ick hebbe die ant hout gheoffert uut liefde crachtich;⁺

 

Ick hebbe de doot verwonnen / duer myn doot warachtich;⁺

 

Ick hebbe de helle verbeten spyts hueren provoost;⁺⁹⁶²

 

Ick hebbe de vyant verslonden / die u was machtich;⁹⁶³

 

Ick hebbe de werelt ghecondamnert onzachtich.

965

Compt alle tot my / ick bem dynen eenighen troost.

 

 

 

Prince.

 

Princesse, myn bruudt der cantycken vercooren,⁹⁶⁶

 

Ick bem uwen brudigom / int gheloove ghezwooren;⁺⁹⁶⁷

 

Ick hebbe u bemindt van voor swerels fondamenten;⁺⁹⁶⁸

 

Ick hebbe u voorzien langhe tyt te vooren;⁺

970

Ick hebbe u verlost / doen ghy laecht verlooren;⁺

 

Ick hebbe u ghereynicht / als den exellenten⁺⁹⁷¹

 

Duer sturten myns bloets / niet om vergenten.⁹⁷²

936 zwaerheyt: ellende. Mnl. Wdb. VII, 2476, 4.

+ Johan-14

+ Johan-10

+ Johan-8

* fol. 166

+ Johan-11

940 slevens eenpaerheyt: het eeuwig leven. Het Mnl. eenparicheyt bet. gestadigheid. ‘Gestadigheid des levens, het eeuwigdurende des levens’, een bij Lawet gebruikelijke constructie.

+ Johan-15

+ Johan-6

942 vyguere: kracht. In het Mnl. Wdb. komt het woord niet voor. Fr. vigueur. Voor dit Westvlaamse rijm puere: viguere: huere vgl. Franck § 45.

+ Apo-1

+ Esa-41

+ Gen-3

946 svyandts verwinnen: de overwinning op de duivel. Onb. wijs als subst. gebruikt. Vgl. Gen. 3, vs. 15. Mnl. Wdb. IX, 354, 1.

+ Gen-48

947 begloost: ? Wegens het voorafgaande dyns broeders zou men begloost een subst. willen noemen. De zin eist een deelw., in de bet. van uitgekozen. Behoort beglosen misschien bij glosen = verklaren, uitleggen, duidelijk maken? (Mnl. Wdb. II, 2002).

+ Johan-1

948 bekinnen: erkennen. Mnl. Wdb. I, 782, 7 γ.

949 dinnen: afnemen, minder worden. Intrans. Mnl. Wdb. II, 468, 1.

+ Apo-1

952 ontdoen: openen. Mnl. Wdb. V, 1016, 5.

+ Esai-50

+ Esai-53

954 slagher: hij die slaat, beul. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 1226, 1: ‘Waerom en boot Jesus sijn ander wange niet, mer heeft sinen slager willen berispen?’ Boec v.d.L. Jhesu, fol. 263 d.

+ Ozee-13

955 stremmen: tegenhouden. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 2290, 1.

+ Jhere-31

+ Esai-44

+ Esai-63

+ 1 Pet-2

+ 1 Cori-15

+ Esai-25

+ Ozee-13

962 verbiten: dood bijten, verscheuren, vernietigen. Mnl. Wdb. VIII, 1495.
spyts: ondanks, in weerwil van. Synoniem met het Mnl. in spyt, ten spite van. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 1728, 3.
provoost: bestuurder, hoofd, aanvoerder. Mnl. Wdb. VI, 752, 3: ‘Lucifer, proost van der helle’. Jan Praet 1949.

963 machtich: de baas over. In het Mnl. met een genitief. Mnl. Wdb. IV, 939.

966 cantycke: het Hooglied van Salomo. Met de bruudt der cantycken wordt hier de H. Kerk bedoeld.

+ Ozee-2

967 ghezwooren: gezworen, een eed afgelegd hebbend (n.l. van huwelijkstrouw), hier: trouw. Vgl. Mnl. Wdb. II, 1725, 1, en ons gezworen vrienden.

+ Jhere-31

968 swerels fondamenten: de grondvesten van de wereld. Bedoeld is hier: van voor 's werelds begin. Ook in het Mnl. kan fondament bet. oorsprong; Mnl. Wdb. II, 832. De uitdrukking zinspeelt op Spreuk. 8, vs. 23 enz. T.z.pl. vs. 29: fundamenta terrae.

+ 1 Petr-2

+ Apo-7

+ 1 Johan-1

971 excellente: verhevene, schitterende. Als subst. gebruikt adj. Mnl. Wdb. II, 762.

972 niet om vergenten: alleredelst (hoort bij bloet). Van gent = edel, schoon, mooi. Voor deze omschrijving vgl. I vs. 105.

[p. 198]

 

Ick hebbe als pellicaen inde wostyne desolaet⁺⁹⁷³

 

Myn bloet ghegheven / wilt dit in prenten.⁺

975

Dies compt tot my / en tot gheen andere gaet,⁺

 

Ick bem u voorsprake / ende eeghen advocaet.⁺

 

^* Ick hebbe voor mynen Vadere uwe zonden gheloost,⁹⁷⁷

 

Dus compt tot my / die tot een stoel der ghenaden staet.

Hier schuuft men de gordynen toe.

 

Ick hebbe de verzoeninghe ghedaen voor u mesdaet,

980

Compt alle tot my / ick bem dynen eenighen troost.^921-980

Den Welghetroosten Meinsche.

 

Ach, nu hebbick verstaen met een goet propoost⁹⁸¹

 

Dat den eenighen troost // in Christo es te vinden,

 

Ende dat alleenelick uut zynder woorden ontbinden.⁹⁸³

 

Maer zoo my dochte / ick hoorden spreken byzondere⁹⁸⁴

985

Dat hy doot / ende vyandt / ghebrocht heeft tondere,

 

Ick hebbe dies wondere // zondere eenigh vermien⁹⁸⁶

 

Hoe en wanneer dat zulcxs al mochte ghescien,

 

Ick zouder my in verblien, // mochtick tot sgheests verstercken

 

Zien zulcke wercken.

sGheests Inspiratie.

 

Dat zal men u doen mercken

990

Binnen dese percken // en wilt dies niet bedroufven.⁹⁹⁰

 

Het zal troostelick wesen wel tot u behoufven.

 

Dus zonder vertoufven // ter zyden an een cant // staet,⁹⁹²

 

Updat ghy der fygueren rechte verstant // vaet.

      Hier zalmen tooghen Christus Jhesus
      gloriueselicken verrysen, onder
      voeten hebbende den vyandt ende
      de doot als verwonnen zynde.

Warachtich Bewys.

 

Ghy Welghetroost Mensche / eedel valjant // zaet,⁹⁹⁴

995

Zeght ons vrymoedich / met een permant // daet⁹⁹⁵

 

Wat ghy daer zaecht / met goeder propysenesse⁹⁹⁶

 

Tot uwer bewysenesse.⁹⁹⁷

Den Welghetroosten Meinsche.

 

Christus verrysenesse,

 

Ende onder zyn voeten / zoo icke tbegonnen // zach,⁹⁹⁸

+ Psal-102

973 pellicaen: Men geloofde dat de pelikaan zijn jongen voedde met zijn eigen bloed, door zich de borst stuk te pikken. Daardoor werd de pelikaan in de M.E. een geliefd zinnebeeld voor Christus, die door het storten van zijn Bloed de mensheid verlost had, en in het H. Sacrament des Altaars op wonderbare wijze de zielen laafde met zijn Bloed. Vandaar dat men ook nu nog in katholieke kerken de pelikaan als zinnebeeld aangebracht ziet vooral in de versieringen van de communiebank.
desolaet: woest, verlaten, eenzaam. Niet in het Mnl. Wdb. opgenomen. In het Mnl. Handwdb. komt desolaet voor als: onbebouwd, van land, verwoest.

+ Roma-8

+ 1 Thimo-2

+ 1 Joha-2

* fol. 166^vo

977 losen: losmaken, door betaling van een losgeld, inlossen. Mnl. Wdb. IV, 810, 1.

921-980 Dit is een refrein van vier coupletten, op de stok ‘Compt alle tot my, ick bem dynen eenighen troost’, gesproken door Christus, die aan het kruis hangt.

981 propoost: uiteenzetting. Mnl. Wdb. VI, 736. In het Westvlaams betekent propost, propoost nog rede, gesprek; De Bo.

983 ontbinden: verhalen, mededelen, uiteenzetten. Mnl. Wdb. V, 988, 8.

984 ick hoorden: Hier schuilt een enclytisch pronomen en = hem. Dit is de gewone vorm voor het enclyticum in de 16e eeuw; vgl. Van Halteren § 30.

986 wondere hebbe: benieuwd zijn, wel eens willen weten, gevolgd door een afhankelijke zin. Mnl. Wdb. IX, 2775.
zondere vermien: zonder mankeren. Meer een stoplap. Mnl. Wdb. VIII, 2138, 2.

990 binnen dese percken: Waarschijnlijk doelt sGheests Inspiratie hier op de ruimte waar de volgende tooch te zien zal zijn, gelegen op het tweede plan van het toneel, en zichtbaar na het weg schuiven van gordijnen.

992 staen: gaan staan, Hier perfectief Mnl. Wdb. VII, 1869, 1.

994 valjant: voortreffelijk, edel. Mnl. Wdb. VIII, 1192, 2.

995 permant: In het Mnl. Wdb. komt slechts een subst. parment, parament voor, met de bet. sieraad, tooi, kledij. (Mnl. Wdb. VI, 126). Ndl. parmantig hoort hier bij: trots op zijn mooie kleren. Het woord hier bij Lawet zal wel bet. vrijmoedig, want evenals vele bastaard woorden, kan ook dit woord uiteenlopende betekenissen hebben gehad. Met een permant daet is dan synoniem met vry-moedich.

996 propysenesse: Door Lawet gemaakt subst. van propys, adj. = gunstig, geschikt. Mnl. Wdb. VI, 735. Geschiktheid past hier maar slecht in de zin. Misschien kan men vertalen: doelmatigheid. Verdam vermeldt een bijw. propys waaraan hij de bet. op doelmatige wijze wil geven; vgl. Mnl. Wdb. VI, 736.

997 bewysenesse: onderrichting. Van bewisen = onderrichten. Mnl. Wdb. I, 1225, 4.

998 icke: Deze langere vorm van het pron. komt in het Mnl. meestal voor in emphasis, vgl. Franck § 209. Ook in de 16e eeuw is dat het geval, vgl. Van Halteren § 3. Hier is er echter van bijzondere nadruk geen sprake. Slechts op deze ene plaats wordt het door Lawet gebruikt.

[p. 199]

 

My dochte datter eenen vyandt verwonnen // lach,

1000

Myts oock de doot die tonder was in benauwen

 

Zoo ick zach tanscauwen.

Scriftuerlick Troost.

 

Dats warachtich in trauwen.⁺

 

Want by Paulus / es ons daer of tverstant verworfven.

 

Christus, zeght hy / es om onse zonden ghestorfven⁺

 

^* En om onse gherechticheyt wederomme verresen,

1005

Waer duere hy heeft / zoomen claerlick can lesen,

 

De doot verslonden / sterckelick inder victoorie,⁺

 

Zoo ghy fyguerlicken daer zacht de memoorie,¹⁰⁰⁷

 

Waer of by Esayas / te vooren wel ghezeyt // zy:⁺¹⁰⁰⁸

 

Hy zal de doot neder werpen inder eeuwicheyt // vry.

1010

Ende noch stater by Ozeeas dhelighen prophete:

 

O doot, ick bem dyn doot / o helle, ick bem u bete.⁺¹⁰¹¹

 

O doot, zeght Paulus, waer es nu den strael // dyn,¹⁰¹²

 

Helle, waer es u victoorie / die quaet wilt als regael // zyn.⁺¹⁰¹³

 

Fyguerlick tmorael // fyn / hebdy hier of doorconde¹⁰¹⁴

 

Al nu ten stonde.

sGheests Inspiratie.

1015

sDoots strael es de zonde,

 

Ende de cracht der zonden / es des wedts // daet,¹⁰¹⁶

 

Zoo ons dat by Paulus / in zyns ghescriften ghezedts // staet,¹⁰¹⁷

 

Den zondaren tot een eeuwighen memoorie // ghescreven.

 

Maer Gode lof, hy heeft ons victoorie // ghegheven⁺

1020

Duer onsen Heere Jhesum Christum ghebenedyt // goet.

 

Dies, lieve broeder / met alle die hier zyn int cryt // zoet,¹⁰²¹

 

Ghelooft ende hopt / duer Christus victoorie // leuwich¹⁰²²

 

Te verwerfven by gratien / Gods gloorie // eeuwich,

 

Zoo ghy hier speelwys / ende dat fygueraelick,¹⁰²⁴

 

Ghezien hebt fynalick.

Den Welghetroosten Meinsche.

1025

Ja ick, wel ende realick,¹⁰²⁵

 

Maer principalick // esser noch te nopen een // stick.¹⁰²⁶

 

Ick bem een zondare / my zelven dies vercleen // ick,¹⁰²⁷

 

En als es God barmhertich / Christus mynen troost // snel,

+ 1000

+ Roma-4

* fol. 167

+ 1 Cori-15

1007 memoorie: vermelding. Mnl. Wdb. IV, 1370, 5.

+ Esaye-25

1008 zy: is. Voor deze vorm, oorspr. van de conj. zie de Aant. op I vs. 1242.

+ Ozee-13

1011 bete: beet. Mnl. Wdb. I, 1144. Voor de bedoeling vergl. doot in de eerste helft van deze regel, en verder vs. 962.

1012 strael: pijl. Mnl. Wdb. VII, 2256, 1. Zie voor strael als attribuut van de dood de uitvoerige aant. in Van Dis blz. 241 op vs. 329. Door Lawet wordt dit attribuut van de dood nog te pas gebracht in tReyne Maecxsele vs. 587 vlgg. ‘De Doot’ zegt daar:

Dies voor alle dinghen

Zoo commick als uwen loon haestich bespringhen
U herte duer schietende ter grooter quale
Met mynen strale.

met de aantekening in margine: Stekende met zynen strale. Vgl. nog hier voor blz. 51.

+ 1 Cori-15

1013 regael: rattenkruit, arsenicum. Mnl. Wdb. VI, 1188. In het Westvlaams bestaat dit woord in deze bet. nog; De Bo.

1014 morael: strekking, betekenis. Niet in het Mnl. Wdb. voorkomend. Voor enkele 16e-eeuwse plaatsen (o.a. Everaert) met ongeveer deze betekenis zie Nedl. Wdb. IX, 1126, 1.
oorconde: beschrijving. Mnl. Wdb. V, 1975, 4.

1016 daet: Dit kan behalve daad ook kracht betekenen, vgl. Mnl. Wdb. II, 35. Hier dient het meer ter omschrijving van wedt, vgl. I Korinth. 15, 56: Stimulus autem mortis peccatum est, virtus vero peccati lex.

1017 ghezedts: wetten, verordeningen. De Mnl. vorm is sing. gesette of geset. We hebben hier een meervoud van dit woord op -s onder invloed van het rijm met wedts.

+ 1 Cori-15

1021 cryt: kring. Mnl. Wdb. III, 2101, 1. Hier worden de toeschouwers bedoeld.

1022 leuwich: Een door Lawet (?) gevormd woord, van leuw, leeuw. Hier kan de bet. zijn krachtig. Lawet gebruikt dit adj. of een subst. leuwicheyt nog al eens. Vgl. tReyne Maecxsele 1161: ‘Dus ghelooft in my / ende dat van herten leuwich’ (= moedig). Een plaats voor leuwicheyt vindt men in de tooch na vs. 1291. Dikwijls zal de bet. ruimer zijn, als in het ‘Spel up den Vader Onse’, vs. 141: Dus voor tghebedt bereedt u ziele met leuwicheyt; vs. 285: Noch stater met leuwicheyt: Als mochte een moeder haer selfs kindt verlaten ...; vs. 969: Ende Gods lof zinghen, zeght Davidt met leuwichede.

1024 fygueraelick: Het zelfde als fyguerlick: aanschouwelijk.

1025 fynalick: Dit zal wel gevormd zijn van het subst. fyn = einde. De bet. kan dan zijn: tot het einde toe, volledig.
realick: Het adj, reael kan in het Mnl. o.a. bet. prachtig, fraai. (Mnl. Wdb. VI, 1072). Dit bijw. zal hier de bet. hebben van prachtig, in de zin van voortreffelijk. Het bijw. komt in het Mnl. Wdb. niet voor, wel bij Kil. reaelick = regie, magnifice, liberaliter, sincere.

1026 nopen: aanroeren, behandelen. Mnl. Wdb. IV, 2537, 6 b.
stick: deel, gedeelte. Mnl. Wdb. VII, 2360, 3.

1027 hem verclenen: zich vernederen. Mnl. Wdb. VIII, 1919, 3.

[p. 200]

 

Hoe zallick noch mueghen best / naer u propoost // wel¹⁰²⁹

1030

In hemel rycke commen tot mynen batene,

 

tStaet my wel te vatene.¹⁰³¹

Warachtich Bewys.

 

Poocht de zonde te latene

 

En daer of een warachtich berau te grypen // an.

 

Alle ongherechticheyt / u zelven te nypen // van,¹⁰³³

 

Maer duert gheloove / inde liefde te rysene.⁺

1035

De zelve caritatyfvelecken te bewysene:¹⁰³⁵

 

Dynen broeder te spysene // in shonghers nooden,

 

Den dorstighen laven / zoot van God staet ghebooden,

 

Den naeckten cleeden / den zieken vysiteren,

 

^* Den ghevanghenen verlossen / zondere tarderen.¹⁰³⁹

1040

Oock moet ghy u occuperen // in alder manieren¹⁰⁴⁰

 

Den ongheherberchden ghewillicken te logieren.

 

Zoo zuldy tot u verchieren // in een vruechdich oorbooren¹⁰⁴²

 

Roupen totten Heere God / en hy zal u verhooren.⁺

 

Dyn licht zal als den moorghenstont uutbreeden¹⁰⁴⁴

1045

Ende sHeeren gloorie / zal u allomme gheleeden;

 

Vry gheene weeden // ofte oock lastighe hinderen¹⁰⁴⁶

 

En zullen u verminderen.¹⁰⁴⁷

Scriftuerlick Troost.

 

Als een der Gods kinderen

 

Zuldy ruste nemen / duer den Heere zonder zwaerheyt.¹⁰⁴⁸

 

Dyne ziele werdt vervult / met blynckende claerheyt,

1050

Ende tuwer eerbaerheyt // zoo zuldy gheacht wesen¹⁰⁵⁰

 

Als een fonteyn adere / tallen tyden reyn in desen,¹⁰⁵¹

 

Vloyende uutghelesen // ende datte onbezweken,⁺¹⁰⁵²

 

Wyen dat gheene wateren / en zullen ontbreken.

 

Ende van u zalmen spreken, // doende verhalicheyt,

1055

Dat ghy een man zyt / die zonder eenighe falicheyt

 

De thuunen reparert / ende oock alle weghen¹⁰⁵⁶

 

Ende datte ter deghen.

sGheests Inspiratie.

 

Syt dies altyts gheneghen

 

tQuaet te verwinnen / met goet doen tallen tyden.

1029 propoost: mening. Mnl. Wdb. VI, 736.

1031 het staet my: het is van belang voor mij, het is nodig, wenselijk. Mnl. Wdb. VII, 1882, 3.

1033 hem nypen van: De betekenissen die het Mnl. Wdb. IV, 2452 opgeeft, knijpen, aantasten, geven geen zin. De bet. moet hier wel zijn: zich verwijderen van. Vgl. Ndl.: er tussen uit knijpen.

+ Esaye-58

1035 caritatyfvelecken: barmhartig. In deze vorm komt het bijw. niet in het Mnl. voor; wel als caritatelyc.

* fol. 167^vo

1039 tarderen: dralen, talmen. In het Mnl. Wdb. niet opgenomen. Fr. tarder.

1040 hem occuperen: zich bezig houden met. In het Mnl. Wdb. niet opgenomen. Fr. s'occuper.

1042 verchieren: opluisteren, eer bijzetten aan. Hier onb.wijs als subst. gebruikt: eer, luister. Mnl. Wdb. VIII, 2428, 2.
vruechdich oorbooren: verheugd genieten. Mnl. Wdb. V, 1932, 1. Vgl. nog de Aant. op I vs. 837 en op II vs. 766.

+ Esai-58

1044 uutbreeden: uitbreiden, toenemen. Kil. wtbreyden = dilatare. Uit het Mnl. zijn geen bewijsplaatsen bekend.

1046 weede: pijn smart. Mnl. Wdb. IX, 1883.
hinder: kwelling. Mnl. Wdb. III, 439.

1047 verminderen: benadelen. Mnl. Wdb. VIII, 2143, B2.

1048 zwaerheyt: ellende, leed. Mnl. Wdb. VII, 2476.

1050 eerbaerheyt: eer. Mnl. Wdb. II, 561.

1051 fontein adere: bronwater. Fonteine is eigl. een adj.: tot een bron behorend, mlat. fontanus; Mnl. Wdb. II, 834, 1. Adere kan bet.: opwellende waterstraal (uit een ader opwellend); Mnl. Wdb. I, 57, 3. Fontein adere is te vergelijken met mlat. aqua fontana.

+ Esay-58

1052 onbezweken: zonder ophouden, altijd door. Deelw. van beswiken: te kort schieten, begeven; Mnl. Wdb. I, 1130. Bij Plantijn komt het deelw. voor: onbesweken = qui n'a point fléchi, non inflexus.

1056 thuun: haag, heining. Mnl. Wdb. VIII, 786, 1. Vgl. nog vs. 688. Hier doelt Lawet op Jes. 58, vs. 12: ‘et vocaberis aedificator sepium’.

[p. 201]

 

Ghebenedyt / ende en wilt niet vermalendyden.⁺

1060

Verblyt u metten blyden, // weent met die weenen.

 

Loont niemant quaet met quaet / wilt u dies speenen,⁺¹⁰⁶¹

 

Maer benersticht u tot alle goet doen te weinsche,⁺¹⁰⁶²

 

Niet alleene voor God / maer oock voor alle meinsche,

 

U zelven niet wrekende / als een God, alder liefsten,

1065

Maer gheeft plaetse den toorne ten gheriefsten.⁺¹⁰⁶⁵

 

Want de wrake es myne / ick zal loonen ten keere,¹⁰⁶⁶

 

Sprickt God die Heere.

Warachtich Bewys.

 

Ja, en tot sduechts vermeere¹⁰⁶⁷

 

Weest ghy vulmaeckt / ende dat tallen stonden,

 

Ghelyck u hemels Vader vulmaeckt es bevonden,⁺

1070

Die zyn zonne doet upgaen / over goede en quade,⁺

 

Ende laet oock den reghen commen met stade¹⁰⁷¹

 

Over de rechtverdighe / en onrechtverdighe alle.

 

^* Ghy weet datter ghescreven staet / ten goeden bevalle:¹⁰⁷³

 

Ghy zult lief hebben uwen vrindt / en u vyandt haten // mal.

1075

Maer ick zegghe ulien / zeght Christus, tuwer baten // al:

 

Hebt lief dynen vyandt / en doet wel voor alle zaken // ziet⁺

 

Die u hatende benyden / of zoucken te mesraken // iet.⁺¹⁰⁷⁷

 

Bidt oock voor hemlieden / en dat met versnellen // fier,¹⁰⁷⁸

 

Die u vervolghen / ende ten onrechte quellen // hier,

1080

Updat ghy kinderen muecht wesen zonder verdooven¹⁰⁸⁰

 

Dyns Vaders hier booven.

Scriftuerlick Troost.

 

Dies met een blyde beschooven,¹⁰⁸¹

 

Ist dat u vyandt honghert / te spysen wilten ghedyncken.

 

Is hy dustich / tzynder lavenesse gheeften te dryncken.^+1082/3

 

Zoo wanneer ghy dit zyt doende / zondere bezwaren,

1085

Ghy zult vierighe coolen up zyn hooft vergaren.⁺

 

Dus naer ons verclaren // als de wel gheruste¹⁰⁸⁶

 

Ouffent u ter barmherticheyt / en dat met luste,

 

Uut een broederlicke liefde / onder malcanderen

 

Vrindelick wesende / den eenen totten anderen

1090

Commende vrindelick met eerbiedinghe te ghemoete.

 

Weest niet traech int voornemen / tot uwen verzoete,¹⁰⁹¹

 

Maer vierich inden gheest / Scickt u naer styts gheluucken,⁺¹⁰⁹²

+ Roma-12

+ 2 Cori-8

1061 hem speenen + gen.: zich onthouden van. Mnl. Wdb. VII, 1704, II waar Verdam voor het wederk. gebruik slechts twee 16e-eeuwse plaatsen opgeeft.

+ Hebr-2

1062 hem benerstighen: zich beijveren. In het Mnl. bestaat wel een w.w. nersten met deze betekenis. Mnl. Wdb. IV, 2351.
te weinsche: naar behoren. Mnl. Wdb. IX, 2155, s.v. wensch.

+ Deut-32

1065 ten gheriefsten: tot uw grootste nut, voordeel. Superl. van gherief, dat ook in het Mnl. een enkele maal als adj. voorkomt. Vgl. Mnl. Wdb. II, 1543, Aanm. 1.

1066 ten keere: van mijn kant. Mnl. Wdb. III, 1263, 7.

1067 die: de. Hier is nog eens de oude vorm van het lidw. gebruikt. In de 16e eeuw maken de vormen met -ie over het algemeen plaats voor die met -e; vgl. Van Halteren § 52. In het opschrift in I vs. 968 komt dit lidwoord bij een vrouwelijk subst. voor: die Werelt, werdinne.
vermeere: vermeerdering. Subst. Wrschl. om wille van het rijm met Heere gevormd uit vermeeren = vermeerderen. In het Mnl. komt wel voor vermeerringe. Vgl. nog bevalle in vs. 1073.

+ Mat-5

+ Luce-6

1071 met stade: gestadig. Vgl. Mnl. Wdb. VII, 1848: ‘IIII daghe wrochten si met staden eer si hare dinc vuldaden’. Rymb. 28477. Of mag men hier met stade gelijk stellen met te stade = op het juiste ogenblik?

* fol. 168

1073 ten goeden bevalle: tot een goed, een wel behagen. Hier als een stoplap. Bevalle is een subst. bij bevallen = bevallen, behagen; Mnl. Wdb. I, 1177, 8. Voor de vorming van dit subst. vgl. vermeere in vs. 1067.

+ Mat-5

+ Luce-6

1077 mesraken: slecht behandelen. Trans. Het obj. is hier u. Uit het Mnl. is een trans. mesraken niet met zekerheid overgeleverd, vgl. Mnl. Wdb. IV, 1707, Aanm. 2, en 1686, Aanm.

1078 met versnellen: haastig, snel. Hier een stoplap.

1080 zonder verdooven: zonder in het verderf te geraken. Verdoven komt in het Mnl. Wdb. VIII, 1632, 4 in de bet. krachteloos maken, te niet doen, verderven alleen trans. voor.

1081 met een bly beschooven: met blijdschap, met een blij gelaat? Voor dit in de 16e eeuw vaak voorkomend woord geeft het Nedl. Wdb. II², 1993 als bet. achtslaan op, en veronderstelt als grondbetekenis begaan.

+ Roma-12

1082/3 wilten - gheeften: Met het gewone enclytisch pron. van de derde pers. -en = hem. Vgl. de Aant. op vs. 984.

+ Prov-25

1086 gheruste: Als subst. gebruikt adj. Het kan hier twee bet. hebben, die beide aan het Mnl. gherust eigen zijn: gerust, rustig van gemoed (Kil. tranquillus), en toegerust, flink, bereid tot iets. (Kil. instructus, exornatus). Vgl. Mnl. Wdb. II, 1570/1.

1091 verzoete: aangename, gunstige toestand, genoegen. Vgl. Mnl. Wdb. VIII, 2505, II versoeten. Voor de vorming van dit subst. vgl. in vs. 1073 bevalle.

+ Roma-12

1092 gheluuck: geluk, gelukkig lot. Mnl. Wdb. II, 1300, alwaar Verdam de vorm geluuc met een vraagteken opgeeft. Voor het meervoud van dit abstracte subst. vgl. Stoett, Synt. § 197.

[p. 202]

 

Zyt vroylick in hope / en lytsaem int verdruucken,¹⁰⁹³

 

Ghestadich int ghebet / ende als den ghewillighen

1095

Nempt an den nootdust / alle der Gods helighen,¹⁰⁹⁵

 

Ende ziet dat ghyse herbercht van herten gherrene

 

Zonder tonberrene.

Den Welghetroosten Meinsche.

 

Dat en staet my niet te werrene,¹⁰⁹⁷

 

Want totter liefde ongheveynst / zoo willick my draghen¹⁰⁹⁸

 

Als een warachtich ledt in Christo alle myn daghen.

1100

Dies wilt my ghewaghen / en te zegghen ontbinden,¹¹⁰⁰

 

Waer ick mynen behoufvighen broeder mach vinden.⁺

 

Als eenen wysen ghezinden // willicxse commen ter baten¹¹⁰²

 

Uut loutere caritaten.

sGheests Inspiratie.

 

Werpt u broodt by maten¹¹⁰³

 

Up dese voorbyloopende wateren als de valjande,⁺¹¹⁰⁴

1105

^* Ende naer veele verloopen tyden / tuwen ghehande¹¹⁰⁵

 

Zult ghy die wederomme vinden, zeer ghestadich,

 

Zeght den Wyseman beradich.⁺

      Hier zal Warachtich Bewys de gordyne
      oopene schuwen tooghende diversche
      aerme lieden als hongherighe, dustighe,
      ende naeckte, ziecke, etc.

Warachtich Bewys.

 

Hy woukert weldadich¹¹⁰⁷

 

Ende dat anden Heere God / zeer wys voordachtich,

 

Die barmhertycheyt doet / an dese aermen warachtich.

1110

Want zynen wederloon / zal hem bin shemels ghehelden⁺¹¹¹⁰

 

God grootelicxs verghelden.

Scriftuerlick Troost.

 

Als den welghestelden

 

Wilt dese ghequelden // alle commen ten voorspoede,¹¹¹²

 

Hemlieden deelende van uwen tydelicken goede

1093 verdruucken: verdrukking. Onb.wijs als subst. Eigenaardig is de gerekte vorm, wrschl. omwille van het rijm.

1095 nootdust: behoefte. Mnl. Wdb. IV, 2513, 2. Wat volgt hangt af van nootdust, vgl. Rom. 12, vs. 13: ‘necessitatibus sanctorum communicantes’. Met de ‘heiligen’ zijn bedoeld de gelovigen, vgl. Rom. 15, vs. 25.

1097 zonder tonberrene: zonder na te laten. Mnl. Wdb. V, 968: ontberen = nalaten, achterwege laten. Hier weer meer als stoplap, in de bet. van zonder mankeren? Vgl. de Aant. op I vs. 964.
werren: weigeren. Mnl. Wdb. IX, 2235, 5.

1098 hem draghen tot: zich richten tot, zich voegen naar. Mnl. Wdb. II, 383, II 1.

1100 ontbinden: ontvouwen, verhalen, mededelen. Mnl. Wdb. V, 988, 8. De werkw. ghewaghen, zegghen, ontbinden zijn feitelijk synoniem.

+ 110

1102 als eenen wysen ghezinden: als iemand die wijs is, als wijze, wijs. Ghezinde is het als subst. gebruikte adj., gevormd van sin = verstand, geest. Mnl. gesint = verstandig; vgl. nog wel gesint = verstandig. Mnl. Wdb. II, 1652, 2.

1103 by maten: in juiste mate, hoeveelheid. Hetzelfde als te mate. Mnl. Wdb. IV, 1219.

+ Eccle-11

1104 Vgl. voor deze regels Pred. 11, vs. 1.
valjande: voortreffelijke, edele. Als subst. gebruikt adj. Mnl. Wdb. VIII, 1191.

* fol. 168^vo

1105 tuwen ghehande: tot uw voordeel? Vgl. de Aant. op I vs. 580.

+ Eccle-11

1107 wouckeren: lenen (aan iem. tegen rente). Mnl. Wdb. IX, 2742, 2. De ongunstige bet. van Ndl. woekeren is hier nog niet eigen aan het woord.

+ Pro-19

1110 shemels ghehelden: Omschrijving voor de hemel. Ghehelde = verblijfplaats? Vgl. de Aant. op I vs. 11.

1112 enen ten voorspoede commen: iem. te hulp komen. Voorspoet bet. goede gang van zaken, voorspoed, succes. Hier door overdracht: wat de voorspoed bewerkt, n.l. de hulp. Vgl. voor een dergl. overdracht van voorspoet = zegen de plaats uit Froissart 1, 172: ‘... als dieghene die begeerden die genade, barmherticheit ende voirspoet hoirs sceppers’. Aangehaald Mnl. Wdb. IX, 1096, 3.

[p. 203]

 

Met blyden moede // ghestadich als de goedertiere.⁺

1115

Want zoo twatere blust / den brandende viere,

 

Alzoo wederstaen de aelmossen / tot allen stonden

 

De menichte der zonden.

      Hier zal den Welghetroosten Meinsche
      den aermen deelen broodt, bier ende
      cleeren, ende voorts alle ander zaken.

Den Welghetroosten Meinsche.

 

Uut goehertigher gronden¹¹¹⁷

 

Willick dat vulcommen / als eenen milden bevroedere.¹¹¹⁸

Broodt ghevende.

 

Nempt, daer es broodt / voor u ghy hongherighen broedere,

1120

Verzaedt u daer mede / het es u zeer wel ghejonnen.¹¹²⁰

Bier ghevende.

 

Nempt, wilt uwen dust te blusschene begonnen¹¹²¹

 

Ghy die dustich zyt / ick wilt u gherrene schyncken.

Cleeders ghevende.

 

Ghy naeckten nempt, wilt u cleeden zonder myncken.¹¹²³

 

Ende ghy crancken broedere / God wil u bevreden,¹¹²⁴

Cussen ghevenden.

1125

Nempt dat cussen / rust daer up u crancke leden.

Boyen of doende.

 

Ende ghy ghevanghenen vrindt / in zwaer verlanghen,

 

Ziet daer uwe boyen of / wilt nu gaen uwe ganghen.

 

Ende ghy vrimdelinck / doolende hier int presente,¹¹²⁸

 

^* Gaet daer ten dien huuse / tot uwen logemente.¹¹²⁹

Zendende ter herberghe.

1130

Wat ghy er vertert / ghewillich als den realen¹¹³⁰

 

Zallick ghehuldelicken / voor u betalen.¹¹³¹

 

Voorts zonder falen // zoo willick gaen slaven¹¹³²

 

Om met Tobyas de doode lichgamen te begraven¹¹³³

 

Van myne ghestorfven broeders tot allen plecken

 

Zonder eenich vertrecken.

sGheests Inspiratie.

1135

Sulck een bestrecken^{1119-11351135}

 

Der liefden / uut eenen waren gheloove rysende,

 

Es een werck ter zalicheyt / es Paulus wysende.¹¹³⁷

 

Want met berau van zonden / ter goeder inventie⁺¹¹³⁸

 

Boetbeteringhe doende voor haere penitentie,¹¹³⁹

1140

Myts eenen goeden wille / de zonden te verlaten,⁺

 

Dus vulbrynghende de wercken van caritaten

 

Zyn de rechte straten // om tot Gode te gane

 

Naer den voor vermane.¹¹⁴³

+ Eccle-3

1117 uut goehertigher gronden: uit barmhartigheid. Vgl. I vs. 203 en de Aant.: ‘uut barmhertighen gronde’.

1118 vulcommen: volbrengen, volvoeren. Mnl. Wdb. IX, 849, 3.
bevroedere: verstandige, iem. die verstand heeft. Van bevroeden = verstand hebben. Mnl. Wdb. I, 1197.

1120 ghejonnen: gegund. Deelw. van jonnen = gunnen. Mnl. Wdb. II, 2062 s.v. gonnen. Vgl. voor de overgang van g tot j Van Helten § 98, A.

1121 blusschen: lessen. Evenals in het Mnl. is blusschen niet beperkt tot vuur. Vgl. Mnl. Wdb. I, 1325, 2.
begonnen: beginnen. Een onb. wijs ontstaan uit de praet. vormen begonde, begonste. Voorbeelden van deze vorm in het Mnl. vindt men bij Van Helten § 146, c. Voor de 16e eeuw vermeldt Lubach § 14 geen enkele plaats.

1123 zonder myncken: zonder dat er iets aan ontbreekt, volkomen. Myncken = ontbreken, mankeren; Mnl. Wdb. IV, 1420, 3. Misschien mag men hier vertalen: onverwijld; vgl. onvermynckt in I vs. 1181 en de Aant.

1124 willen: mogen. Mnl. Wdb. IX, 2597, 15: ‘Onse Heere God will hem sijn sonden vergeven’. R.v. Amst. 135.

1128 hier int presente: hier in persoon. Subst. van het adj. present = tegenwoordig. Mnl. Wdb. VI, 658. Mnl. in presente = in persoon.

* fol. 169

1129 logement: verblijf, in de zin van oponthoud. Hier is het een z.g. abstract zelfst.nw., in tegenstelling met Ndl. logement dat uitsluitend concreet is. Het Ndl. verblijf is zowel abstract als concreet. In het Mnl. Wdb. is dit woord niet opgenomen, wel het werkw. logeren (s.v. loodseren) = verblijfhouden.

1130 reale: milde. Als subst. gebruikt adj. Reael = royaal, mild. Mnl. Wdb. VI, 1072, 2. Kil. liberalis.

1131 ghehuldelicken: goedgunstig. Bijw. Het zelfde woord als Mnl. ghehuldich, ghehoudich adj. = goedgezind, goedgunstig; Mnl. Wdb. II, 1153.

1132 slaven: zwaar werk verrichten, hard werken. Mnl. Wdb. VII, 1240.

1133 Tobyas was bekend om zijn naastenliefde, o.a. het begraven van de doden, vgl. Tobia 1, vs. 20 en 2, 3-10.

1119-1135 Hier volgt een opsomming van de zeven werken van barmhartigheid:
de hongerigen spijzigen, de dorstigen laven, de naakten kleden, de zieken bijstaan, de gevangenen verlossen, de vreemdelingen herbergen en de doden begraven.

1135 zonder vertrecken: zonder uitstel. Onb.wijs als subst. gebruikt. Vertrecken = uitstellen; Mnl. Wdb. IX, 171, 5.
bestrecken: gebruiken, aanwenden, besteden. In het Mnl. Wdb. komt dit woord in deze bet. niet voor. Kil. extendere, erogare = geld besteden.

1137 wysen: leren, onderrichten. Mnl. Wdb. IX, 2686, 7.

+ Gal-5

1138 inventie: vinding. Lat. inventio, Fr. invention. Mnl. Wdb. III, 947. De bedoeling is mij niet duidelijk.

1139 boetbeteringhe doen: boete doen. Zowel boet als beteringhe betekenen boete. Vgl. Mnl. Wdb. I, resp. 1343, 1 en 1154, 3. Ook de uitdr. boet doen en beteringhe doen komen beide voor. Dit merkwaardige tautologische woord komt ook voor in vs. 896.

+ 1 Cori-5

1143 voor: vooraf, als bijv.nw. gebruikt? Of moet men dit woord schrappen als een vergissing? Vgl. echter ten eersten vermane vs. 387 en dergl. meer. Een bijw. als adj. is in het Ndl. niet ongewoon!

[p. 204]

Den Welghetroosten Meinsche.

 

Maer ten wel verstane

 

Zoo ick wane // die hier de zonden willen boeten,

1145

Wullen gaen / waken / ende oock vasten moeten¹¹⁴⁵

 

Om huere penitentie / en dat voor alle dynghen

 

Wel te vulbrynghen.

Warachtich Bewys.

 

Tys goet tlichgaem dwynghen,¹¹⁴⁷

 

Een oorzake ter zalicheyt / van grooter weerde // fyn,

 

Want Paulus zeght / Doodt de leden die up deerde // zyn,

1150

Als quade begherten / overspel / ende onreynicheyt,

 

Onchuisheyt / quade lusten / en in serteynicheyt,¹¹⁵¹

 

De ghiericheyt / dat afgoderies es beseven,⁺¹¹⁵²

 

Om wyens wille Gods toorne / compt ghedreven

 

Over den kinders des ongheloofs / zoot int mercken // luut.¹¹⁵⁴

1155

Dus treckt den ouden meinsche / met zyne wercken // uut

 

En doet an den nieuwen / die naer tbelde Gods // zoet¹¹⁵⁶

 

Gheschepen es / en dat tot zalicheyts bescods // goet,¹¹⁵⁷

 

Met vrindelickheyt / en hertelick ontfaermen mede

 

Zoo ghy deedt met vrede.

Den Welghetroosten Meinsche.

 

^* Het es wel een goede zede,

1160

Zoo ick de rechte snede // daer of wel ghevroen // can,¹¹⁶⁰

 

Dat ick myn leven lanck hope oock te doen, // tjan.

 

Maer als dit alle ghedaen es / zeght my als vriendt,

 

Heeft men Gods rycke verdiendt?

Scriftuerlick Troost.

 

In trauwen, niendt!¹¹⁶³

 

Maer zoo Paulus zeght / ghy zyt principalich

1165

Duert gheloove / uut ghenaden gheworden zalich.⁺

 

Ja, zoo dezelve oock zeght / Christus eerwerdich

 

Die heeft u om niet / voor hem ghemaeckt rechtverdich.

 

Nu rechtverdich ghemaeckt zynde / naer Scrifs vermaen,⁺

 

Zoo moet ghy Gods ghebooden wesen onderdaen,¹¹⁶⁹

1170

Uut goeder liefden / die anders wanen, zy doolen.

1145 wullen gaen: in (wollen) boetekleren gaan. Adj. wollen = in boetgewaad gehuld. Mnl. Wdb. IX, 2768, 2.

1147 tys: het is. Deze samentrekking, aldus gespeld, komt verschillende malen voor bij Lawet.
dwynghen: onderwerpen, beheersen. Mnl. Wdb. II, 504, 2.

1151 inserteynicheyt: onstandvastigheid. In het Mnl. Wdb. VII, 998 komt het adj. sertein voor, in de bet. van standvastig: ‘Hets ... de serteynste, die noyt opgroyende was in duechden’ gezegd van Maria; Eerste Blisc. v.M. 2021.

+ Colo-3

1152 afgoderies: afgoderij. De Mnl. vorm is afgodie, afgodinge.
beseven: voorwaar. Een stoplap die herhaaldelijk voorkomt.

1154 mercken: Bedoeld is wrschl. de brief van de Apostel Paulus waar dit geschreven staat. Mercken kan bet. tekenen, een merk of teken aan iets geven; Mnl. Wdb. IV, 1455. Moeten we hier een onb. wijs als subst. met de bet. optekening aannemen?

1156 tbelde: het beeld. Vgl. voor de verkorting van de klinker voor twee cons. Franck § 42.

1157 bescod: vermeerdering. Vgl. de Aant. op vs. 802. De -s zal wel op rekening van het rijm gesteld moeten worden.

* fol. 169^vo

1160 de rechte snede: de juiste betekenis? Vgl. de Westvla, uitdr. Noch oesel noch snee weten = geen kennis noch verstand hebben van iets (oesel = de rug van het lemmer); De Bo. Het Mnl. snede kan de scherpe kant van een mes betekenen; Mnl. Wdb. VII, 1391, 5.

1163 niendt: Voor het schijnbaar overbodige het achter neen vgl. Stoett, Synt. § 33. Elders, b.v. I vs. 578 gebruikt Lawet neent; de vorm hier omwille van het rijm.

+ Ephe-2

+ Roma-3

1169 onderdaen: onderdanig, gehoorzaam. Mnl. Wdb. V, 329, 2. Dit is een deelw. van het werkw. onderdoen.

[p. 205]

 

Want als wy alle ghedaen hebben datter es bevoolen¹¹⁷¹

 

Zoo moeten wy bekennen / met een warachtich berechten,¹¹⁷²

 

Dat wy tsamen niet en zyn / dan onnutte knechten.⁺

 

Want wy maer ghedaen hebben / naer Christus verclaren,

 

Dat wy schuldich waren.

Den Welghetroosten Meinsche.

1175

tSchynt dan zonder sparen,¹¹⁷⁵

 

Om de waerheyt openbaren // dyns woordts ontpluucken,¹¹⁷⁶

 

Al wat men es doende / ofte brinckt int ghebruucken

 

Dat moet alleene gheschien / ten waren bescoove,¹¹⁷⁸

 

Uut den reghele / van een warachtich gheloove,¹¹⁷⁹

1180

Tender ende ten fyne / wys en voordachtich,¹¹⁸⁰

 

Tot danckbaerheyt / van God den Heere almachtich,

 

Om dat hy ons duer Christum zynen eenighen Zoone

 

Den hemele gheoopent heeft / voor ons ydoone,¹¹⁸³

 

Ende dat onverdient / uut rechter liefde puere

 

In eeuwighen gheduere.

sGheests Inspiratie.

1185

Dats den keest der Scriftuere.

 

Want Christus / zoo hy in devangelie vermaen // gheeft:¹¹⁸⁶

 

Men doet hem / datmen een ander in zyn name ghedaen // heeft.

 

Want zoo wye te dryncken gheeft / als Gods verzinste,⁺¹¹⁸⁸

 

Eenen croes cout waters / dese zyn alder minste,⁺

1190

^* Dat en zal hier namaels / niet ongheloont blyven.⁺

 

Ende daer en teghen / naer Jacobus bescryven,

 

Een lastich oordeel / zonder eenich ontfaermen

 

Zal over hemlieden gaen / lasen wachaermen,⁺¹¹⁹³

 

Die hier gheen barmherticheyt / en hebben bewesen

 

An haren broeder ghepresen.

Den Welghetroosten Meinsche.

1195

Soo verstaen ick in desen,¹¹⁹⁵

 

Naer dat ick den zin ten rechten zy ghesmakelick,¹¹⁹⁶

 

Dat my kennesse der zonden / ten eersten es nootzakelick,

 

Die my gheschieden can / in een vaste ancleven¹¹⁹⁸

 

Duer de wedt Gods / my by Moyses ghegheven,

1171 alle: alles. De oudere vorm. Vgl. Mnl. Wdb. I, 317, 2.

1172 berechten: mededelen, hier: bekennen. Mnl. Wdb. I, 917.

+ Luce-17

1175 zonder sparen: zonder mankeren. Een stoplap. Sparen = nalaten, achterwege laten. Mnl. Wdb. VII, 1645, 4.

1176 ontpluucken: ontvouwen, openbaren. Mnl. Wdb. V, 1177, 7. Ontpluucken uit *ontbeluken.

1178 ten waren bescoove: volgens ware mening, in waarheid? Vgl. met een bly beschooven = met blijdschap? in vs. 1081.

1179 reghel: regel, in de bet. van voorschrift, richtsnoer voor iemands handelen. Mnl. Wdb. VI, 1191, 4.

1180 tender: tenslotte. De uitdr. ten ende = ten slotte komt in het Mnl. voor: Mnl. Wdb. II, 648. Hier hebben we wrschl. één uitdrukking, tender ende ten fyne, met de bet.: ten slotte en ten laatste. De -r van tender kan dan als een dissimilatie uit tenden beschouwd worden.

1183 ydoon: schoon, geschikt, hier: heilzaam? Mnl. Wdb. III, 790.

1186 vermaen gheven: vermanen, mededelen, leren. Vermaen = vermaning, mededeling. Mnl. Wdb. VIII, 2080.

+ Mat-10

1188 verzinste: Ik vat dit op als de superl. van het als subst. gebruikte deelw. verzint, van verzinnen = beminnen; Mnl. Wdb. VIII, 2439, B2. Als de meest beminde door God, als zeer beminde door God moet dan hier betekenen levende in vriendschap met God, de voorwaarde waaraan hij die een goed werk verricht moet voldoen, wil dat werk inderdaad verdienste hebben voor God. Men kan hier vertalen met: vriend van God.

+ Mat-25

* fol. 170

+ Mat-10

+ Jaco-2

1193 wachaermen: och arm! Een interjectie, ongeveer van de zelfde bet. als lasen. Mnl. Wdb. IX, 1492.

1195 De Welghetr. Meinsche geeft hier in het kort de Katholieke leer: na de kennis der zonden is nodig 1^o berouw, 2^o volledige belijdenis (in de Biecht), 3^o het voornemen de zonden te vermijden. Vervolgens de beoefening der deugden van geloof, hoop en liefde, en tenslotte het verrichten van goede werken.
verstaen ick: Vgl. de Aant. op vs. 532.

1196 ick zij: ik ben. Voor deze uit de conjunctief in de indicatief binnengedrongen vorm vgl. de Aant. op I vs. 1242.
ghesmakelick zyn: smaken, verstaan, begrijpen. Rederijkers-omschrijving.

1198 in een vaste ancleven: getrouwelijk, stoplap. Ancleven = o.a. trouw, vgl. de Aant. op vs. 182.

[p. 206]

1200

Alzoo ick fyguerlick / wel hebbe connen mercken

 

Anden Verlooren Zoone / grootelicxs tot verstercken.⁺¹²⁰¹

 

Daer naer een warachtich berau / en clare belydinghe,

 

Myts eenen goeden wille / der zonden vermydinghe,

 

Oock gheloove / hope ende liefde vulmaecktelick

1205

Tot God / up God / in God / ende mynen naesten naecktelick¹²⁰⁵

 

Waer uut dat rysen moeten / de wercken der caritaten,¹²⁰⁶

 

Die ick ghedaen hebbe / ende doen zal zonder verlaten¹²⁰⁷

 

Totten ende myns levens / zoo ghylien vrinden gheeerdt

 

My wel hebt gheleerdt.

Warachtich Bewys.

 

Doet dat ghestadich, onverzeerdt,¹²⁰⁹

1210

Als een goet zondare bekeerdt // met vulle propoosten,¹²¹⁰

 

Tooghende in als / dat ghy zyt den welghetroosten,

 

Ghedoochsaem zynde inden wille Gods, verduldich¹²¹²

 

Zoo ghy zyt schuldich.

Den Welghetroosten Meinsche.

 

Ach, dat willick ghehuldich.¹²¹³

 

Dies, o God drievuldich // inden hemel omnipotent // gent,¹²¹⁴

1215

Dyne zoete gratie / my ter noot toe bekent // zent,¹²¹⁵

 

Up dat thelsche serpent // blent / my niet en stelt in qualen.¹²¹⁶

 

Ende alst u belieft, Heere / wilt my van hier halen,

 

Want myn ziele lanckt naer u ten hemelschen pleyne¹²¹⁸

 

Zoo tghejaechde herdt doet / ten watere der fonteyne.

1220

O myn God alleyne, // bekendt doch mynen goeden wille¹²²⁰

 

^* Ende wilt my behouden / voor allen zwaren ghescille,¹²²¹

 

Up dat ick luude ofte stille // ter zielen blamatie¹²²²

 

Niet valle in desperatie.

Scriftuerlick Troost.

 

Verdraecht temptatie

 

Als een vroom rudder Christi / en niet en desolert,¹²²⁴

1225

Maer int gheloove / myts hope / vulstandich perseverert.¹²²⁵

 

Wye u temptert, // den vyandt / werelt / ofte eeghen vleeschs,⁺

 

Wederstaetse vroomelicken / niet doende haren heeschs,¹²²⁷

 

Wetende dat u beproufde gheloove voordachtich¹²²⁸

 

Verduldicheyt werckt / Want zalich es warachtich¹²²⁹

+ 120

1201 verstercken: bevestiging. Onb.wijs als subst. gebruikt. Mnl. Wdb. IX, 51.

1205 naecktelick: Een stoplap: geheel en al, te enen male. Mnl. Wdb. IV, 2092, 4.

1206 wercken der caritaten: de zeven werken van barmhartigheid. Vgl. vs. 1119-1135.

1207 zonder verlaten: zonder ophouden. Mnl. Wdb. VIII, 1985, III verlaten, intr. = ophouden.

1209 onverzeerdt: gewillig? Vgl. de Aant. op vs. 434: zondere vevzeeren.

1210 propoost: bedoeling, voornemen, hier: wil. Mnl. Wdb. IV, 736. Vgl. Van Dis, blz. 214, vs. 2347: ‘Dit zijn de wercken, die tuygen elcx goede propoosten: Den hongerigen spijsen, den droovigen troosten, ...’

1212 ghedoochsaem: geduldig. Mnl. Wdb. II, 1073.
verduldich: lijdzaam, geduldig, zachtmoedig. Mnl. Wdb. VIII, 1673.

1213 ghehuldich: getrouw, goedgezind. Mnl. Wdb. II, 1153, s.v. gehoudich.

1214 Wat nu volgt is een smeekgebed van de Welghetr. Meinsche tot de H. Drievuldigheid. Weer blijkt dat Lawet uitstekend op de hoogte is; tot de H. Geest laat hij bidden om Zijn ‘zoete gratie’: de H. Geest wordt in het bijzonder beschouwd als de uitdeler der genade, vgl. I Cor. 12, vs. 1, 4 en 11. In vs. 1217 wordt tot Christus gebeden, aangesproken met ‘Heere’, en tenslotte in vs. 1220 tot God de Vader, aangesproken met ‘God’.
Wat in margine staat is misschien te lezen als: Den He. Gheest. Van het gevlakte gedeelte is nog duidelijk: in het midden gh en aan het slot st; de ruimte daartussen is echter te groot voor slechts een dubbele ee.
omnipotent: almachtig. Van de casus obliqui van lat. omnipotens. Mnl. Wdb. V, 201.
gent: edel, verheven. Mnl. Wdb. II, 1455.

1215 bekent zenden: toezenden, zodat ze duidelijk blijkt, duidelijk zichtbaar, waarneembaar, zenden, hier: openbaren. Bekent, deelw. van: bekennen; vgl. de uitdr. bekant doen = bekend maken. Mnl. Wdb. I, 787, 2.

1216 in qualen stellen: in ellende, leed, ongeluk storten. Mnl. Wdb. VI, 832.

1218 langhen: verlangen. Deze bet. komt in het Mnl. nog maar een enkele keer voor; vgl. Mnl. Wdb. IV, 95, 3.
pleyn: schoon, liefelijk oord, lusthof. Mnl. Wdb. VI, 461, c. Hier ter omschrijving van hemel.

1220 bekennen: bemerken, opmerken. Mnl. Wdb. I, 779, d.

* fol. 170^vo

1221 ghescille: geschil, ongenoegen (met God =) zonde. Vgl. Mnl. Wdb. II, 1609, 2.

1222 luude ofte stille met een ontkenning: op geen enkele wijze. Vgl. de Aant. op vs. 47.
blamatie: schande voor de ziel, schade, verderf. In het Mnl. Wdb. niet opgenomen.

1224 vroom: moedig, dapper. Mnl. Wdb. IX, 1398, 2. Ofschoon de zin zich hier niet verzet tegen een verklaring van vroom als godvruchtig, de gewone betekenis van het woord in het Nedl., zal men deze bet. hier toch niet moeten veronderstellen; immers in het Mnl. heeft dit woord die betekenis nog niet, en in de tegenwoordige Zuid-Nederlandse dialecten ook thans nog niet. Vgl. Mnl. Wdb. IX, 1398, 3.
desoleren: diep bedroefd zijn. Vgl. de Aant. op I vs. 183.

1225 vulstandich: volhardend, standvastig. Mnl. Wdb. IX, 888, 1.
persevereren: volharden in iets. Kil. persevereren = perseverare, persistere, permanere, pergere. Het Mnl. Wdb. kent het woord alleen uit de Voc. Cop en Kil.

+ 2 Thimo-2

1227 vroomelicken: dapper, moedig. Bijw. Vgl. de Aant. op vs. 1224.

1228 voordachtich: voorzichtig. Mnl. Wdb. IX, 967, 1.

1229 verduldicheyt: geduld, lijdzaamheid, het bestand zijn tegen bekoringen, hier: standvastigheid. Mnl. Wdb. VIII, 1674.
wercken: veroorzaken, uitwerken. Mnl. Wdb. IX, 2275, 6.

[p. 207]

1230

Den man becooringhe verdraghende / als vertorden,⁺¹²³⁰

 

Want als hy ten rechten gheprouft zal worden¹²³¹

 

Zoo zal hy ontfanghen van God / ten hemelschen troone

 

Het slevens croone.

sGheests Inspiratie.

 

Die God belooft heeft ydoone¹²³³

 

Alle die hem lief hebben / uut goeder herten // fier.

1235

Dus en acht niet eenighe tydelicke smerten // hier,⁺

 

Maer weest vulstandich / totten ende in desen,⁺

 

Ghy zult zalich wesen.

Warachtich Bewys.

 

Dies als een Gods kindt ghepresen

 

Verodmoedicht u onder de crachtighe handt des Heeren,

 

Up dat hy u verheffe / tzynder tyt / tot svruechts vermeeren.

1240

Alle uwe zoorghe worpt up hem / met een versnellen,¹²⁴⁰

 

Want hy zoorcht voor u / in al dyn lastich quellen,¹²⁴¹

 

Hy die u uut ghenaden gheroepen heeft ghetrauwe⁺

 

Tot zynder zalicheyt / en heerlicken bescauwe,¹²⁴³

 

Duer Jhesum Christum / onsen Heere vercooren,

 

Tot dyns vruechts oorbooren.

Scriftuerlick Troost.

1245

Die zelve al vooren¹²⁴⁵

 

U zal / ghy die eenen cleenen tyt lanck hier lydet,

 

Vulmaeckt en sterck maken zal / ja onvermydet¹²⁴⁷

 

^* Bevestighen / becrachtighen / en dat anghename⁺¹²⁴⁸

 

Duert gheloove vul vrame.

sGheests Inspiratie.

 

Dwelck ghy naer den betame¹²⁴⁹

1250

Vaste by u houden moet / als een vroom schildt gheduerich,⁺¹²⁵⁰

 

Waer mede ghy weder staen mueght zeer fluerich⁺¹²⁵¹

 

Den boosen vyandt / met alle zyne quade adrarenten⁺¹²⁵²

 

Niet om vergenten.¹²⁵³

Warachtich Bewys.

 

Voorts als den exellenten

 

Hout u inder eeuwicheyt byder Gods liefde,⁺

1255

Zoo blyfdy in God /en God in u / zoo Johannes briefde,¹²⁵⁵

 

Die u als de onghegriefde // en dat voor alle zaken⁺

 

Vulmaeckt can maken.

+ Jaco-1

1230 als vertorden: als vertrapt, vernietigd, vermorzeld. Van verterden = vertreden. Mnl. Wdb. IX, 164.

1231 ten rechten: naar waarheid. Van rechte = waarheid. Mnl. Wdb. VI, 1104, 1. Het zelfde als rechte, bijw.; zie t.a.pl. kol. 1110, 7.
proufven: op de proef stellen. Mnl. Wdb. VI, 712, b.

1233 croone: In het Mnl. is dit woord uitsluitend vrouwelijk. Hier zou men om het lidwoord het tot een onzijdig woord willen besluiten. Maar misschien moet men het lidwoord voor een vergissing houden onder invloed van het onmiddellijk volgende slevens. Kolthoff blz. 53 kent het woord ook niet als neutrum.
ydoone: schoon. Hier een stoplap. Mnl. Wdb. III, 790.

+ Jaco-1

+ Mat-10

1240 met een versnellen: haastig, spoedig. Hem versnellen = zich haasten. Mnl. Wdb. VIII, 2491.

1241 quellen: lijden, leed. Onb.wijs als subst. gebruikt. Mnl. Wdb. VI, 878, 2 quellen, intr. = leed gevoelen.

+ 1 Petr.-5

1243 bescauwe: aanschouwing (n.l. van God, waarin de eeuwige zaligheid bestaat).

1245 vruechts oorbooren: vreugd genieten, verheugd zijn. Eigl. is oorbooren hier als subst. gebruikt waarvan de genitief afhangt. Vgl. nog vruechdich oorbooren in vs. 1042, en de Aant. op vs. 766.
vooren: voor, voorzetsel. De gewone vorm is vore. In het Mnl. komt voren slechts zelden als voorz. voor, vgl. Mnl. Wdb. IX, 1040, Aanm.: ‘Up den naesten zondach voren Sinte Michiels dach’, Invent. v. Brugge 4, 35.
Let op de merkwaardige constructie in de volgende regel, en het eenmaal overbodige zal!

1247 onvermydet: onverwijld, zonder verzuim. De vorm is eigl. een deelw. van het zwak vervoegde w.w. miden. Speciaal Vlaams, naast onvermeden. Zie Mnl. Wdb. V, 1472 s.v. onvermyt. In het Westvlaams komt onvermyd = niet blood, stoutmoedig nog voor; De Bo.

* fol. 171

+ 1 Pet-5

1248 anghename: gaarne, bijw.? In het Mnl. Wdb. komt dit woord niet voor. In het Mnl. Handwdb. wel als adj.: liefelijk, bevallig.

1249 naer den betame: zoals het past, zoals het hoort. Mnl. Wdb. I, 1143, 2e art. Betame = betamelijkheid. De Mnl. uitdr. na betame = gelijk het betaamt.

+ 1 Pet-5

1250 vroom: krachtig, sterk. Mnl. Wdb. IX, 1399, 2.

+ 2 Thimo-4

1251 fluerich: met succes? In het Mnl. Wdb. komt dit woord niet voor. Vgl. voor de bet.: een fleurige zaak = een zaak die bloeit, die succes heeft.
Voor het Westvlaamse rijm gheduerich: fluerich vgl. Franck § 45.

+ Ephe-6

1252 adrarenten: Bedoeld moet wel zijn: aanhangers, volgelingen. Het woord zal een verbastering zijn van adherenten, dat echter niet in het Mnl. Wdb. voorkomt.

1253 niet om vergenten: zeer edel. Vgl. de Aant. op vs. 972. Het kan hier moeilijk bij adrarenten horen, daarom zal het bij ghy uit vs. 1251 horen. De uitdr. doet hier meer de dienst van een stoplap.

+ Johann-14

1255 briefven: in zijn brief schrijven. De aant. Johann - 14 slaat echter op het Evangelie van Johannes, n.l. 14, vs. 21. De volgende aant. 1 Johan - 4 slaat op de eerste brief van de Apostel, n.l. hfdst. 4, vs. 16.

+ 1 Johan-4

[p. 208]

Scriftuerlick Troost.

 

Voorts noch zonder slaken¹²⁵⁷

 

Hebt oock vulmaeckte hope / tot uwer baten.

 

Want de hope / en zal niemant beschampt laten,⁺

1260

Maer wordt u eenen stercken troost jeghen tvernielen,¹²⁶⁰

 

Ja eenen zekeren anckere dynere zielen.⁺

 

Oock duer de hope, es ons Paulus verhalich,⁺

 

Zydy gheworden zalich.

sGheests Inspiratie.

 

En weest gheen tyt dwalich,¹²⁶³

 

Maer betraut inden Heere uutten grondt dynder herten

1265

Hoe benaut dat ghy oock zyt / of in wat smerten,⁺

 

Want die inden Heere hopt / stout als den bouden,

 

Zal wesen behouden.

Den Welghetroosten Meinsche.

 

Ach, zonder vercouden¹²⁶⁷

 

Zoo blyve ick byder liefde Gods / zondere begheven,¹²⁶⁸

 

Myts int warachtich gheloove / met vast ancleven,¹²⁶⁹

1270

Oock in vulmaeckte hope / en dat ghehoorsamelick,

 

Verwachtende myn verscheden / duer de doot lichgamelick

 

Met eenen goeden wille / nu zegghende: o Heere,⁺

 

In u alleene betrau ick / en laet my nemmermeere,

 

^* Naer twoordt des psalmisten / commen ter schanden

 

Bin swerels waranden.

Warachtich Bewys.

1275

Tot uwer ghehanden^12751275

 

Zoo zydy een Gods kindt / dus doende warachtich,⁺

 

Eenen stercken troost hebbende / wys voordachtich,

 

Duer dat ghy dus ghevloden zyt, met stercker nope,¹²⁷⁸

 

U te houdene an die voor ghezetter hope,

1280

De welcke u nu es / weest God dies een danckbere,

 

Gheworden tot eenen zekeren ende vasten anckere⁺

 

Uwer zielen, ingaende tot binnen in sherten gronden,

 

Naer Paulus oorconden.

Scriftuerlick Troost.

 

Waer an ghy verbonden

 

Zult blyven up dat, wanneer hem God zal openbaren,

1257 zonder slaken: zonder ophouden, zonder vermindering, verslapping. Vgl. de Aant. op I vs. 24.

+ Roma-5

1260 vernielen: verderven, te gronde gaan. Intr. in het Mnl. Wdb. VIII, 2190 komt vernielen alleen trans. voor.

+ Hebr-6

+ Roma-13

1263 gheen tyt: nooit. Te vergelijken met alle tyt = altijd. Voor ghene tiden = nooit vgl. Mnl. Wdb. VIII, 343.

+ Prove-3

1267 vercouden: koud worden, verkoelen. Mnl. Wdb. VIII, 1945, 2. Beeldspraak met hitte en koude bij de liefde is zeer gebruikelijk.

1268 sondere begheven: zonder ophouden, voortdurend. Mnl. Wdb. I, 700.

1269 myts: benevens, mitsgaders. Mnl. Wdb. IV, 1568, 6.
met vast aencleven: altijd door, zonder ophouden. Vgl. Mnl. in een ancleven = in één verband, achtereen. Aencleven is een onb.wijs als subst. gebruikt. Het werkw. bet. iem. of iets aankleven, toebehoren, nauw verbonden zijn met. Mnl. Wdb. I, 112.

+ Psal-30

* fol. 171^vo

1275 swerels waranden: Omschrijving voor de wereld. Warande = lusthof, tuin. Mnl. Wdb. IX, 1743. In deze spelen heeft Lawet herhaaldelijk omschrijvingen voor de wereld gebruikt, en wel in het 1ste spel vs. 83: het swerels duwieren; vs. 126: swerels bestallen; vs. 142: swerels behooven; vs. 518: bin swerels foreest; vs. 694: ter eertscher landauwen; vs. 704: swerels bedycken; vs. 714: ter eertscher stede; vs. 1328: swerels percken; vs. 1359: ter eertscher palen; in het 2e spel vs. 486: bin swerels boorde; vs. 1275: swerels waranden.
Vergelijk hier mee omschrijvingen voor de hel als I vs. 18: ten helschen foreeste; vs. 22: ter helscher taverrene; vs. 101: ten helschen polcke; vs. 314: ten helschen gronde; vs. 866: der hellen wonste; II vs. 454: der helscher bedelven; en omschrijvingen voor de hemel als I vs. 121: dhemelsche secreten; II vs. 1110: shemels ghehelden; vs. 1218: ten hemelschen pleyne. Van enigszins andere aard zijn omschrijvingen als I vs. 164: ten eeuwighen verzuchtene: II vs. 475: de duustere plasschen voor de hel, en I vs. 128: den hoochsten palayse voor de hemel. Uit het Nedl. Wdb. III², 3934 tekende ik terloops nog aan: thelsche eestere (Gentse spelen, 149); ibid. VI, 498: der hellen forneys (Trou moet blycken, 113).

1275 tot uwer ghehanden: tot uw heil? Vgl. de Aant. op I vs. 580.

+ 1 Johan-3

1278 ghevloden: Deelw. van vlien: De gewone bet. is vluchten, maar ook ergens heen gaan, zijn toevlucht nemen tot (Mnl. Wdb. IX, 628). Hier kan men misschien weergeven met: er toe overgaan.
nope: stoot, duw. Hier: aandrang. Mnl. Wdb. IV, 2533.

+ Hebre-6

[p. 209]

1285

Ghy een toevlucht hebben mueght / jeghen alle bezwaren,

 

En niet beschampt en wort / in zyn toecompste reene,¹²⁸⁶

 

Maer hem mueght ghelyck zyn / zonder af te scheene.¹²⁸⁷

 

Want ghy zult hem zien / ghelyck hy es in persoone

 

Nedt ende ydoone.

sGheests Inspiratie.

 

Een fyguere schoone

1290

Zalmen u van dien tooghen / dienende ten propooste.¹²⁹⁰

 

Wy hopen dat gheschien zal grootelicxs tuwen trooste.

      Hier zalmen tooghen God den Vadere
      zittende in eenen troon; neffens hem
      ter rechter handt Christus, ende
      daer by den Helighen Gheest; diversche
      personayghen daer vooren int witte
      ghecleedt, knielende met palme
      tacken in haerliedere handen.

Rolle ant rabadt:

 

Ghebenedydinghe, prys, danck ende eere,

 

Wysheyt en sterckheyt vul alder leuwicheyt

 

Zy onsen God, den almachtighen Heere,⁺

 

Ende dat van eeuwicheyt tot eeuwicheyt.

^*      Een inghele ter rechter handt inden
      troon, tooghende dese rolle:

Rolle.

 

Salicheyt zy onsen God vul Goddelicke secreten

 

Die daer up zynen stoel crachtich es ghezeten.

      Een inghele ter slincker handt inden
      troon, tooghende dese rolle:

Rolle.

 

Helich / helich / helich tot allen tyden eendrachtich

 

Zy onsen Heere God over al almachtich.⁺

1286 toecomste: komst, n.l. de tweede komst van Christus bij het Laatste Oordeel. Mnl. Wdb. VIII, 432, 1: ‘Advent bedudet toecoomst; Cristi toecomste inden vleysche, inder herten ende in den doot ende ten doemsdaghe’. Passionaal Winterstuc. 83 d.

1287 zonder af te scheene: zonder ophouden, voor eeuwig. Afscheden = uitscheiden, ophouden. Mnl. Wdb. I, 262, 3.

1290 ten propooste dienen: nuttig zijn bij dit onderwerp, deze uiteenzetting. Dienen = dienstig, nuttig zijn; Mnl. Wdb. II, 161, 2. Propoost = behandeling van een onderwerp, uiteenzetting. Mnl. Wdb. VI, 736. Vgl. Westvlaams, propost, propoost = rede, gesprek; De Bo.
Tooch Rolle ant rabadt: rabadt: de lijst, bovenrand van het toneel (Mnl. Wdb. VI, 939, 6).
Er was dus aan de bovenlijst van het toneel een strook papier bevestigd waarop de volgende regels stonden. Deze strook papier werd ook wel genoemd ‘rabat rolle’, aldus in de ‘Beschryvinghe van het ghene dat vertoocht wierdt ter Incomste van d Excellentie des Princen van Orangien binnen der Stede van Ghent den XXIX Decembris Anno MDLXXVII. Ghedruct int Jaer ons Heeren 1578’ (Univ. Bibl. Utrecht S 4^o. 705²), waarin de toen aangebrachte opschriften staan afgedrukt. Niet boven het toneel uitgespannen waren het inderdaad ‘rollen’, meterslange opgerolde stukken papier, zoals D.A. Poldermans ze vond op het raadhuis van 's-Gravenpolder onder de bezittingen van de ‘Fiolieren’. Vgl. zijn uitgave van ‘Het Spel van de Stathouwer’ in ‘Archief’ uitgeg. door het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, 1930, blz. 89.
leuwicheyt: Een door Lawet (?) gevormd woord, van leuw, leeuw. Hier kan het woord moed betekenen. Vgl. de Aant. op vs. 1022.
stoel: zetel, troon. Mnl. Wdb. VII, 2161, 2. Ook in vs. 1328 en 1330 heeft het woord deze betekenis.
eendrachtich: het zelfde? Vgl. Openb. 4 vs. 8: ‘qui erat, et qui est, et qui venturus est’. Het Mnl. eendrachtich bet. eensgezind, overeenstemmend. Mnl. Wdb. II, 538.

+ Apoc-7

* fol. 172

+ Apoc-4

[p. 210]

Warachtich Bewys.

 

Daer hebdy ghezien fyguerlick voor ooghen

 

Den God Adonai / ghezeten in den hooghen,⁺¹²⁹³

 

Wyen dat alle eere / ende prys diendt ghegheven.¹²⁹⁴

1295

Ende Christus tot zynder rechterhandt verheven,

 

Die u uutter doot int leven eerst brochte,

 

Doen hy u met zynen eenighen bloede cochte⁺¹²⁹⁷

 

Uut alle gheslachten / tonghen ende natien,¹²⁹⁸

 

Up dat ghy als de dese uut puerder gratien¹²⁹⁹

1300

Zyn rycke zout bezitten / u bereedt uut minnen⁺

 

Van voor swerels beghinnen.

⁺

Den Welghetroosten Meinsche.

 

Ach, met al myn zinnen

 

Zondere verdinnen // hebbick daer naer verlanghen.¹³⁰²

 

Dies ick gheneghen bem met een nerstich verstranghen⁺¹³⁰³

 

Metten God vreesende Symion / te zegghene heden:

1305

Heere laet nu dynen knecht / naer u woordt in vreden,

 

Want myne ooghen hebben ghezien zonder verdooven¹³⁰⁶

 

Dyne gloorie bereyt / voor alle die in u ghelooven.⁺

 

O Heere / der heircrachten / bevryt alder opstakelen,¹³⁰⁸

 

Hoe reyn ende schoone zyn uwe tabernakelen,¹³⁰⁹

1310

Die vul betrauwes zyn / ende een rycke ruste.¹³¹⁰

 

Ach, myn ziele begherdt die met grooten luste.⁺

 

O Heere, wanneer / zallick commen my te openbaren

 

Voor dyns aenschyns verclaren?

^*

Scriftuerlick Troost.

 

Weest dies niet int bezwaren.¹³¹³

 

Den Heere God / es het deel van dynder eerfvenesse.

1315

Hy en zal u vry hier niet laten in bederfvenesse,

 

Maer hy zal u up nemen / alst hem ghelieven // zal,⁺

 

Behouden ende bewaren uut des mesgrieven // val,¹³¹⁷

 

Zoo hy oyt ghedaen heeft / ende noch doet de zyne,¹³¹⁸

 

Alzoo ghy hier ghezien hebt / met blyden aenschyne,

1320

De knechten Gods / die daer nu zonder versaghen⁺¹³²⁰

 

Het teeken des Lams / in hare voorhoofden draghen,

+ Geni-

1293 den God adonai: Vgl. Exod. 6, vs. 3 en Judith 16, vs. 16. De Joden vermeden de naam Jahve uit te spreken, i. pl. d.v. zeiden ze Adonai, het Hebreeuwse woord voor heer.

1294 prys: lof. Mnl. Wdb. VI, 675, 4.

+ Apo-1

1297 eenighen: enig, waarvan er maar één is, dus: kostbaar? Kostbaar wordt van het Bloed van Christus in gebeden vaak gezegd. Ook in het Mnl. komt dat voor: ‘Die sielen die Christus ... mit sinen costelen duerbaren bloede ghecoft heeft’ Bienboec 111 b.

1298 tonghe: taal. Mnl. Wdb. VIII, 545, 3.

1299 de dese: n.l. de in het witgeklede personen uit de tooch. Hier wordt het zelfst. gebruikte pron. dem. voorafgegaan door het lidwoord. In het Mnl. komt dat niet voor. Wel kent men daar het lidw. voor het zelfst. gebruikte pron. dem. gene: die gene; vgl. Van Helten § 355, b. In hedendaagse dialecten hoort men nog den dezen en den diën.

+ Ephe-1

+ 130

1302 zondere verdinnen: zonder verslappen, uit al mijn kracht. Verdinnen, intr. = dun worden. Mnl. Wdb. VIII, 1680.

+ Luce-2

1303 met een nerstich verstranghen: met een zeer grote ijver. Verstranghen, 16e eeuws werkw. gevormd van stranc = groot, sterk, hevig, geweldig; Mnl. Wdb. VII, 2271.

1306 zonder verdooven: zonder dof worden, duidelijk. Verdooven, gezegd van de ogen, vuur of licht, komt in het Mnl. niet voor.
De bet. uitdoven heeft evenmin het Mnl. werkw. doven. Van utedoven in de bet. van uitdoven geeft Verdam slechts een 16e-eeuwse plaats; Mnl. Wdb. VIII, 891.

+ Psal-83

1308 heircracht: legermacht. Mnl. Wdb. III, 220. In Nedl. bijbeltaal komt het woord heerkracht nog wel voor. (Psal. 83, 1).
Voor de spelling -ei- voor -ee- vgl. thuuin in vs. 688 en onchuisheyt in vs. 1151. In vs. 50 spelt Lawet hercracht.
opstakel: hinderpaal, hindernis. Fr. obstacle. Mnl. Wdb. V, 1874.

1309 tabernakel: Evenals heircracht weer een bijbelswoord. (Psal. 83, 1 Quam dilecta tabernacula tua). De bet. is tent. Mnl. Wdb. VIII, 5.

1310 betrauwe: getrouwheid, vertrouwen. Mnl. Wdb. I, 1165. De genitief hangt af van vul.

+ Esay-32

* fol. 172^vo

1313 dyns aenschyns verclaren: voor uw glansrijk aangezicht. Verclaren = helder worden, schitteren. Mnl. Wdb. VIII, 1914, III. Onb. wijs als subst.: glans, schittering.
bezwaren: Onb.wijs als subst. gebruikt: droefheid, terneergeslagenheid. Bezwaren, intr. = bedroefd worden; Mnl. Wdb. I, 1128.

+ Tobi-3

1317 mesgrief: onheil, ramp? Dit woord komt niet in het Mnl. Wdb. voor. Het is samengesteld uit mes en gerief = genot, genoegen (Mnl. Wdb. II, 1541). Nedl. Wdb. IX, 853 citeert een werkw. misgriefde uit de Gentsche Spelen. In de Aanm. t.z. pl. wordt uit Const-thoon. Juw. 436 een zelfst. nw. mistrief aangehaald, en gevraagd of dit zoveel is als mis(ge)rief, of een drukfout voor miskief. Op grond van Lawet zou ik hier een drukfout voor misgrief willen zien. Vgl. nog mesgrieven = hinderen, Van Dis, blz. 148, vs. 458.

1318 oyt: altijd. De oorspr. bet. van het woord. Vgl. de Aant. op vs. 831.

+ Apoca-7

1320 zonder versaghen: onbevreesd, onversaagd. Versaghen, intr. = vrees, angst gevoelen. Mnl. Wdb. VIII, 2317, III.

[p. 211]

 

Ghecleedt int witte / zuvere niet om vervaljanden¹³²²

 

Myts palmen inde handen.

sGheests Inspiratie.

 

Naer des waerheyts verstanden¹³²³

 

Dese zynt die uut grooten drucke zyn ghecommen,

1325

En hebben hare cleederen thaerlieder vrommen¹³²⁵

 

Ghewasschen ende ghewidt / en dat zeer reyndelick,¹³²⁶

 

Int bloet des Lams, Jhesu Christi serteynelick.⁺

 

Daeromme zynse voor den stoel Gods / tuwer exsempele,

 

Hem dienende nacht ende dach in zynen tempele.

1330

En die up den stoel zidt / zal met een vierich jonnen¹³³⁰

 

Eeuwich over haer wonnen.¹³³¹

Warachtich Bewys.

 

Gheen hitte der zonnen

 

En zal haer quellen / noch up haer vallen // ziet.

 

Oock tlyden des honghers en dust / zalse doen smallen // niet,¹³³³

 

Want tLam Christus / tsvaders rechter handt ghezeten,

1335

Die reghiertse naer zyne Goddelicke secreten,⁺

 

Hemlieden leedende / haer gheen tyt beghevende,¹³³⁶

 

Tot de wateren / van der fonteyne levende.

 

Gheroup / ende leedt zal hemlien niet meer derren,¹³³⁸

 

Want alle tranen zal God van haer ooghen werren,

1340

Dat zonder ontberren // u oock gheschien zal ydoone

 

In uwen persoone.

Den Welghetroosten Meinsche.

 

^* God ten hemelschen troone

 

Biddick daeromme met goeder herten ghestadich,

 

Want dit tydelick leven valt my puer onghenadich.

 

Maer therte wordt verzadich // met David vul trauwen,⁺¹³⁴⁴

1345

Als ick uwe gloorie / o Heere, zal anschauwen

 

Int landt der levendigher zielen vul van voorspoede,⁺¹³⁴⁶

 

Het welcke ick gheloove te ziene tmynen behoede,¹³⁴⁷

 

Zoo ghylien als de vroede // lieve vrinden bequame¹³⁴⁸

 

My kennelick ghemaeckt hebt / ter zielen vrame.

1350

Dies ick ulieden tsame / als een jonstighe brancke¹³⁵⁰

 

Hertelicken bedancke.

1322 niet om vervaljanden: zeer voortreffelijk. Vgl. de Aant. op vs. 771. De -d- inplaats van de -t- is hier kennelijk om wille van het rijm.

1323 des waerheyts verstanden: goed begrip van de waarheid. Verstanden = begrijpen, inzien, verstaan. Mnl. Wdb. IX, 6, 6.

1325 vromme: nut, voordeel. Mnl. Wdb. IX, 1400, 2.

1326 witten: wit maken, bleken, blank maken, reinigen. Mnl. Wdb. IX, 2728.

+ Apo-7

1330 jonnen: liefde. Onb.wijs als subst. gebruikt. Jonnen, gonnen = iem. genegen zijn, genegenheid betonen. Mnl. Wdb. II, 2064, 2.

1331 wonnen: wonen: zijn woning over hen bouwen, hen in zijn woning, hemel, opnemen. Vgl. Openb. 7, vs. 15: ‘habitabit super illos’, wat de Kath. Bijbel vertaalt met: ‘zal zijn tent over hen bouwen’. Deze vorm naast wonen komt ook in het Mnl. voor.

1333 smallen: mager worden. Van smal = dun, slank, mager. Mnl. Wdb. VII, 1339, 5.

+ Apo-7

1336 gheen tyt: nooit. Vgl. de Aant. op vs. 1263.
begheven: verlaten, in de steek laten, aan zijn lot overlaten. Mnl. Wdb. I, 699, 1a.

1338 gheroup: rumoer, opschudding. Mnl. Wdb. II, 1558.

* fol. 173

+ Psal-16

1344 verzadich: verzadigd. Van versaedt, deelw. van versaden = verzadigen.
vul trauwen: voorzeker, waarachtig, in waarheid. Het zelfde als in trouwen, met trouwen, enz. Vgl. Mnl. Wdb. VIII, 736, 2.

+ Psal-26

1346 levendich: levend. Vgl. de Aant. op vs. 559.

1347 te ziene: te zullen zien.

1348 bequame: lief, dierbaar. Mnl. Wdb. I, 896.

1350 jonstich: welwillend, genegen. Mnl. Wdb. II, 2067, 1.
brancke: tak, twijg. Mnl. Wdb. I, 1417. Het woord is hier figuurlijk toegepast op een mens, evenals dat met telg en spruit wel het geval is. Men kan hier weergeven met leerling. Vgl. rancke in vs. 1351. Een voorbeeld van branck in deze figuurlijke zin citeert het Nedl. Wdb. III¹, 1138 uit Coornhert: Hout op en wilt niet slaen, 't is een onnoosel branck. (Odyss. 1605, II, 150).

[p. 212]

Scriftuerlick Troost.

 

Blyft als vruchtbaer rancke¹³⁵¹

 

In Christo Jhesu / den wynstock voor alle dynghen,

 

Up dat ghy overvloedighe vruchten voort muecht brynghen,

 

Alzoo wy u gheleert hebben tot uwer adresse,¹³⁵⁴

1355

En menich troosteloos zondare tot eender lesse,

 

Up datse troostenesse // daer uut zouden vaten.

 

Hier mede eenen oorlof / an alle staten.¹³⁵⁷

 

Wilt dyn zondighen laten // en ten Gode bekeeren,

 

Up dat ghylien tryomphant / metten Heere der heeren¹³⁵⁹

1360

Vruecht muecht vermeeren, // bevryt van zwaer // smerten.

 

En nempt danckelick dees daet van ons, Zebaer // Herten.⁺¹³⁶¹

Finis est.

Al qwalcke ghewedt.

1583

Lanck 130 ende 60 reghels.

Vullendt tot Brugghe, desen 21en

van septembere 1583.

1351 Vgl. voor het beeld van de wijnstok en de ranken Joh. 15 vs. 1-6.

1354 adresse: voordeel. Vgl. adresseren = goed uitvallen, slagen, in het Mnl. Handwdb. In het Mnl. Wdb. komt het woord niet voor. Vgl. nog I vs. 31 en II vs. 301.

1357 staet: stand, rang. Mnl. Wdb. VII, 1890, 3.

1359 tryomphant: vol vreugde. Vgl. tryompheren = vreugde bedrijven, I vs. 633 en de Aant.

+ 60

1361 Vgl. de Aant. op I vs. 1380.

vs. 31: hs. aveedt
In vs. 31 is het woordje es bijgeschreven, terwijl er na duer een woordje is doorgeschrapt, wrschl. dat.

vs. 123: hs. hetes als één woord geschreven.
In het hs. lees ik onmiddellijk na de eerste e van gheeeten twee puntjes boven elkaar, waarschijnlijk als trema bedoeld.

vs. 195: hs. zyse

vs. 254: De tweede o van oock is er boven bij geschreven.
vs. 259: hs. bloeyghen

vs. 401: hs. vuuse

vs. 428: In het hs. staat na behoede slechts /.
vs. 437: De slot -n van anden in de margine is zeer twijfelachtig.

vs 484: Door een gaatje in het hs. zijn de o en n van ons onduidelijk.
vs. 487: hs. al

vs. 495: hs. enden

vs. 563: hs. vrindt

vs. 569: hs. onghevracht
vs. 585: hs. hen
vs. 595: De c van vercken staat er in het hs. boven geschreven.

vs. 681: hs. uleder

vs. 745: hs. onfant

vs. 761. Voor Christum staat de afkorting xpm.

vs. 797: hs. verzondighen all lieden
vs. 806: hs. ghescreve

vs. 831: hs. ghevuene

vs. 921: In het opschrift staat achter sprekende nog een overbodig de.
vs. 921: hs. ontbreekt my
vs. 925: In het hs. ontbreekt ghy; vgl. vs. 951.
vs. 930: In -mackere is de c er boven bij geschreven.
vs. 931: hs. ontbreekt es

vs. 1025: In het opschrift heeft het hs. hier Mensche, anders altijd Meinsche.
vs. 1028: Boven mynen staat nog een afkortingsteken: mynnen.

vs. 1030: hs. heeft 2 × commen
vs. 1049: De afkorting voor -eyt is weer een -z.

vs. 1107: voor etc aan het slot van de toneelaanwijzing staat in het hs. iets wat op ex lijkt.

vs 1130: In de margine staat zendede.

vs. 1161: In het hs. ontbreekt de rijmstreep na doen.
vs. 1162: hs. vrindt

vs. 1174: Voor Christus staat de afkorting xps.
vs. 1195: In het opschrift heeft het hs. Mensche, vgl. boven vs. 1025.

vs. 1214: In de margine: Den.... wat volgt is onleesbaar; vgl. de Aant.

vs. 1293: Het cijfer van het hoofdstuk uit Genesis ontbreekt in het hs. Waarschijnlijk is de aanduiding een vergissing, in Gen. komt Adonai niet voor.
vs. 1315: hs. lataen; bedervenesse

vs. 1343: De k van tydelick is tengevolge van een gaatje verdwenen.
vs. 1344: hs. Daud
vs. 1347: De z van ziene onduidelijk door beschadiging van het hs.