Het naembouck van 1562

Tweede druk van het Nederlands-Frans woordenboek

[p. CXII]

X. Het Franse gedeelte

Dat het Naembouck een vooraanstaande plaats in de geschiedenis van de Nederlandse lexicografie inneemt, zal uit de vorige hoofdstukken voldoende gebleken zijn. We moeten het aan een romanist overlaten zijn betekenis voor de Franse lexicografie nader te bepalen. Voor Brunot (III, blz. 84) begint de Frans-Nederlandse lexicografie in de XVI^e eeuw met Luython. Van zijn ‘Dictionnaire en Franchois et Flameng’ bezit men inderdaad twee drukken, een uit 1552 en een uit 1554, die beide ouder zijn dan het Naembouck. Een eigenlijk woordenboek is Luython echter niet, het behoort tot de groepsglossaria⁽⁶⁹⁾. Bovendien zit er in het Naembouck de oudere laag uit de eerste druk van J. Lambrecht, die zeer waarschijnlijk uit dezelfde jaren als Luython dateert. Die kwestie van datum is echter van minder belang dan de inhoud zelf van het Naembouck en die is heel wat rijker en interessanter dan de woordenlijsten bij Luython.

Over het algemeen sluit het Frans van het Naembouck aan bij het algemeen Frans van de XVI^e eeuw. Er is echter nogal een sterke inslag van rouchi. De aanwezigheid van rouchi constateerden wij reeds in het Vocabulare van Noël de Berlaimont⁽⁷⁰⁾. Er bestaat dus alle aanleiding toe om de oorsprong van de Nederlands-Franse lexicografie te gaan zoeken in het noordwestelijk gedeelte van Henegouwen en het oude graafschap Vlaanderen.

Verder bevat het Naembouck nog woorden, die niet voorkomen in de verschenen afleveringen van Huguet en ook niet in Godefroy.

Worden b.v. niet aangetroffen in Huguet:

achemmer (bruud paréren): in Huguet alléén het verleden deelwoord achesmé ‘paré’ en wel uit Lemaire des Belges; Deprêtre achmer ‘accoutrer’; FEW * accismare;

(69) Verdeyen, Luython. Zoals voor de Paludanus, hebben wij ook Luython alfabetisch op kaarten overgebracht.

(70) Verdeyen, Colloquia, I, blz. LXXI.

[p. CXIII]

nid d'agache (exterooghe): Hécart idem; Pirsoul en Deprêtre agace; Haust aguèce 3 ‘cor au pied’; FEW *agaza;

amelerte (tazeye = ommelette): Hécart amelète ‘omelette’; zie Dauzat ommelette;

anten (vaerjare): cf. Godefroy, Supt, antenois ‘de l'année précédente’; Haust antinê, FEW anteannum;

applommer (schulen = sommeiller): Hécart applommé de somme ‘accablé de someil’;

argent quand l'orge (gheld als goed, ghereed geld = argent comptant);

arné (bot van snede = émoussé); cf. Godefroy esrener ‘disloquer, éreinter, échiner’, alwaar esrener une plume, nog in de XVII^e eeuw, ‘se dit vulg., lorsqu'en escrivant l'on pèse trop, et que la pointe se plie ou se fend’;

astreau (necke = cou): Godefroy haterel, hat(e)reau, hast(e)rel...;

athesner (greten = irriter); cf. Godefroy atisoner ‘attiser, exciter’;

ballochoire (récoke = balançoire): Godefroy balo(i)chere, Hécart balonchoire ‘escarpolette’;

batreule ou batieule (kęrnstaf = pilon de baratte); Hécart batreule ‘baratte, vaisseau à battre le beurre’, cf. Haust bateroûle batte à beurre, pilon de l'ancienne baratte; Pirsoul batroûle ‘baratte, pilon de la baratte’;

beneau (meskerre = tombereau à transporter le fumier): Huguet benne 1; cf. Haust bènê 2 grande charrette qui sert par ex. à transporter le fumier sur les terres; Hécart béniau, bénel, dimin. de benne, tombereau; Godefroy, Supt, banel ‘tombereau’ (in de voorbeelden benneau(l)x);

aller à Saint Bezet ou trotter (gaen bizen = s'en aller, filer, flâner); Haust ziet hierin een woordspeling met bezittelijk vnw. Picardisch sin (son), dus ‘naar zijn bezet gaan’, cf. Feller, Saint Frusquin, BDW, 18 (1933), blz. 129-30; d'Arsy (1624) omschrijft de uitdrukking door ‘gaen biesbouten hier en daar = courir çà et là effrontément, lanterfanten’;

blaveole (coorenbloeme = bleuet): Godefroy bleuele; zie Dauzat blavelle;

boudine (naffel = nombril): Hécart boudéne ‘nombril’, Maubeuge boudine; Godefroy boudine ‘nombril’; cf. Haust bodène ‘bedaine’; Deprêtre boudène ‘nombril’; FEW bod-, 3;

bouse (balgh = panse); Godefroy bouse; cf. Haust boûzer se boursouffler; rare, sauf à l'infinitif, on dit plutôt boûz'ler;

mes boyaux parlent breton (minen buuck rammelt = mon ventre grouille); cf. Godefroy breton ‘rot, flatuosité s'échappant de l'estomac avec bruit’; FEW brittus II, 2; Haust burtiner, diburtiner BDW, 13 (1924), blzz. 40-41;

cagasangue(rood melisoen = dysenterie): Roquefort cagasangue ‘flux de sang, dissenterie’; Godefroy caquesangue;

[p. CXIV]

calle (ghedwa = calme);

carlet (plate = plie);

cereine (kęrne = baratte à beurre): Godefroy cheraine ‘batte à beurre’, Hécart céréne, chéréne ‘baratte pour battre le beurre’; cf. Haust en Deprêtre sèrène;

chincer (tulpen = ivrogner): Godefroy, Supt, chinquer ‘faire godaille le verre à la main; boire à gorgées’; cf. Haust sinker en Ndl. schenken, dial. schinken;

cropion (priker = croupion): Pirsoul cropion;

culeho (cagghenest = le dernier né): Hécart culot ‘le dernier né’; cf. Haust coulot en Dauzat culot;

cremillon (hanghel = crémaillère): Huguet geeft deze vorm niet op, doch men treft hem aan in een door hem geciteerd voorbeeld uit de Gentse Inv. de Ravenstein (a^o 1528); cf. Haust cràmignon, Dauzat crémaillère;

dandelphe (slijngher = balancier): met synoniem fonde;

Van al deze woorden of vormen zijn er slechts enkele in Godefroy te vinden, nl.: achemmer, applommer, benau, boudine, bouse, chincer. Bij Godefroy ontbreken nog de volgende:

effundrer (vergallen = crever le fiel d'un poisson): Roquefort effondrer ‘éventrer, ouvrir avec une lancette ou avec un autre instrument tranchant’;

enfesteau (dacgote = chenal, gouttière): cf. Godefroy enfestel ‘tuile creuse, demi-cylindrique qui sert à couvrir le faîte d'un toit’;

engignoire (slagh = trébuchet): cf. Godefroy engignement ‘invention, engin, machine’; Hécart enguigner ‘viser, ajuster’;

engrigné (ongans = ladre, adj.): cf. Roquefort engriné ‘gangrené’;

enriffler (ploten = arracher de la laine);

entrepers (zat blau = espèce de couleur bleue): cf. Feller, La couleur perse en wallon, BDW, 13 (1924), blzz. 38-39;

erts, mv. (peerdevitsen = vesces, lentilles); zie FEW ervum, Dauzat 1 ers;

esclisse (caesvat = forme à fromage);

escramaire (schauberd oft scherm = écran): Godefroy escramare ‘petit coffret’;

escubot (peerdsvlieghen = taon);

il est tout esmartre (hij heeft den snoter in den neus = il est enrhumé);

espron (zeęroover = brigantin);

fimfeler (fimelen = frétiller);

flassade (vlote = le poisson ‘flotte’);

fonde (slijngher = fronde): cf. Bloch en Dauzat fronde; FEW fŭnda; Roquefort fonde ‘fronde à jeter des pierres’;

fonsereau (grondelijngh = goujon);

[p. CXV]

forgeon (loete = patrouille);

forsemé (ongans = ladre, adj.); daar soursemé als synoniem wordt opgegeven, vraagt men zich af, of men niet sorsemé moet lezen; cf. Godefroy soursemé, sursemé ‘ladre, ulcérieux, particulièrement de viande de porc’ en DG sursemer II ‘pourceau sursemé, dont la langue est parsemée de taches (signe de ladrerie)’;

fourcin (puyengherecsel = oeufs de grenouille): cf. Hécart foursin ‘amas considérable de petits vers qui viennent d'éclore, ou de petits poissons qui sortent de l'oeuf, et par extension de plusieurs choses. Hé ❘ quen foursin |’;

fronture (uutpale = borne, limite);

garnoyau (kitte = grand broc): Hécart garloyau, broc, à Maubeuge;

gaste-pavé (wandelaere = flâneur);

giler (pruusschen = bouillir, bouillonner), cf. Dauzat guiller en Bayot, Le wallon chîler, chîleye, BDW, 13 (1924), blzz. 15-33, inz. A I, 1;

grisard (das = blaireau): Hécart grisard ‘bléreau’;

guesde (wedde = guède): Roquefort guesde, v. gaiste... ‘espèce de plante servant à la teinture; c'est celle qu'on nomme à Paris et en Languedoc pastel’; zie Feller, Le fr. guède et le w. waîze, BDW, 14 (1925), blz. 97-107 en De Poerck, ‘Wazaru’.

guiffe (cuete = osselet);

guiffier (schuut oft schietcuete = ?);

guist de cervoise (ghist van biere = lie de bierre, levure);

happelopin (ghijlder = parasite): Roquefort hapelopin ‘parasite, homme qui cherche à happer, chien âpre à la curée’; cf. Godefroy lopin ‘morceau’ en Haust hape-lopin; Pirsoul aplopin ‘garnement’;

haroupe (leem = argile);

haroupeux (leemachtigh = argileux);

harrer (huusschen = exciter): Roquefort harer ‘exciter, presser... inciter contre qqn’;

harrure (huusschijnghe = excitation);

temps fort haste (smoel wedere = temps lourd);

hisnel (bitter = amer): Godefroy (h)isnel ‘agile, prompt’; verwant met Lat. acinus (?), zie FEW aldaar;

faire la huette (schole vlieden = faire l'école buissonnière);

miralet = flassade, zie boven;

orbel (foelge, wet, ghelu oft groene ‘feuille d'or ou d'argent’);

paniz (bouckwey = sarrasin); Godefroy omschrijft het woord als ‘genre de plantes graminées dont fait partie le millet; mot conservé sous la forme panic’;

poulain es eynes (clapoore = poulain, bubon inguinal); cf. DG poulain;

preëre (perre = [faire le] poirier); cf. Haust coupèrou, altéré de cou-pèri, litt. ‘cul-poirier’;

prennant (libbe = présure);

[p. CXVI]

propitaire (priesterage = prêtrise);

quique (kieckhoeste = coqueluche): cf. Haust kêkioûle en BCTD VIII, 300-304;

rabiane ou cercelle (meęuwe = mouette);

sortiere (kietse = talon à jeter le sort);

telbe (huer = pis de vache);

tigne (ommeloop = gale): Roquefort tigne ‘teigne opiniâtre qui s'attache à la tête’; Pirsoul, Haust tigneûs, Deprêtre tigne.

Waar het Naembouck deze woorden vandaan heeft, zou nader onderzocht moeten worden.

Uit beide lijsten kan men alvast besluiten, dat het Naembouck ook de bekende woordenboeken van Godefroy en Huguet zal aanvullen. Men zal opmerken, dat ook in de tweede lijst een paar malen naar het rouchi werd verwezen. Ziehier nog enkele voorbeelden van overeenkomst met het rouchi:

draque (draf = drèche): Hécart draque ‘marc de l'orge qui a serv à faire la bière’; Godefroy drac(q);

gauquier (okelęre = noyer): Hécart gaugier ou gaucquier;

gigot (zesken in ghelde = liard): Hécart idem ‘nom qu'on donne à Mons au liard de France... ce mot est aussi amployé dans la Flandre flamingante dans le sens que je lui donne’; cf. Godefroy gigot ‘liard’;

lasche godde (flere = une fêtarde): Hécart gode ‘veille brebis’; cf. Godefroy godde ‘brebis qui ne peut plus porter, (adj.) efféminé’; cf. Deprêtre godè ‘cheval postiche de carnaval’, Pirsoul godi ‘cochon mâle’, Haust godin;

grauet à fiens (meshaeck = crochet pour tirer le fumier): Hécart graué ou groé, sorte de fourche à dents recourbés servant à ramasser le fumier...; cf. Haust grawe ‘griffe’ en graw'tê ‘crochet de chiffonnier, serfouette, crochet de faucheur’, Deprêtre grau ou grauye ‘griffe’, Pirsoul grawe ‘griffe’;

havet (clauwiere = crochet); Hécart have ‘crochet’ en havet; cf. Haust havèt ‘havet, croc, crochet’ et Deprêtre, Pirsoul avet crochet;

hours (stellage = échaffaudage): Hécart hour(d) ‘échaffaudage élevé dans une grange pour placer le foin, etc...’; Godefroy hourd, ‘construction de charpente propre à servir d'échaffaud, de théâtre’ etc.; cf. Haust hoûrd, Deprêtre oûrd ‘chantier de scieur de long’, Pirsoul oûr;

lische (teve = chienne): Hécart lice ou lisse ‘chienne, femelle de toutes les espèces ou variétés de chien’; cf. Haust lèhe;

luseau (kiste = cerceuil ou coffre): Hécart lusieau, luyseau ‘bière, cercueil’; Godefroy luisuel ‘cercueil’; Haust, BTD, II, 268 lusiéau, Tournai, où il signifie ‘cercueil’;

malard (aerpel = mâle du canard): Hécart malard ‘canard

[p. CXVII]

sauvage mâle’; Godefroy malart ‘le mâle des cannes sauvages’;

mande (mande = panier): Hécart mande ‘panier’; Deprêtre mande ‘manne d'osier à tronc conique’; Dauzat 2 manne; Godefroy mande ‘espèce de panier semblable aux gabions, grande corbeille à deux mains ou poignées’; mande, mante, zegt G. verder, ‘est resté dans la Picardie dans l'arrondissement de Valenciennes et dans le Hainaut, spécialement pour désigner le panier à deux anses dont se servent les maçons et les jardiniers’ en geeft één voorbeeld op uit Le Livre des Mestiers;

faire le niquet (cnicken = incliner la tête): Hécart faire un niqué ou niquet ‘faire un somme, dormir au coin du feu après le dîner’; cf. Haust nikèt, 1 hochement de tête de celui qui sommeille: fé si p'tit -, faire son petit somme de digestion;

patrouille (hoven stock = écouvillon): Hécart patroule ‘écouvillon de boulanger’; Godefroy patouille, patrouille;

pipee (papeye = pépie): Hécart pipie ‘pépie, maladie des poules’;

putier (putier oft bouve = paillard, coquin): Hécart putier, terme injurieux; Godefroy ‘homme débauché, bourreau, Norm. Rouchi, putier’; Haust poutî;

trane (hesp = tremble): Hécart trane ‘tremble’; cf. Haust tronle;

Ten slotte nog enkele gevallen, waarin het Naembouck een juister betekenis van een bekend woord aan de hand doet of ze aanvult:

boucon: Godefroy omschrijft dit door ‘mets, breuvage empoisonné’, en Huguet door ‘poison’, maar uit het corresponderend Nederlands fighe om yemand mede te vergheven kan men afleiden, dat het vergif waarschijnlijk de vorm had van een vijg; cf. FEW bucca, 582 b;

beree (vynke = pinson): voor Huguet is dit een ‘sorte de petit oiseau’, voor Godefroy een ‘sorte d'oiseau’, eigenlijk dus de naam van een vink;

besague is voor Huguet ‘une hache à deux tranchants’, volgens het Naembouck een ‘hallebarde’ (hallebaerde); zie Dauzat besaiguë; FEW bisacutus 2;

ciron (ziere): Huguet kent alléén de betekenis ‘gale, pustule de la gale’, niet die van het insect, welke Godefroy wel kent; deze laatste bestaat dus in de zestiende eeuw;

drugeon (wtspruten ‘jecter force drugeons, drugeonner’): Godefroy kent het woord in de bet. van ‘rejeton, petite branche’, doch zijn oudste voorbeeld dateert uit 1576; cf. Dauzat drageon.

Door een systematisch onderzoek zullen ongetwijfeld nog meer interessante gevallen aan het licht komen. Wat wij hebben aan-

[p. CXVIII]

getekend bij het doorlopen van het Franse gedeelte, bevestigt de mening van onzen collega Delbouille, dat dit gedeelte ‘oude, gewestelijke, zeldzame of onbekende woorden’ bevat en zijn wens, dat een romanist de verhouding tot de Franse lexica uit de vorige of dezelfde tijd, inzonderheid tot het bekende woordenboek van Robert Estienne, zou bepalen, is ook de onze. Wij hebben het Naembouck niet kunnen vergelijken met het werk van Cotgrave uit het jaar 1611, doch meer dan eens hebben wij op onze weg Cotgrave als bewijsplaats aangehaald gevonden. Het zou ons dan ook niet verwonderen, indien het Naembouck hiervan een welkome Vlaamse tegenhanger zou blijken te zijn, met dit voordeel nog, dat het heel wat ouder is⁽⁷¹⁾.

(71) Wij betuigen onze beste dank aan onze collega's M. Delbouille, J. Warland en inzonderheid aan Prof. J. Haust voor de inlichtingen of gegevens, die zij ons verstrekten bij de vergelijking met het Oudfrans en het Waals. De lezer denke er aan, dat die vergelijkingen alléén tot voorbeeld dienen en niet als complete woordstudies bedoeld zijn.