Het naembouck van 1562

Tweede druk van het Nederlands-Frans woordenboek

[p. XVI]

II. Joos Lambrecht en het Naembouck

Uit het voorbericht van het Naembouck verneemt men, dat het de tweede druk is van een woordenboek, dat enkele jaren voordien te Gent werd uitgegeven door Joos Lambrecht⁽³⁾. Wanneer? Van den Keere schrijft: ‘Van over veel jaren (is) den eersten druk (by wilent Joos Lambrecht gheprentt) alreede ghefailliert (gheweest), niet vindelik ende zeer ghesocht’.

Wat verder noemt hij zijn voorganger autheur en met grote lof spreekt hij over diens ‘arbeid ende eerste voortbringhen’, dat niet ‘doot ende in duyster ondankbaerheit begraven’ mag blijven. Hij weet hoeveel diensten zijn arbeid heeft bewezen, hoe Lambrecht het ‘ons zo goed(her)telicken ende zeer ghewilliglicken heeft laten ter bate commen’.

In diezelfde geest heeft Van den Keere ook deze nieuwe, aanzienlijk vermeerderde uitgave opgevat, doch bescheiden erkent hij, dat vele ‘studieuse Gheesten’, vrienden van hem, een behulpzame hand hebben toegestoken met ‘lesen, schrijven ende vlytigh opteekenen’.

Het Naembouck, zoals het voor ons ligt, is dus het werk van Joos Lambrecht, Henric Van den Keere en enkele anonieme medewerkers.

Wanneer is dan de eerste druk verschenen? Van den Keere verschaft ons alleen de twee gegevens: dat die in 1562 reeds sedert veel jaren uitverkocht en ‘een eerste voortbringhen’ was. Hoe moeten deze laatste woorden worden verstaan? Betekenen zij ‘een eerste boek’ of wel ‘eerste druk’? Beide verklaringen zijn te verdedigen. Uit de tweede is geen conclusie te halen;

(3) Over Joos Lambrecht zie Blommaert, blz. 55 vlg., Vanderhaeghen, dl. I, blzz. 58-93 en dl. VI, blzz. 6-12, Biographie Nationale, XI, kol. 203-209. De Nederlandsche Spellijnghe werd, in facsimile-druk, opnieuw uitgegeven door de Vlaamsche Bibliophilen, 4^e reeks, nr. 3, Gent, 1882, met inleiding door Dr. J.F.J. H(eremans) en Fd.V.H. (Vanderhaeghen). - Zie ook De Keyser 1 en 2, en J.W. Muller, Een zestiende-eeuwsche Gentsche spellingen uitspraakleer in Onze Volkstaal, III, 184.

[p. XVII]

uit de eerste zou men kunnen afleiden, dat 1550 dan de terminus ante quem moet zijn. In dat jaar kwam inderdaad de Nederlandsche Spellijnghe uit, dat tot dusver als het eerste boek geldt, waarvan het auteurschap van Joos Lambrecht vaststaat⁽⁴⁾. Die ‘terminus ante quem’ is wel te aanvaarden. Wanneer een boek in 1562 sedert vele jaren niet meer te verkrijgen is, dan kan men zonder bezwaar een twaalftal jaren hoger opklimmen. Daar Joos Lambrecht echter in de jaren 1547-1549 zijn bedrijf schijnt gestaakt te hebben ten gevolge van een aanklacht voor ketterij, zou de datum moeten verschoven worden tot voor 1547. Althans in April 1548 staat hij zijn drukkerij af aan Cornelius Manilius en eerst in 1550 verschijnen er weer drukken op zijn naam⁽⁵⁾. Ook tegen die oudere datum zou principieel niets zich verzetten, doch dit alles blijft zeer hypothetisch.

Wegens de context menen wij de voorkeur te moeten geven aan de tweede interpretatie: eerste druk. Die druk zou dan eerder te dateren zijn van na 1550, na het verschijnen van de Spellijnghe, die wel niet geheel gevolgd wordt in het Naembouck, maar er toch gedeeltelijk wordt toegepast⁽⁶⁾. Was die spelling, hetzij geheel of gedeeltelijk in de eerste druk niet gebruikt, dan zou, dunkt ons, Van den Keere daarop wel de aandacht hebben gevestigd, terwijl hij nu andersom, zonder iemand te noemen of er nader op in te gaan, een reeks spellingeigenaardigheden vermeldt, die haast alle op Lambrecht teruggaan. Vermoedelijk kwamen die eveneens in de eerste uitgave aldus voor.

Hiertegen kan men inbrengen, dat Lambrecht zijn spelling kan hebben toegepast, voordat hij ze systematiseerde. Voor zover men weet, schijnt dit evenwel niet gebeurd te zijn. De vijf bekende uitgaven⁽⁷⁾, waarin Lambrecht zijn spelregels toepaste, zijn alle jonger dan de Spellijnghe, waarvoor hij een privilegie bekwam 5-7 Februari 1549⁽⁸⁾.

(4) Zie de lijst van J. Lambrecht's drukken bij Vanderhaeghen, I, blzz. 58-93.

(5) Zie de Nederlandsche Spellijnghe, Inleiding, blzz. VI-VII.

(6) Zie hierover verder onder hoofdstuk III.

(7) Zie de lijst in Nederlandsche Spellijnghe, Inleiding, blz. XIII.

(8) Vier van die uitgaven zijn gedateerd, twee uit 1550, één uit 1551 en één uit 1562. Het ongedateerde, een evaluatieboekje, drukt ordonnanties af van 17 Juli 1548, doch heeft een privilegie van 18 Maart 1550. Zie ibidem en ook Vanderhaeghen, I, blz. 91 en blz. 84 onder nr. 86.

[p. XVIII]

Lambrecht vertelt trouwens zelf, dat hij er 8 à 10 jaar over nagedacht heeft, alvorens zijn regels bekend te maken⁽⁹⁾. Vóór de uitgave van zijn boekje zal hij ze dus niet in praktijk hebben gesteld. Houdt men rekening hiermede en neemt men aan, dat hij ze ook, zij het dan gedeeltelijk, in het woordenboek gebruikte - hetgeen des te waarschijnlijker is, daar Van den Keere in een driestrophisch gedicht⁽¹⁰⁾ de Spellijnghe ten zeerste aanbeveelt -, dan zou de eerste druk van het Naembouck verschenen zijn tussen 1550 en 1553, het jaar, waarin Lambrecht huis en drukkerij verkocht aan Petrus Van den Keere, vader van Henric⁽¹¹⁾.

Deze datering is nog om een andere reden aannemelijk. In 1544 verscheen bij Lambrecht een Dictionariolum Rerum Maximè Vulgarium van Paludanus, d.i. Desmarets uit Doornik, Frans schoolmeester te Gent⁽¹²⁾. Dit dictionariolum is eenvoudig een groepsglossarium in drie talen (Latijn-Nederlands-Frans), geheel middeleeuws van opvatting. Het Naembouck beantwoordt integendeel aan de nieuwe lexicographische methode en is vast een jongere poging van den schoolmeester Lambrecht om het taalonderwijs te bevorderen. Deze methode werd in ons land ingevoerd door Antonius Schorus in 1542⁽¹³⁾ en heeft er zich pas in de jaren 1550 verspreid. De veronderstelling is gewettigd, dat Lambrecht, als vooruitstrevend man, met zijn Nederlands-Frans Woordenboek nieuwe wegen wilde opgaan,

(9) Nederlandsche Spellijnghe, f^o Aij recto: ‘Om dies wille / dat ic binnen acht of tien iaren haarwaard / by verzoukijnghe ghewaar worden ben / tmesbruuc / d'onuougheligheit / d'ouerhoapmijnghelijnghe ende tonachtzaam verschil / twelc alle schoolmeasters / schriuers ende boucprenters ghebruken / in haar spellen van veelderley Nederlandsche / als Vlaamsche / Brabantsche / Hollandsche / Gheldersche / Cleefsche / Vriessche / Gullicsche / ende Zeausche taalsilleben / of uutganghen van spraken’ enz. Men lette op de merkwaardige overeenkomst tussen deze opsomming en die van Kiliaan in zijn voorbericht (zie beneden blz. LII): Flandris, Selandis, Hollandis, Frisiis, Sicambris, Geldris nempe Cliuiis, Juliacis). Zou het Naembouck Kiliaan geinspireerd hebben voor zijn gewestelijke aanduidingen en zijn streven naar eenheid in de spelling (zie beneden blz. L)?

(10) Ibidem, Aiij verso.

(11) Zie Vanderhaeghen, I, blz. 56 en Nederlandsche Spellijnghe, Inleiding, blz. XIV.

(12) Zie Vanderhaeghen, I, blz. 73-74 (nr. 70). Blijkens een noot in de Inleiding op de Spellijnghe, blz. VI, bestaat hiervan geen druk van 1549, zoals, naar de Catalogus van Dubois van Schoondorp, wordt opgegeven bij Vanderhaeghen, I, blz. 84 (nr. 85).

(13) Zie Verdeyen, Petrus Dasypodius en Antonius Schorus.

[p. XIX]

zoals hij dit waarschijnlijk eveneens heeft willen doen met de steeds onvindbare Cleyne Colloquien int Vlaemsche ende franchois en zijn Dictionarium teutonico-latinum, waarover dadelijk meer.

Buiten voornoemde lexicographische werken gaf Lambrecht nog een Elementa latinae grammaticae uit, die al evenmin werd teruggevonden. Van zijn vijf taalkundige uitgaven is er dus slechts één bekend, de Spellijnghe. Hoe de eerste druk van het Naembouck er uitgezien heeft, kan men enigszins uit deze herdruk opmaken. De Cleyne Colloquien gaan, naar alle waarschijnlijkheid, terug op het Vocabulare van Noël de Berlaimont.

Over zijn Dictionarium teutonico-latinum tast men geheel in het duister. Het bestaan er van is zelfs onzeker. Men kent het alleen uit een octrooi, dat hem voor drie jaar verleend werd, maar de tekst zegt niets meer, dan dat hij voornemens was een woordenboek onder die benaming te drukken, overeenkomstig zeker exemplaar, dat hij had voorgelegd: ‘est d'intençion de faire imprimer ung vocabulaire en latin et en françois, en latin et en flamen, ou en latin et en grec, lequel vocabulaire se nommera Dictionarium teutonico-latinum, conforme à certain exemplaire, qu'il a exhibé en notre privé Conseil’⁽¹⁴⁾. Heeft Lambrecht ooit zijn voornemen ten uitvoer gebracht? Dat ‘certain exemplaire’ kan bezwaarlijk wat anders zijn dan een model, een ander dictionarium, een Schorus of een Servilius? Uit de aangehaalde tekst is ook al niet af te leiden, wat hij eigenlijk voorhad. Er worden vier talen genoemd, terwijl de titel er slechts twee vermeldt: Nederlands-Latijn. Een tetraglotton dan, met Frans en Grieks er bij? Het baat niet veel hiernaar te gissen, aangezien het niet eens zeker is, dat het woordenboek het licht zag. Wel moge er een bewijs in gevonden worden voor Lambrecht's belangstelling en bedrijvigheid op het gebied van de lexicographie.

(14) Zie Vanderhaeghen, VI, blz. ii (nr. 12052) en Inleiding op de Spellijnghe, blz. VII. Het octrooi zelf hebben wij niet kunnen inzien, men kon er op het Rijksarchief te Brussel de hand niet op leggen. Of er enig verband bestaat tussen dit Dictionarium teutonico-latinum en het Naembouck is natuurlijk niet uit te maken. Men begrijpt niet goed, wat Prof. P. de Keyser i bedoelt, wanneer hij blz. 1348 schrijft: ‘In den laatsten tijd is echter gebleken, dat het Dictionarium teutonico-latinum althans niet teenemaal verloren ging, zoodat Joos Lambrechts “Naembouck” niet langer tot de bibliographische en taalkundige mythen behoort. De tweede druk er van (Gent, H. Van den Keere, 1562) werd door Prof. De Vooys teruggevonden in het Museum Plantin-Moretus en zal door Prof. Verdeyen opnieuw worden uitgegeven’. Van het Dict. teutonico-latinum weet men niets en het Naembouck is Nederlands-Frans. Uit de inleiding op het Naembouck is alleen op te maken dat het een tweede, bijgewerkte uitgave is van een vroeger werk van Joos Lambrecht.