Het naembouck van 1562

Tweede druk van het Nederlands-Frans woordenboek

[p. t.o. XIII]

Het Naembouck van 1562 Titelblad.

[p. XIII]

I. Het enig bekend exemplaar van het Naembouck

Van het Naembouck, waarvan wij thans een herdruk bezorgen, is slechts één exemplaar bekend, dat zich te Antwerpen in het Plantin-Museum bevindt. Een kwarto-boekje, met sierlijke gotische en romeinse letter gedrukt, waarvan hierna de beschrijving volgt:

Ia Naembouck ‖ Van allen natuerlicken ende ‖ ongheschuumde vlaemsche woorden ❘ ghestelt in ‖ ordene by a b c ❘ ende twalsch daer by ghevought ❘ tot voor - ‖ deringhe van der jongheyt in beyde de talen: van nieuws verbétert ‖ ende van veel Vlaemsche woorden grooteliken ghemeerdert. ‖
Vocabulaire des naturelz, & non ‖ forains motz flamengz, mis en ordre par a b c, ‖ auec le françois, pour l'aduancement de la jeunesse ‖ es deux langages: de nouueau corrigé ‖ & grandement augmenté. (drukkersmerk met links Anziet thende ❘ van den keere en rechts Regarde la fin, Du Tour).
Te Ghendt ❘ ‖ Recht ouer tSchepenhuus ‖ by Henric van den Keere ❘ op den houk ‖ van der Saeysteghe in den Onzekeren-tijd ‖. M.D. LXII. ‖
Ib Den Drucker wenscht allen goedwillighen Lesers ende Beminders ‖ der Vlaemscher ofte Nederduytscher ende Fransoyscher talen ❘ in de zelue alle ‖ voorderinghe ❘ verstand ende eeuwigh profijt. ‖ r. 25 Noteert ten eersten enz. ‖ 2a Ten tweesten enz. ‖ 2b begint het woordenboek tot 99a, r. 23; r. 24 Octroy. Het is gheconsenteert Henric van den Keere ❘ dat hy desen teghen = ‖ woordighen Naembouck sal moghen prenten ❘ venten ende distribueren ‖ alomme in dese landen van herwaertsouere ❘ zonder daeromme eenighsins ‖ te misdoene. Ghedaen te Bruessele den ellefsten dagh ‖ van Junio anno xv^c Lxiij. Onderteeckendt ‖ I. de la Torre. ‖
190-137; A-Z⁴ + &⁴; 100 bll. 2 kol., geen rekl., got. (Ndl.) en rom. (Fr.).
Antwerpen, PM, Salle Impr. Etr. 68: (moderne band, met 4 schutbladen voor en achter).

Het drukkersmerk op het titelblad is met andere merken afgedrukt en besproken door F. Vanderhaeghen in zijn bekende

[p. XIV]

Bibliographie Gantoise⁽¹⁾. In de Franse vertaling van de Vlaamse spreuk Anziet thende van den keere treft men zijn verfranste naam Du Tour aan, die men terugvindt op het titelblad van een Nederlands-Frans woordenboek, dat door Jean de Salenson werd uitgegeven en in werkelijkheid niets anders is dan een gekamoefleerde uitgave van het Naembouck. Het is inderdaad hetzelfde boekje, met dit verschil, dat de eerste twee bladen opnieuw werden gezet om het titelblad te kunnen veranderen. Typografisch vallen die eerste twee bladen dadelijk op door het grotere gotische lettertype. Het voorbericht is weggevallen en, om precies uit te komen met de signatuur B, zijn ook een aantal A-woorden weggelaten. Het octrooi op naam van Van den Keere is echter blijven staan. De titel luidt:

Dictionaire ‖ Flamen-Francois, Nov - ‖ uellement mis en lumiere, corrigé & aug - ‖ menté pour l'auancement de la ‖ Ieunesse. ‖ Par M. Henry Dv Tovr. ‖ (drukkersmerk) ‖ A Gand, ‖ Chez Iean de Salenson, demourant sur le ‖ Haultport, à l'enseigne de la ‖ Byble d'Or. ‖

Het woordenboek begint op 2a, het laatste vel heeft een blad minder. De randen van het enig ons bekende exemplaar, dat op de Universiteitsbibliotheek te Gent berust, zijn sterk afgesneden, zodat het boekje slechts de volgende afmetingen heeft: 171 × 122. Het is voorzien van een moderne band met 2 schutbladen vóór en achter.

Vermoedelijk heeft J. van Salenson de overblijvende exemplaren van het Naembouck opgekocht en heeft hij er zijn naam willen aan verbinden. Zijn uitgave, als men het zo heten mag, dateert van na 1567, daar Van den Keere in dat jaar overleed of zijn drukkerij opgaf, moet zelfs veel later zijn verschenen. De oudst bekende druk van Jan van Salenson draagt inderdaad het jaartal 1581 (zie Biographie Nationale, XXI, blz. 218)⁽²⁾. Vander-

(1) Zie deel I, blz. 159.

(2) Over Van den Keere (Chaerius of Du Tour), schoolmeester, lexicograaf, dichter, toneelschrijver, zie Blommaert, blz. 65, Vanderhaeghen. dl. I, blzz. 158-175 en dl. VI, blzz. 22-23. Hij was niet de directe opvolger van J. Lambrecht; tussen 1553 en 1556 (jaartal van zijn eerste druk) maakte Jan Cauweel, die het huis van Lambrecht bewoonde, van diens materiaal gebruik. - F. Vanderhaeghen (zie I, blz. 175, nr. 209) meende, dat de druk van Van Salenson een andere uitgave was van het werk van Van den Keere: ‘nous n'avons trouvé mentionné de ce dictionnaire, composé et imprimé par Henri Van den Keere, que l'édition donnée plus tard par Van Salenson’. Men raadplege nog het interessante artikel van P. Bergmans, die (blz. 418) ten onrechte Van den Keere beschouwde als de ‘auteur’ van het onder de naam van Van Salenson verschenen werk.

[p. *2]

Het Naembouck van 1562

[p. *3]

Een bladzijde uit het aangevulde exemplaar van Kiliaan's Dictionarium teutonico-latinum van 1588.
Museum Plantin-Moretus.

[p. XV]

haeghen kende geen exemplaar van het Naembouck. Onder nummer 209 vermeldt hij het wel, maar met de onechte, naar de Salenson gereconstrueerde titel: Dictionnaire flamen-françois, mis en lumière pour l'avancement de la jeunesse, par Henry Dutour. Gand, chez Henri vanden Keere.

Het Antwerpse exemplaar is van het begin tot het einde bewerkt geworden. Tal van woorden zijn aangestreept, onderstreept, met een punt of een ander teken gemerkt. In margine en tussen de regels staan aantekeningen of aanvullingen, die ongetwijfeld afkomstig zijn van een lexicograaf. Dadelijk denkt men daarbij aan Kiliaan en inderdaad blijkt uit het onderzoek, waarvan de resultaten in hoofdstuk IV worden uiteengezet, dat de bewerking wel van zijn hand is en gediend heeft voor zijn Etymologicum.

Bevestigd wordt dit door het feit, dat - naar Dr. Bouchery, conservator van het Museum Plantin-Moretus ons mededeelt - de aantekeningen in het Promptuarium van 1591 en in een aangevuld exemplaar van Kiliaans Dictionarium van 1588, beide in het bezit van het Museum, ‘van dezelfde hand zijn, nl. van Kilianus’^(2a).

De opgenomen reproducties geven den lezer een, althans gedeeltelijk, beeld van de aantekeningen in het Naembouck.

(2a) Onze hartelijke dank aan Dr. Bouchery voor zijn mededeling. Wegens de oorlogsomstandigheden konden wij inderdaad geen gevolg geven aan ons voornemen om ter plaatse, d.i. in het Château de Lavaux Sainte-Anne, waar de schatten van het Museum werden ondergebracht, zelf een onderzoek naar het schrift in te stellen. Over het Promptuarium zie Spanoghe, blz. LX en vlg., en CXXXV en vlg., alsook Denucé, blz. 156. Voor het afdrukken ontvingen wij nog van Dr. Bouchery de hier opgenomen foto's van het Promptua rium en het Dictionarium. Ook daarvoor ontvange hij onze dank.