Letterbak. Moeles van de sjalevaeger

Schreeuw of stap?

Met waer bedoelen we meestal de weersomstandigheden. Regen, kou, lenteweer. Ik weet niet of de zon zelf meteorologisch bij het weer hoort, die staat daar maar te staan, maar indien ja, dan ook licht en donker. Dat was voor de mensen vroeger van meer belang dan nu. Op de dorpen was er geen lektries of gas. Er werd uitgekeken naar het nieuwe licht. Sint-Geertrui bleus de nejsters de kaers oet, leerde mijn moeder me. Dat is de heilige Gertrudis, feestdag 17 maart. Het was dan al tot tegen zessen licht.

Het opkomen van de zon heeft tot een intrigerende uitdrukking geleid, die in half Nederland voorkomt, in allerlei variaties. Ik leerde: nao Dreikeuninge lin ge de daag einen hanesjrej. Dan worden de dagen ietsje langer.

Hoeveel en hoe?

[p. 98]

Ik denk dat hier de sjrej (schreeuw, kreet) van een haan bedoeld wordt, dus zal het in elk geval gaan over het 's morgens eerder licht worden. De haan is immers de vroegopste van alle wezens.

Maar de kortste dag is toch zeker 21 december, twee weken eerder dan Driekoningen?

Zeker, maar 's morgens is daar niets van te merken, en dat heeft het volk goed gezien. Een lijst met tijdstippen van zonsopkomst meldt dat de zon die langste dag om 8.44 uur opkomt, in het midden van Nederland tenminste, en tweede kerstdag om 8.47. Later dus. Dat tijdstip blijft hetzelfde tot 5 januari. 's Avonds is het anders. Op 21 december gaat de gouden penning, die van Gezelle, om 16.28 de spaarpot in, en daarna komt er elke dag een minuutje bij. Met Driekoningen is het 's avonds precies een kwartier langer licht.

Wie wil weten hoe dat zit, kan in een planetarium terecht. Het heeft te maken met de ellipsvormige baan van de aarde rond de zon. Rond de langste dag gaat de zon twaalf dagen lang op hetzelfde tijdstip onder, maar 's morgens verschijnt ze - na het keerpunt dat ze neemt - elke dag een minuutje later: het dubbel omgekeerde (zou je kunnen zeggen) van de donkere dagen rond Kerstmis.

Waarom spreken we nu van een hanesjrej? Met de stopwatch in de hand zou je kunnen zeggen: na Driekoningen komt de zon 's morgens een heel klein beetje eerder op, veertien seconden bijvoorbeeld, zolang de kreet van een haan duurt. Want in bovengenoemde tabel staat de zonsopkomst van 5 tot en met 8 januari vermeld als 8.46 uur. Steeds hetzelfde, maar het zal tientallen seconden schelen.

Voor mij is de uitdrukking daarom duidelijk. Zolang we het over een sjrej hebben, en ook nog aannemen dat dat een schreeuw is.

Of schrei.

[p. 99]

In allerlei streken echter worden de dagen na Driekoningen een hanesjrit of -schree langer: een schrede, stap van een haan. Nou kan ik wel roepen: wat heeft een tijdsduur met een stap te maken, hoe groot is een stap van anderhalve minuut, maar de uitdrukking is er, in Maastricht, Antwerpen en Noord-Limburg.

Volgens de allereerste Taalkalender van het Genootschap Onze Taal lengen de dagen in Maastricht met een haneschree, en dat zou betekenen: ‘de slakkengang waarmee een haan vooruitstapt.’ Fraai verzonnen. Want wie denkt er bij een haan aan een slakkengang?

Maar goed: we hebben een schree, een schrede misschien. Het woordenboek van Roermond verduidelijkt de hanesjre(i)j ook met hane(n)schrede. Ik heb daar nogal wat vraagtekens bij. Laten we in de bisschopsstad beginnen. Schrede heeft ongetwijfeld te maken met schrijden, maar is dat in het Limburgs sjreije, zoals gesuggereerd wordt? Ik blader verder, naar schrijden en zie daar: sjrieje staan. Lijkt me juist: bij zowat alle werkwoorden die in het Nederlands een ij hebben, zie je in het Limburgs de oorspronkelijke ie. Sjiene, griepe, noem maar op. Het woordenboek van Gronsveld heeft dan ook haonesjrie: zeer korte tijd, maar er staat ook als verklaring bij: korte afstand. We moeten aannemen dat dat sjrie van sjrieje komt (schrijden), maar dat woord vind ik niet. Wel sjriewe en sjriew: schreeuw.

Nou heb ik een verklaring dat de schrede een schreeuw kan zijn. In het Middelnederlands was sneeuw nog snee, Limburgs sjnee of sjnie. Er staat duidelijk sneebal, zonder (u)w. De dichter P.C. Hooft (zestiende eeuw) schreef dat zijn aanbedene armkens had soo wit als snee. De w is er later eerst bij gekomen, van een verbogen vorm. Hetzelfde verschijnsel is nog heel duidelijk te zien bij Zeeland en Zeeuw. Alleen: ik heb voor schreeuw geen schree kunnen vinden, maar helemaal onmogelijk is niet dat er desondanks (ooit, ergens) verwarring ontstaan is, en de kreet van de haan een stap geworden is, in de uitdrukking waar we het over hebben.

[p. 100]

En verwarrend was de zo mooie uitdrukking kennelijk. G.F. Kooijman (Hallefers Nor) maakt in zijn woordenboek van het Tungelders geen keus en zegt: hanenstap, ook wel hanenkraai. Hij meldt tot twee maal toe een rijmpje, over dat langer worden: met Sint-Teunis (17 januari) een uur, met Lichtmis (veertien dagen later) twie, en verder tellen ze neet mie. Dan moet je je afvragen hoe lang daar in het Weerter land een uur wel duurt. Het woordenboek van Echt heeft de uitdrukking bij hanekremer staan (opkoper van hanen) en bij sjreij: stap, schrede. Maar ook hier geen werkwoord sjreije of sjrieje. Er staat wel bij, als synoniem neem ik aan, hanegreej of -traej: korte afstand. Hanetraej of -tred is ook het kiemvlekje op een eidooier, veroorzaakt door het treden (bevruchten) van de haan. Ook hanesjteek.

Laten we niet verder afdwalen, en die afstand eens bekijken. Het woordenboek van Valkenburg heeft mijn sjrej: schreeuw, plus een verklaring voor de uitdrukking (die ik meer gehoord heb): ‘de duur van het ene gekraai tot het volgende?’. Met vraagteken dus. Vervolgens staat er dat volgens een Duitse sage in de grond verborgen schatten elk jaar een hanetree naar boven rijzen. Hier is weer trede, afstand bedoeld. Ik bedoel: er is veel verwarring.

In Venlo is die afstand heel wat groter. Bij haneschrei staat: het kraaien van de haan, en: ‘afstand waarbinnen het gekraai van een haan nog hoorbaar is’, en dat zou zijn: acht tot tien minuten lopen. Nou hielden de mensen vroeger van doortraeje, want ze moesten wel, mit de sjoesterstrein, en dan kun je in tien minuten een kilometer afleggen. Hoor je dan de haan nog?

Maar wat die schrei precies is, helaas: ook in dit woordenboek ontbreekt schrei. Ik moet daarom opmerken dat er nog heel wat werk te doen is voor er een Limburgse eenheidstaal is (hierover gaat het laatste deel van dit boek), en ga nog even noordelijker, naar Arcen. Daar zie ik geen verwarring in het woordenboek. Haneschrit is: schrede, afstand: mensen wonen er einen haneschrit van ons af.